Hilabetea: apirila 2014

Posted on

Akerrak adarrak okerrak edo dardarkarien gauzatzeaz

Irantzu Epelde Zendoia

Gizakion ahots bidearen fisiologia den bezalakoa delako, dardarkariak hiru motatakoak izan daitezkeela irakur dezakegu Fonetika fonologia hitzez hitz eskuliburuan[1], ahoskuneari dagokionez behintzat. Gure inguruan arruntenak bi hauek dira: alde batetik, hobikariak (ad. urre), eta ubularrak, bestetik (frantsesezko carré hitzekoa, esate baterako). Azken horiei ubular esaten zaie ubulak edo ahogingilak dardara egiten duelako, mihiaren atzealdea joz. Hirugarren mota bat ere bada, Afrikako hizkuntza zenbaitetan ohiko dena, baina guk linguistikoki erabiltzen ez duguna (guk hotza adierazteko egiten dugun antzeko zerbait): ezpainkaria.

Euskaraz ez da, berez, hots ubularrik erabiltzen, baina badira hiztunak beren hizkuntza jabekuntzan egindako aukeragatik, arrazoi fisikoren batengatik edo frantsesaren eraginagatik (Iparraldeko euskaldunen kasuan), dardarkari hobikaria erabili beharrean dardarkari ubularra erabiltzen dutenak.

Azken horietaz nahiko nuke zerbait esan, jarraian.

«Les basques qui grasseyent ne font aucune différence entre r douce et r forte», zioen Gavelek[2], eta Mitxelenak[3], berriz, fenomeno berria dela berak “la introducción del grasseyement francés” deitu zuena, Urteren gramatikan ebakera hobikariaren lekukotasuna jasotzen delako, besteak beste (XVIII. mende hasieran, Donibane Lohizunen).

Fenomeno berria bada, hedatua ere bai, gaur egun: ehun bat heldu euskaldunen ahozko lekukotasunetatik, bi bakarrik dira, gazteenen artean, ebakera ubularra egiten ez dutenak, Iparraldean azkena egin ditugun grabazio saioetan (Ainhoako mutil bat eta Mauleko neska bat). Gainerako beste lekuko guztiek dardarkari ubularrak egiten dituzte aztertu ditugun ingurune fonetikoetan. Ebakera hobikaria aurkitzeko, adin bateko hiztunak behar dira, nahiz horietan ere ubularra ez den batere arrotza.

Aprobetxatu behar dut Ahotsak egitasmokoei zorionak ematearekin batera eskerrak ere emateko, egiten ari diren lan bikainari esker beraien uzta gure datuekin konparatzeko modua daukagulako, eta gainera sarean nahi duen guztiaren eskura. Hartzen baditugu adin bereko bi emakume lapurtar, adibidez, Hélène Legarto donibandarra eta Extefana Irastorza hendaiarra, 89 urtekoak biak, eta Ahotsak webguneko audioak poliki entzuten baditugu (merezi du! eta ez ahoskera kontuengatik bakarrik), antzemango dugu nola donibandarrak dardarkari ubularrak erabiltzen dituen sistematikoki, eta hendaiarrak, berriz, hobikariak. Eta hori, biak eskualde berekoak eta kintoak izanda.

http://www.ahotsak.com/donibane-lohizune/

http://www.ahotsak.com/hendaia/

Oraindik fenomeno berriagoak hauteman ditzake gaur egun ikertzailearen belarri finak horretara jarriz gero, batez ere lekuko gazteenen ahoskeretan: i) egitura hitzeko dardarkari bakuna bezalakoak ubularra ahoskatzea suertatzen da batzuetan Iparraldean, nahiz ez dagoen oraindik ikertua fenomeno honen hedadura, ez noiz eta nola gertatzen den ere; ii) ekarri hitzeko dardarkari anizkuna ttak moduan ahoskatzea gertatzen da beste batzuetan; hau da, ere hitzean bezalaxe: ekari. Ikertu gabe dago berrikuntza honen hedadura ere.

Bi kasuetan, hizkuntzaren aurkakotasun fonemiko bat galtzen da. Ikusteko dago aurkakotasuna ingurune jakin batean bakarrik galtzen ote den, edo denetan. Akerak adarak okerak izango ote ditu inoiz?

[1] Oñederra, L. 2004. Fonetika fonologia hitzez hitz. Bilbo: EHU, 63. or.

[2] Gavel, H. 1929. Éléments de phonétique basque, 239. or.

[3] Mitxelena, K. 2011 [1961] Fonética histórica vasca. In Lan Guztiak, VI. liburukia, 270. or.

Posted on

Funtzio metalinguistikoa eta deklinabidea

Xabier Aristegieta Okiñena

Eman dezagun esaldi hau:

Ezin da Gerra Zibilaz hitz egin.

Perpaus horrek, ahozko mintzaldi batean entzuna denean, ez du, berez, ulerkera desberdinetarako aukera handirik ematen, ezta? Horixe besterik ez du esan nahi: ezinezkoa dela Gerra Zibilaz hitz egitea. Entzuleak espero izan dezakeena da hizlariak jarraian azaltzea zertan oinarritzen den hori esateko (adibidez, halako tokitan adierazpen-askatasunik ez dagoela esatea, edo baliabiderik ez dagoela, eta abar).

Joan den astean ETBko programa batera gonbidatu zuten iritzi-emaile bati aditu nion esaldi hori, oker ez banago. Baina hizlariak hori baino gehiago esan zuen. Honelako zerbait, hain zuzen (eta, esandakoa entzuteak sortu zidan efektua aditzera eman nahi dudanez, ondokoan bazter utzi dut komatxoen erabilera, horiek irakurle bati soilik, eta ez ni bezala entzule zirenei, zaizkiolako lagungarri):

Ezin da Gerra Zibilaz hitz egin, hura altxamendu faxista bat izan baitzen.

