Poesia itzultzeaz (I)

Aitor Blanco Leoz

Askotan aipatu izan da poesia dela itzulpengintzak aurki dezakeen erronkarik zailena, eta testu mota itzulgaitzik badago, hura dela guztietan itzulgaitzena. Iritzi hori areagotu egiten da poesia neurtuaren kasuan, izan ere, ukaezina da metroari eta/edo errimari eusteak erabat baldintzatzen duela poema baten itzulpena.

Alabaina, itzultzaileen jardunak betidanik erakutsi digu badirela poesia-itzulpena posibletzat jotzen dutenak, eta gurean asko dira historian zehar poesia euskaratzeari heldu dioten itzultzaileak, Lazarragaren sasi-itzulpenetatik hasita gaur egun arte, jatorrizko hizkuntza edozein delarik ere.

Haietako gutxi batzuek hitz lau edo prosazko itzulpenetara jo izan dute, Bedita Larrakoetxea kasu –Shakespeareren itzulpen horiek xede berezi batekin egin baziren ere–, baina gehien-gehienek poema gisa antolatutako testua baliatu dute jatorrizko poema baten euskarazko ordaina emateko. Itzulbide horri buruz idatzi dutenek, halaber, desadostasun nabaria agertu dute poesia neurtua bertsotan itzultzearen inguruan, eta eztabaida dikotomiko dezente topa dezakegu jarraitu beharreko ildoari dagokionez: xede-testuak neurriduna ala neurrigabea izan behar du? Errimari eutsi behar zaio ala ez? Edukiari ala formari eman behar zaio lehentasuna?

Gauzak horrela, bi hautabide nagusi antzeman ditzakegu poesia neurtua itzultzeko orduan, eta adibide gisa bi itzultzaile garaikideren lan bana ekarri nahi dut jarraian:

Alde batetik, zenbait itzultzailek jatorrizko poemaren edukia hitzez hitz erreproduzitzea erabaki dutela aurki dezakegu, bertso-lerro bidezko egituraketari eutsita baina euskarazko poeman neurria eta errima kontuan hartu gabe. Jokabide hori antzeman daiteke, esaterako, Gerardo Markuletak eginiko poesia-itzulpenetan:

Ikus daitekeenez, Markuletak sonetoaren itxura estetikoa errespetatzen badu ere, jatorrizko poemaren edukia erreproduzitzeari ematen dio garrantzia, alde batera utzita ahapaldiaren errima gurutzatuak eta, batez ere, hamaika silabako bertso-lerroak. Edukiaren aldeko lehentasun horrek ez dio itzulpenari inolako muga formalik ezartzen, eta esan daiteke edukia bera dela itzultzailearen lana markatzen duen baldintza bakarra.

Bestalde, itzultzaileen beste sektore batek, jatorrizko poemaren edukiari garrantzizko deritzon arren –azken batean, hura izan behar baitute abiapuntu–, poesiaren alderdi estetikoa ezinbestekotzat jotzen du, eta estetika horrek itzulpenean funtzio garrantzitsua bete behar duela defendatzen du. Hala, testu berriaren metroari eta/edo hoskidetasunari lehentasuna ematen diote zenbaitek, Xabi Payá bertsolari eta itzultzaileak adibidez:

Itzulpen horretan argi ikusten da jatorrizko poemaren egitura –hots, neurria eta errima– gordetzea izan dela Payáren lehentasuna: ahapaldi berdina –décima– darabil xede-testuan, eta horrek jatorrizkoaren efektu estetiko berdina lortzea bilatzeko balio dio. Edukiari dagokionez, esan beharra dago Payák neurri handi batean lortzen duela jatorrizko poemaren edukiari eustea eta, hortaz, zentzu hertsian itzulpen-lana egin duela, eta ez jatorrizko poema baten antzeko sorkuntza berri bat –batzuk arrisku horretan erortzen dira–. Edonola ere, argi dago formak baldintzatu egin duela euskarazko itzulpena, eta itzultzaileak prosazko itzulpen batek eginaraziko ez lizkioken hautuak egin dituela neurriari eta errimari eutsi ahal izateko.

Ondorio moduan, esan daiteke poesia neurtua itzultzeko bi bide nagusi argi eta garbi bereiz daitezkeela. Edukia eta forma lehenesten duten bi itzulbide horiek aldeko eta aurkako argudioak izan ditzakete, baina ezin daiteke esan bata zilegi denik eta bestea ez denik. Gustatu bai, gehiago ala gutxiago gusta dakioke irakurleari, baina hori bakoitzaren iritziaren araberakoa izango da, poesia –eta itzulpena– ulertzeko eta sentitzeko moduaren araberakoa.