Hara! Beraz, ez zuen esan nahi izan Gerra Zibilaz ezin denik hitz egin, baizik eta ezin dela hitz egin «Gerra Zibila» izena merezi duen zerbaiti buruz. Alegia, «Gerra Zibila» izena ez dela egokia, gaizki erabilita dagoela, gertakari historiko hura izendatzeko. Hizlaria gertakari historiko horri erreferentzia egiteko erabiltzen den espresioaz ari zenez, haren solasaldiak, une horretan, funtzio metalinguistikoa betetzen zuen.

Ziurrenik, euskarazko esaldi horrek gaztelaniatiko kutsadura pairatzen du, gaztelaniaz «no se puede hablar de Guerra Civil» esango baikenuke (utz dezagun orain alde batera ea kasu horretan «Guerra Civil» letra larriz ala xehez idatzi behar den).

Gertatzen dena da gaztelaniatik euskararako balizko itzulpen horretan xehetasun bat, antza, itzalpean gelditu zaiola hizlariari: ohar bedi ezen, kasu horretan, funtzio metalinguistikoarekin gaztelaniaz artikulua berariaz ezabatu dela, zeren eta «no se puede hablar de Guerra Civil» esaten baita, eta ez «no se puede hablar de la Guerra Civil». Eta horrek, esango nuke, badu bere logika: funtzio metalinguistikoa baliatzean, hizkuntzari dagokion osagai bat jorratzen da (kasu honetan, guerra civil kontzeptua, errealitateko adibide konkretuetatik bereizita); artikuluak, ordea, uztarri batek bezala, espresioa errealitateko gertakari konkretu bati itsasten dio (la Guerra Civil; hots, «esa que todos conocemos»).

Eta «Gerra Zibilaz» deklinatu hori, noski, gaztelaniazko espresio artikuludunari dagokio; ez funtzio metalinguistikoan erabili den artikulugabeari.

Jarritako adibide hori bezalaxe, beste batzuk ere harrapatu ditut:

Ezin da Trantsizioari buruz hitz egin, ez delako trantsiziorik izan.

Ezin da injerentziez hitz egin.

Tira, kasu bera dira: esan nahi da, hurrenez hurren, «trantsizio» eta «injerentzia» izenak desegokiak direla hizpide harturikoak izendatzeko (no se puede hablar de Transición, edo no se puede hablar de injerencias esan nahi zuten; baina adibideetako euskarazko esaldiek egiazki esan nahi dutena da no se puede hablar de la Transición eta no se puede hablar de las injerencias).

Edo beste hau:

Errespetuaz eta bizikidetzaz hitz egiten da. Nik uste dut falazia bat dela. [alegia, kontua ez da «errespetuaz eta bizikidetzaz» hitz egiten dela, igandeko futbol-partidaz hitz egin daitekeen bezala, baizik eta ideia horiek argudio gisa erabili direla, tokiz kanpo eta faltsukeriaz]

Euskaraz ulergarritasun-problema bat sortzen da, besterik gabeko izen deklinatu horiekin euskaraz ez delako funtzio metalinguistikoaren arrastorik ere transmititzen, eta horregatik, euskal entzuleak ezin dituelako esaldi horiek zentzu horrekin ulertu.

Jorratzen ari naizen ulergarritasun-problema hau ez da hain larria idatzizko mezuetan. Izan ere, grafikoki, komatxoak erabiltze hutsarekin, ulertarazten dugu funtzio metalinguistikoa erabiltzen ari garela:

Ezin da «Trantsizioari» buruz hitz egin, ez delako «trantsiziorik» izan. (Ukituko ez dudan beste kontu bat da ea zer den komenigarriagoa: kasu-marka komatxoen barruan joatea, ala kanpoan uztea).

Baina ahozko hizkuntzan komatxoek ez digute balio, non eta ez garen hasten, ingelesdunek ohi duten bezala, komatxoak behatzekin airean «marrazten».

Zer egin, orduan? Niri bururatzen zaidana da euskaraz badaukagun espresio oso mesedegarri bat erabiltzea, susmo dudanez nahiko txokoratuta utzi duguna, nahiz eta luzaroan erruz erabili izan dugun –esango nuke «oso modan» egon zela– trakets samarrak begitandu izan zaizkigun hitzak, edo bitxiak, edo ezezagunak, edo jatortasuna norbaitek ezbaian jarrita zeukatenak, duda-mudatsu eta baimena eskatuz bezala diskurtsoratzeko: «delakoa/direlakoak» famatua. Horrela,

  • ezin da «Gerra Zibila» delakoaz hitz egin (egia da: komatxoekin segitzen dut, baina, oraingoan, «delako» horrek zuzenean ohartarazten du entzulea aurrekoa komatxo artean doala).
  • ezin da «Trantsizioa» delakoari buruz hitz egin.
  • «Errespetua» delakoaz eta «bizikidetza» delakoaz hitz egiten da.

 Ez dut esan nahi irtenbide perfektua eta zalantzagabea denik, baina iruditzen zait hurbilago dagoela kasuan kasuko hizlariak egiazki esan nahi izan duen horretatik. Dena den, irtenbide hoberik aurkitzen baduzue, eskertuko nizueke horren berri ematea.

Posted on

Gorozkietan ezkutatutako analisia

Alfontso Mujika Etxeberria

2014ko martxoaren 26an, Osakidetzaren gutun bat jaso dut etxean, Jon Darpón Osasuneko sailburuak sinatua, Kolon eta Ondesteko Minbizia Prebenitzeko Programaren berri emateko.

Gutuna euskaraz eta gaztelaniaz dago. Bi hizkuntzetan irakurri dut testua, eta egokia, zehatza eta argia iruditu zait.

Baina —beti baitugu bainaren bat zuzentzaile ipurterreok—, halako batean, esaldi hau aurkitu dut:

Programa bi urterik behin egiten da, gorozkietan ezkututako odol-analisi baten bidez.

Ezin sinetsita, orria irauli eta gaztelaniazkora jo dut:

El programa se realiza cada dos años mediante un análisis para detectar sangre oculta en las heces.

Atentzioa eman dit, zeren eta, gorago esan dudan moduan, gainerakoan, txukuna eta ona baita testua. Eta gogorarazi dit behin baino gehiagotan ikusi ditudala era horretako arazoak hitz-elkarteak tartean direla.

Hitz-elkarte gehien-gehienak bi ataleko sintagmak izan ohi dira: A-B. Zenbaitetan, parekoak dira bi osagaiak, eta ez da bata bestearen mendeko. Halakoak dira seme-alabak edo makina-erreminta gisakoak (baita aposizioak ere: Ebro ibaia): elkarteak bi buru ditu.

Halakoetan, hitz-elkartea adjektibatuz gero, bi buruak adjektibatuko ditugu:

  • seme-alaba lotsagabeak
    (lotsagabeak biak dira, semea eta alaba)
  • makina-erreminta berria
    (makina berria da, baina makina hori erreminta ere badenez, erreminta ere berria da)

Baita adjektibatze hori erlatibo baten bidez egiten denean ere (azken batean, perpaus erlatiboak funtzio adjektibala duten perpaus menderatuak dira, eta izenlagunen moduan agertu ohi dira, adjektibatzen duten izenetik ezkerretara gehienetan):

  • Donostian jaiotako seme-alabak
    (Donostian jaiotakoak biak dira, semea eta alaba)
  • Bilbon erositako makina-erreminta
    (makina Bilbon erosia da, baina makina hori erreminta ere badenez, erreminta ere Bilbon erosia da)

Baina hitz-elkarte gehienek ez dituzte bi buruko sintagmak osatzen: bi atalekoak dira, bai, baina burubakarrak izaten dira. Eta bigarren osagaia izaten da sintagmaburu. Halakoak dira mendekotasunezko hitz-elkarteak, ugarienak hitz-elkarteetan. Ezkerreko osagaia mugatzailea izan ohi da, eta eskuinekoa mugakizuna. Eta hitz-elkarketa mota horren emaitza mugakizun mugatu bat da.

Alegia, behi-esnea zer da? Esnea, esne-mota jakin bat. Eta esne-behia zer da? Behia, behi-mota jakin bat.

Halakoetan, hitz-elkartea adjektibatuz gero, burua adjektibatuko dugu, eta ez besterik:

  • Behi-esne goxoa
    (goxoa esnea da, eta ez behia)
  • Esne-behi beltza
    (beltza behia da, eta ez esnea)

Beste hainbeste adjektibatze hori perpaus erlatibo baten bidez gauzatzen denean ere:

  • Ezpeletan erositako behi-esnea
    (Ezpeletan esnea erosi dute, ez behia)
  • Ezpeletan erositako esne-behia
    (Ezpeletan behia erosi dute, ez esnea)

Horrenbestez, zer da gorozkietan ezkututako odol-analisi bat?

Gorozkietan ezkutatutako analisi bat (hau da, analisi-mota jakin bat, odol-analisi bat)

Gorozkietan ezkutatuta dagoena odola baldin bada, hautsi egin behar da elkartea:

Gorozkietan ezkutatutako odolaren analisi bat

Badira kasu batzuk, hitz-elkarte jakin batzuekin osatuak, arazorik sortzen ez dutenak. Adibidez:

(Uholdeak) hondatutako liburu-kopurua

Ez dirudi hor ezinbestekoa denik hitz-elkartea haustea:

(Uholdeak) hondatutako liburuen kopurua

(OHARRA: era horretakoak dira Euskaltzaindiak “mugakizun bereziko izen-elkarteak” izendatu dituenak: multzo-elkarteak [lore–sorta, ogi-puska, etxe-saila, neska-talde, ikasle-multzo…], zati-elkarteak [ogi-puska, gorputz-atal, esne-tanta] eta mota-elkarteak [bertso-mota, salmenta-modu, politika-molde…]

Hala ere, erlatibo bidez egindako adjektibazioa izenondo baten bidez emanez gero, ezinbestekoa da hitz-elkartea haustea:

*Liburu hondatu kopurua (EZ)

Liburu hondatuen kopurua (BAI)

(OHARRA: halakoetan, bada salbuespen bat: mota, ez baitu -ko edo -(r)en izenlagunik hartzen ezkerrean. Beraz: Liburu hondatu motak eta ez *Liburu hondatuen motak)

Dena dela, Programa bi urterik behin egiten da, gorozkietan ezkututako odol-analisi baten bidez euskarazko esaldi horretan bada arazo bat, are larriagoa, gramatika-arazora iritsi baino lehen. Mezua, ideia, gaizki itzulia dago (ziur naiz itzulia dela, hau da, jatorrizko testua gaztelaniazkoa dela; eta hala ez balitz, jatorrizko testua balitz, mezua ez litzateke zuzena izango).

Erreparatu gaztelaniazko testuari eta alderatu euskarazko testuarekin (testu zuzenduarekin):

Programa bi urterik behin egiten da, gorozkietan ezkututako odolaren analisi baten bidez.

El programa se realiza cada dos años mediante un análisis para detectar sangre oculta en las heces.

Hau da, zertan datza programa? Gorozkietan ezkutatutako odolaren analisi bat egitean ala gorozkietan ezkutatutako odola detektatzeko analisi bat egitean? Alegia, euskarazko testuaren arabera, odol ezkutatuaren analisi bat egiten da; gaztelaniazko testuaren arabera, berriz, odol ezkutaturik dagoen ala ez detektatzeko analisi bat egiten da. Esanahia guztiz desberdina da.

Baina hori itzulpenen beste arazo bat da; zoritxarrez, gramatika-akatsak konpontzea baino askoz konponbide zailagoa duena.

Posted on

Ukat egin

Iñaki Iñurrieta Labaien

Txikitako jolasen artean, bazen bat «a mandokas» deitzen geniona («a Maria Trebolinaka», «a txokolate lapurretan»… horrela deitzen genien jolasei, gure artean erdaraz ari ginela, euskal izena gordez hala ere, oharkabean).

Jolas horretan, zenbait lagun mandoak ziren: aurreraka makurtuta jartzen ziren, elkarri sorbaldetatik helduz, buruak bat eginik, lurrera begira, igeltsuz markatutako biribil baten erdian; beste taldeko jolas-lagunek haien gainera egin behar zuten salto, biribil-marraren kanpoaldetik. Batek, bik, hiruk… harik eta norbait, salto egin eta mandoen gainean irauteko lekurik ezean, erortzen zen arte. Orduan, gainekoak bihurtzen ziren mando, eta azpikoak saltari.

Gerta zitekeen azpikoek amore ematea ere, gehiago eutsi ezinik pisuaren pisuz. Orduan, «habéis hecho ukas» esaten genuen, eta mando haiek berriz ere mandoarena egin behar izaten zuten, berriz ere gainean hartu behar beste jolas-lagunen jauziak. Pentsatzen dut mando izatetik libratzeko, denbora jakin batez eutsi beharko zietela gainekoei. Gainekoek, berriz, gainean iraun behar zuten, erori gabe, azpiko mandoek batera eta bestera mugitzen zirelarik…

«Ukas» horren arrastoaren bila hasi, eta «ukat egin» aurkitu dut OEHn, eta han Toribio Etxebarriaren bi adibideok: «Ukat eiñ, rendirse a la fatiga o a otro exceso. Kurutze astunan azpixan, iru bidar ukat eiñ ei eban gure Jaunak, urkamendiko tokira eldu aurretik” Etxba Eib. Zaldunari besotik oraturik, makalikan Señora koittaua ukat eiñda balitz bezela. Etxba Ibilt 475».

Bigarren adiera bat ere badakar Orotarikoak, ceder, romper, eta adibide bakar hau: «onek arrok ukat eitxeuek» (ukat egiten juek, ukat egiten ditek), Juan San Martinen «Eibar’en erabiltzen diran burdin lagintzako itz teknikoak» lanetik hartua.

Hiru adibide besterik ez, eta hirurak leku berekoak. Soraluze-Eibar inguru horretan baino ez ote da erabili forma hori?

Ukatu aditzak badu adiera bat ukat egin horren gertukoa; Orotarikoan seigarren datorrena, hain zuzen ere. Kasu horretan, adibideen jatorria hedatuagoa da geografian:

«Dejarse por vencido y rendido […]. Idiak ukatu deue, hacer porra [= “pararse sin poder o querer pasar adelante en alguna cosa” DAut]” Aq 645. “Ceder […], no poder seguir con el trabajo, comida, etc., (V) ukatu” Añ. “Se rendre par épuisement ou par l’absence de forces suffisantes” VocBN. “Fallar, no poder más. Mando ukhatua (BN-mix), macho rendido de cansancio” A. “Lanian ukátuta, ukáketan, rendirse del trabajo” Iz ArOñ. “Ukatuta geldittu nitzan lastofarduak jasotzen” Elexp Berg.Lanparearen gisan pelegriñoa bere / egoan ukatuta, adore bagarik. AB AmaE 390. Urte askogaz ukatu eta / bazengoz legez zarturik? Ib. 74. San Antonera orduko / ukatuta geldi (AN-gip). Balad 213. Aul duk ukatuari keiñatzen diona. Or Eus 370. Kataskan oldartu ta nekez ukaturik. Zait Sof 26.

Bigarren multzo honetako kasu guztietan, iruditzen zait ukaturen ordez ukat egin jar litekeela. Elexpururen adibideak erakusten duenez, Bergaran ukat egin ez baina ukatu erabiliko litzateke. Alegia, ukat eginen isoglosa Soraluze eta Bergara artetik pasatuko litzateke.

Automatikoki itzultzen genuen; pentsatu beharrik gabe, makinek bezala: ukat egin = hacer ukas. Bitxia iruditzen zait forma ukat egin izatea, eta ez uka egin. Ez dut akorduan beste ezein testuingurutan entzun izana, jolas hartatik kanpo.

Posted on

Etorkizuna zohardi da

Asier Larrinaga Larrazabal

Ezin dut —ez dut nahi— burutik kendu beldurrez bizi zinela, gizon baten ikaretan. Beldurturik ez dago bizitzarik, baina, doilor harentzat, zure bizitzarik ez hura ere gehiegi zen, eta kendu egin zizun.

Nik, laztana, pertsona maitekorrak izan ditut inguruan beti, eta nire bizitzako kezkak eta beharlekuak txikiak dira; asko, hizkuntzaren arlokoak, lanbidea baitut: deixia, diakritikoak, erregistro mistoa… Izango dira aztergai eta gogoeta-gai bikainagoak, baina mundu hobe baten esperantza dugunok badakigu ez dagoela ahalegintze txikirik.

Hizkuntza arloan, bihotza, arazoei aurre egin eta gauzak aldatzen ahalegintzeari plangintza deritzogu. Hizkuntza, Hallidayk[1] zioenez, gizakiaren esperientziaren produktu bat da, giza bizitzaren alderdi intelektualaren eta alderdi materialaren arteko interakziotik sortua. Alderdi material hori —ingurunea— aldatuz gero, hizkuntza ere aldatzen da; eboluzionatu egiten du. Lexikoa arin aldatzen da; gramatika, astiroago, eta, hain zuzen, gramatikan islatzen da gizakiaren mundu-ikuskera.

Horrek era bitako hizkuntza-plangintzak bereiztea dakar, Hallidayren arabera. Lehendabizikoaren helburua da hizkuntza ingurune aldakorrera egokitzea, esate baterako, aurrerakuntza teknikoek hizkuntzari funtzio-eremu berriak zabaltzen dizkiotenean. Era horretako plangintzak batik bat hizkuntzaren geruzarik kanpokoenak ukitzen ditu —lexikoa, alegia—. Beste erako hizkuntza-plangintzak geruzarik barrukoenak ukitzen ditu —gramatika, alegia—, eta, hizkuntza aldatuz, ingurunea —mundua— aldatzeko helburua du. Esate baterako, sexismoa, arrazismoa, klasismoa eta beste hainbat aurreiritzi gainditzen laguntzeko, ideologia horiek taxutzen eta transmititzen dituzten gramatika-atalen gainean esku hartu beharko litzateke.

Ez ezazu pentsa teoria hutsa denik, bihotza, hamarkada asko baitira emakumearen zapalkuntzari hizkuntzatik ere aurre egiten zaiola. Ausartuko naiz esatera «gizarte» baztertu eta «jendarte» bultzatzea, edo «los vascos y las vascas» nekagarriro errepikatzea ez zaidala bide egokia iruditzen. Urratu dutenei errespetu osoa diet, baina uste dut geruzarik kanpokoenetan geratu direla, eta ez dietela tamaina hartu hizkuntzaren mekanismo eta inertziei.

Ni, seina, baikorra naiz, hala eta ere. Gure hizkuntza-praktikaren barne-muineraino sakontzen badugu, gure testuetan gizonak eta emakumeak berdin egiten baditugu, ezberdintasun-ideologiak garaitu egingo ditugu; mundu-ikuskera justua hedatuko dugu.

Gomendio hauek oso erabilgarriak dira: a) gizona ez da munduaren neurria; b) gizonen eta emakumeen tratamendu asimetrikoa deuseztatu egin behar da. Ondo barneratzen baditugu, ez dugu honelako esaldirik sortuko: «Gazteen aisialdia errutina hutsa da: telebista ikusi, tragoak hartzera joan, neskekin ligatzen saiatu…», «Frantziako Iraultzak sufragio unibertsala ekarri zuen», «Angelina Jolie ederrak eta Robert de Niro bikainak ohorezko saria jasoko dute gaueko ekitaldian»…

Etorkizuna zohardi da, laztana.

Musu handi bat

[1] Halliday, M. A. K. (2003). “New Ways of Meaning: The Challenge to Applied Linguistics”, On Language and Linguistics. Bodmin: MPG Books Ltd., 139-174.

Posted on

EGLU-V eta Euskaltzaindiaren 109. araua zuzentzen

Koldo Biguri Otxoa de Eribe

Ez dadila harropuzkeriatzat har ausartzen banaiz Euskaltzaindiaren 109. arauari eta haren Euskal Gramatika Lehen Urratsak – V liburuari ere zuzenketa ttipi bat egiten testutxo honen bitartez, behar ere behar baitu.

Izan ere, aposizioetako komunztaduraz ari dela, bai arauan eta baita aipatu liburuko «Perpaus erlatibo arruntak aposizioan» deritzan atalean, argi uzten da, zuzen utzi ere, aposizioan den perpaus erlatiboan kasu komunztadura egiten dela bi sintagmen artean, hala nola egiten baita beste sintagma apositiboekin. Horren adibide dira Axularren liburutik ateratako hauek:

Zuhaitz ttipiak, oraiño errorik eztutenak, ezin athera ditzakezu… (57)
Bake handia du konzientzia onak, Jainkoaren lege sainduari darraikanak (289)
Zoazte su eternalera, akhabatuko ez denera (375)

Honaino, dena zuzen. Kontua da esandako arauak bezala liburuak ere esaten dutela, zenbait kasutan («erabilera lasaiagoan» dio arauak) aposizioa kasu absolutiboan ere jartzen dela, ardatzarena beste bat izanda ere. Eta Gramatikak ere, 214. orrian, honela dio: «zenbaitetan, ahozko euskaran bereziki, perpaus erlatiboan absolutiboaren hondarkia agertzen da, kanpoko ardatza beste kasu batean izanki». Bietan esaten da, azkenik, erabilera hori ez dela gomendagarria.

Arazoa da erabilera ez gomendagarri horren adibidetzat jartzen dutena adibide okerra dela, gaizki ulertua baitago. Mayi Ariztiaren Amattoren uzta liburuko 16. orritik ateratakoa da, eta honela dio:

Gure Jainkoak, beti xuxen dabilana, ongi gidatzen baitu, suertatu zen konde hori kaperat ailiatzea…

Arauak eta EGLUk aposiziotzat jotzen dute beti xuxen dabilana hori, eta ergatiboa beharko lukeela ematen du aditzera. Alegia, «beti xuxen dabilena» Jainkoa dela ulertzen du.

Baina, esan bezala, euskal esaldiaren interpretazio okerra da hori, bai behintzat frantsesezko itzulpena irakurriz gero: alegia, «Comme le bon Dieu toujours, guide bien celui qui marche droit, il advint que ce comte arriva à la chapelle…». Euskarazko testuan, noski, komen erabilera okerrak eragin du gaizki ulertzea, zentzuzkoa baita pentsatzea esan nahi duela «Jainkoak ongi gidatzen duela beti xuxen dabilana, eta horregatik iritsi zela kondea kapera hartara», eta, beraz, frantsesezko itzulpena erabat zuzena dela. Bestela esanda, aposiziotzat hartzen duen sintagma, berez, perpaus horretako objektu zuzena da.

Okerrak ez dio hala ere arrazoia kentzen ez delako 109. arauak ez EGLUk dioenari, alegia, horrelako komunztadurarik ezak aurkitzen direla hainbatetan, Gramatikak segidan dakarren Hiribarrenen beste adibide honetan bezala:

Hunek dote eraman Philip ederrari, Frantziako tronuan behar zena jarri.

EGLUk dioen bezala «Jokabide hau, tradizio nagusiaren aurka doana, ez da gomendatzekoa». Ni ados nago, baina Mayi Ariztiaren adibideak ez du balio; bakoitzari berea.

Posted on

Baloreen balioa edo nola kudeatu erredundantzia hizkuntzaren garapenari begira

Igone Zabala Unzalu

Denok dakigun bezala, euskararen estandarizazio prozesuaren une honetan, protagonismo berezia du hiztegiaren estandarizazioak. Euskal hiztegiaren estandarizazioaren erreferentzia-ardatza den Hiztegi Batua (HB) garapenean dagoen bukatu gabeko baliabide lexikografikoa da. Hori dela eta, ez da harritzekoa erabiltzaileok HBn hartutako erabaki batetik abiatuta zenbait ondorio atera eta praktikan jartzea, kodifikatu gabe dauden hurbileko hitz edo adiera batzuk erabiltzerakoan. Zenbaitetan, ordea, gure aurreikuspenek talka egiten dute Euskaltzaindiak geroago hartutako beste erabaki batekin. Horrelako zerbait gertatu zait niri balore eta balio hiztegi-sarrerekin.

HBn ondoko informazio hau ageri da hizpide ditugun bi sarreretan:

balore 1 iz. Lgart. h. adore; kemen
balore 2 iz. Ekon. balore-burtsa.
balio
     baliozko

Bestalde, balio izenarekin lotutako beste sarrera batzuk ageri dira HBn: balioaniztun, baliodun, balioetsi, baliogabe, baliogabetu, balio izan, baliokide, baliokidetasun, baliokidetu, baliokidetza, baliokidetze, guztien oinarrian dagoen balio izenaren esanahia sendotzen laguntzen digutenak.

HBn balio eta balore sarreretan ageri den informazioak eraman ninduen ulertzera, batetik, aldagaiaren balioa eta ez #aldagaiaren balorea zela estandarrerako araua eta, bestetik, balio handiko pertsona ≠ balore handiko pertsona = pertsona kementsua bereizketa sustatu nahi zela HBn. Bestalde, nire intuizio linguistikoak eraman ninduen pentsatzera Ekonomian burtsako baloreak terminoa jasotzen zen bezala, ulertu behar zela balore etiko, balore demokratiko edota balore unibertsal bezalako konbinazioak, jasota ez egonagatik ere, estandarrak zirela. Izan ere, begi-bistakoa zen niretzat diskurtso-egoera jakin batean bi esanahi bereizteko beharra, edo nahia behintzat, izan genezakeela. Esate baterako, Berdintasuna balio handiko balore unibertsala da moduko esaldi bat erraz asko aurki genezake diskurtsoan. Gainera, hiztegiren batean ere, Elhuyarren 1996ko argitalpenetan, esate baterako, ikusita nituen era horretako adibideak eta definizioak balore sarreran.

Nire harridurarako, ordea, nik balore hitzaren bidez adieraziko nukeen esanahia balio sarreraren laugarren adieran aurkitu nuen Euskaltzaindiaren Hiztegian (EH), eta beste hiztegi batzuetan, adibidez, Sarasolaren Euskal Hiztegian, Zehazki hiztegian eta Elhuyarren hiztegien 2000 urtetik aurreragoko argitaraldietan.

balio 1 iz. Zerbait edo norbait aintzat hartzekoa egiten duen ezaugarria edo ezaugarri multzoa. Balio handiko, txikiko, urriko gauzak…
2. iz. (dirutan-edo neurtzen denean). Ik. prezio. Ondasun, salgai baten balioa…
3. iz. (neur daitekeen tasun batez mintzatuz). Balio absolutua, erlatiboa. Batez besteko balioa…
4. iz. Pertsona batentzat edo gizarte batentzat baliotsua edo garrantzitsua den gauza, ideia edo jarrera. … Gizarteak galduak dituen balio asko ditugu, familiaren ingurukoak batez ere.

balore iz. (Lgart.) Adorea, kemena.

Aurkikuntza horrek sortu zidan egoneza lasaitu nahian, Orotariko Euskal Hiztegira (OEH) jo nuen, eta bai balio eta bai balore sarreretan aurkitu nituen goian eman dudan adibidean ageri diren bi esanahiak, alegia, EHn 1. eta 4. adierekin lotutako esanahiak: “Valor, precio (de una cosa); valor, valía (de una persona)” eta “Valor, cosa (idea, actitud, etc.) considerada valiosa, importante”.

Testuetako erabilerak aztertzea erabaki nuen orduan. Corpusetara jo eta bietariko adibideak aurkitu nituen bai balio eta bai balore lemetarako. Adibide bana emango dut Web-corpusen ataritik aterata:

1. ADIERA:

  • Irudiak erakusten duenez, modulu horrek balio maximo bat atzematen du eta ondoren gutxitu eta handitu egiten da txandaka.
  • Kasu gehienetan z-ren balioa 0,15-0,35 tartean egoten da. Balore zehatza bizidun-motaren eta habitataren araberakoa izaten da

4. ADIERA:

  • Aro honetan aldaketa afektibo sakonak, gizarte-harremanenak eta balioenak gertatzen dira, motoa beraientzat garraiobidea baino gehiago da eta ez dira abiaduraren beldur.
  • Elkartasuna askoz ere emankorragoa da materialak ez diren baloreak direnean orekaren helburua.

Bigarren adibidean ikus daitekeen bezala, egile eta testu desberdinetan ez ezik, testu bakar baten barruan ere ikus ditzakegu bi lemen arteko zalantzak. Horren adibide ona iruditu zitzaidan Eneko Barberenak duela aste pare bat erabili.com-en idatzitako “Hizkuntzaren balioez” artikuluan irakurri nuen paragrafo hau:

…azpi-mailatua den hizkuntza batean ez ei da komeni hizkuntza balio batzuei hertsiki lotzea, hori azpi-mailatua dena gehiago azpi-mailatzea litzatekeelako. Hizkuntza “handiek” ez ei dute balore atxekiturik, balore ezberdindun pertsona askoren topaleku dira hizkuntzok. Horrenbestez, hizkuntza feminismoari, anti-kapitasmoari edota AHTren aurkako borrokari (berdin erlijio katolikoari, “legezarrari” edo moral jakin bati) lotzea arriskutsua da hizkuntzarentzat, at uzten duzun biztanle kopuruagatik (balio horiekin bat egiten ez dutenak) eta bestetik balio horiek gehiegi lehenetsiz gero, izan litekeelako hizkuntza bigarren plano batean geratzen joatea progresiboki.

OEHko eta corpusetako informazioak erakusten digute hizpide ditugun bi izen horiek nonbait erredundanteak (izan) direla aztertzen ari garen bi adieretarako: zenbait adieratarako polisemia bera partekatzen duten sinonimoak (izan) dira erabilera oro har kontuan hartzen badugu. Pentsa liteke, beraz, erredundantzia murriztea izan dela Euskaltzaindiaren helburua polisemia balio izenera mugatu eta balore sarrera esanahiez hustu duenean. Nolanahi ere, nire iritziz, aberasgarriagoa zatekeen euskara baturako erabileran ikus daitekeen bestelako joera bereizleago bati erreparatzea.

Izan ere, hizkuntzen joera naturala da erredundanteak diren baliabideei balio semantiko-pragmatiko bereiziak ematen joatea. Ildo horretatik, Web-corpusen atarian, erabilera asistematikoa erakusten duten adibideak ez ezik, badira baita balore eta balio lemen arteko bereizketa semantikoa agerian uzten duten adibideak ere.

  • Horrelako gaiekin hemen lotsatiagoak gara, zenbait balorek balio handiagoa dute, gutxienez kanpora begira.
  • Ama-hizkuntzaren irakaskuntza berez da balore garrantzitsua, balio linguistikoaz gain, norberaren adimenaren garapenerako ere, baita familiarekin eta etorkinen komunitateekin loturak mantentzeko ere.
  • Ildo honetan diharduen komunitatearen helburua osasuna balio handiko balore gisa sustatzea da, bere inguruko ongizate fisiko eta psikikorako osasungarriak diren bizimodu eta ohiturak sustatuz.
  • Lerdoak baino ez ditu gauzen balioa eta baloreak nahasten.

EHrako aukeratutako kodifikazio modua hizkuntzaren garapenari begira atzerakoitzat joko nuke nik, zeren eta, euskarari diskurtsoaren eraikuntzarako jokoa ematen dion bereizketari lagundu beharrean, balio sarreraren polisemiari eutsi eta bi hiztegi-sarrera izateak ahalbidetzen dituen bereizketa semantiko-pragmatiko aberasgarriak oztopatzen baititu.

Posted on

Itzultzailea irakurle: erreferentzia ezkutuaren xerka

Itziar Otegi Aranburu

The ideal reader is the translator. He is able to dissect the text, peel back the skin, slice down to the marrow, follow each artery and each vein and then set on its feet a whole sentient being.
Alberto Manguel

Sarritan esaten da irakurketarik sakonena itzultzailearena dela. Maiz entzuten dira halakoak, adibidez, Idazlea itzultzailearen lantegian literatur itzulpen-mintegian parte hartzen duten idazleen ahotik. Sarritan, gainera, «disekzio»aren ideia erabiltzen dute itzultzailearen jarduna deskribatzeko (hortik, aukeratu dudan aipua). «Itzulpen oro irakurketa baten (ber)idazketa da», entzun edo irakurri nion behin baten bati, ez naiz oroitzen nori. Esan daiteke, beraz, itzulpenaren azken emaitza irakurketaren baitakoa dela: zenbat eta irakurketa sakonagoa, orduan eta itzulpen aberatsagoa. Izan ere, itzultzaile ororen amesgaiztoa izango da itzulgaiaren esangura —esangura guztia, eta modu egokian— ez harrapatzea. Alegia, azaleko irakurketa bat egitea, edo irakurketa okerra, edo, zergatik ez, sakonegi irakurtzea.

Hausnarketa honen abiapuntua duela gutxi itzuli dudan haurrentzako liburu batek eman zidan. Istorioa, itxura batean, konplikazio handirik gabea zen. On Kixoteren tankerako neska bat da protagonista, Tiger Lily. Izugarri gustatzen zaio irakurtzea, baina liburuak burua aztoratzen ari zaizkio. Liburuetan irakurtzen dituen abenturak bizi nahi lituzke, baina errealitateak beste bide bat hartzen dio beti, eta gauzak ez zaizkio nahi bezala ateratzen.

Kontakizunarekin tartekatuta, tradizio anglosaxoiko literatur lan ugariren aipuak ageri dira, zuzenak nahiz zeharkakoak, besteak beste Huckleberry Finn eta Altxor Uhartea. Erreferentziaz josita dago istorioa, gehienak literaturarekin lotuak, protagonistaren izenetik bertatik hasita, Tiger Lily Peter Pan eleberriko indiar printzesaren izena baita. Kontakizuna gertatzen zen herrian, kale batek Cannery Row du izena. Herrira etorri eta gauzak hankaz gora jartzen dituen kazetari arrotzari Big Unfriendly Giant jartzen diote ezizena, Roal Dahl-en Big Friendly Giantekin jolas eginez. Basurde batzuekin istiluak sortzen dira herrikoen artean, eta hor abiatzen da kazetariek The Boar War [Basurdeen Gerra] bataiatzen duten gatazka, The Boer War delakoari oihartzun eginez; alegia, Boerren Gerra. Zalantza sortu zitzaidan hamar urteko ume britainiarrek erreferentzia horiek guztiak harrapatuko ote zituzten, eta, halako zalantzak sortzen zaizkidan guztietan bezala, nire ingeles-«informatzaile» preziatuari hots egin nion, argibide eske.

«Haur literaturan oso tipikoa da bi mailatan idaztea», erantzun zidan. «Kontu sinplea umeentzat, eta gero erreferentzia pilo bat gurasoentzat. Ez aspertzeko, suposatzen dut!».

Erantzun horrek atezuan jarri ninduen. Bi mailatan, beraz. Baina zer zen bigarren maila hori? Gurasoen literatur gordailuan oihartzunak pizteko asmo hutsez tartekaturiko aipu gutxi-asko agerikoen multzo bat? Ala beste istorio bat, edo lehen mailako istorio «sinplea» argitzeko edo osatzeko edo zabaltzeko balio duten aztarnen sare nolabait egituratu bat? Gogoeta horrek Nabokov-en idatz-moldea ekarri zidan gogora. Editore bati idatzitako eskutitz batean, Nabokovek azaldu zuen bere istorioetako batzuetan bazela bigarren istorio bat, lehen mailako istorio erdi-gardenean bilbatua, edo haren atzean ezkutatua. Halakoak omen dira The Vane Sisters, edo niri hainbeste gustatzen zaidan Symbols and signs istorioa. Ziurrenik ezaguna izango duzue. Errusiar senar-emazte edadetu batzuk, Estatu Batuetara emigratuak, beren seme burutik nahasiari urtebetetze-opari bat ematera joaten dira erietxe batera. Lanak izan dituzte arriskurik gabeko zerbait aukeratzen oparitarako (hamar marmelada-potetxo, bakoitza mota eta kolore batekoa); izan ere, mutikoak, bere gaixotasuna dela eta, edozer har lezake mehatxu gisa, eta haren egoerak okerrera egin. Honela deskribatzen du narratzaileak mutikoaren gaitza:

Haren [mutikoaren] eldarnioaren sistema aztergai zuen artikulu konplexu bat agertu zen zientzia-hilabetekari batean, eta erietxeko medikuak irakurtzeko eman zien. Ordurako, ordea, aspaldi ebatzia zuten kontua emakumeak eta haren senarrak, beren kasa. «Mania erreferentziala», izendatu zuen artikuluak. Kasu bakan-bakan horietan, gaixoak imajinatzen du bere inguruan gertatzen den oro bere izaerari eta izateari eginiko erreferentzia erdi-ezkutu bat dela. Pertsona errealak konspiraziotik at uzten ditu, beste guztiak baino askoz azkarragotzat baitauka bere burua. Joaten den lekura joaten dela, isil-segika ditu izadiaren fenomenoak. Zeru zelatarian dauden hodeiek, keinu geldoen bidez, hari buruzko informazio harrigarriro xehea pasatzen diote batak besteari. Haren pentsamendurik ezkutuenak eztabaidagai hartzen dituzte, ilunabarrean, esku-alfabetoa darabilten zuhaitz ilunek. Hartxintxarrek edo orbanek edo eguzki izpiek marrazkiak eratzen dituzte, zeinek, modu beldurgarriren batean, baitezpada atzeman beharreko mezuak sortzen baitituzte. Den-dena kode bat da, eta den-denak bera du ardatz. Espioiak ditu inguru osoan. Batzuk behatzaile inpartzialak dira, hala nola beirazko gainazalak edo putzu geldoak; beste batzuk, hala nola erakusleihoetako berokiak, aurrejuzkuz beteriko lekukoak dira, lintxatzaile petoak; are beste batzuk (ura ibilian, ekaitzak), histeriak jota daude, ia eromenean erortzeraino, hari buruzko iritzi okerra dute, eta modu groteskoan interpretatzen dituzte haren eginak. Behartuta dago beti atezuan egotera, eta bere bizitzako minutu eta esparru oro gauzen ondulazioak deskodetzen ematera. Botatzen duen arnasa bera erregistratu eta artxibatu egiten da. Pizten duen interesa bere inguru hurbilera mugatuko balitz sikiera! Baina, zoritxarrez, ez da hala. Distantziarekin batera, areagotuz doa zurrumurru gaiztozko oldea, indarrean zein jarioan. Haren odol-korpuskuluen siluetak, milioi bat bider handiagotuak, jira-bira zoroan dabiltza lautada hedatuetan zehar; eta, are urrunago, gogortasun eta garaiera jasanezinezko menditzar batzuek, granitotan eta izei auhenkaritan, haren izatearen egiarik sakonena laburbiltzen dute.

Erietxera heltzean, ordea, ez diete uzten semea ikusten, berriz ere bere burua hiltzen saiatu denez bakartuta baitaukate. Tristurak jota, etxerako bidea hartzen dute, opari eman gabea eskuetan. Beren pisu xumera heltzean, afari-legea isilean egin eta ohera doa senarra. Emaztea bakarkako karta-jokoan geratzen da, eta argazki-bildumak ikusten hasten. Hala egiten du beren bizitzaren errepaso goibela, nozitu dituzten sufrikario eta galeren inbentarioa, eta, aldi berean, umearen bilakaera azaltzen, zortzi urte zituelarik ordura arte fobia txikiak ziren haiek trinkotu eta sare estu bat osatu zioten arte, eta gainerako guztiei harenganako bidea itxi. Halako batean, senarra, lo egin ezinik, sukaldera etorri, eta esaten du erabakia hartu duela: biharamunean semea erietxetik atera eta etxera ekarriko dutela, zeren, bestela, haiena izango baita gerta litekeenaren errua. Erabakia hartu ostean arindurik, tea hartzen hasten dira, eta uneak ospakizun xume baten tankera hartzen du. Une hartan, telefonoak jotzen du, eta denbora izoztu bezala egiten da. Albiste txarren susmoa airean, emakumeak hartzen du telefonoa: neska bat da, eta, asaldaturik, Charlie baten galde egiten du. «Okerreko zenbakia markatu duzu», esaten dio emakumeak, lasaiturik. Handik gutxira, berriz jotzen du telefonoak. Neska bera da, are asaldatuago. «Begira, badakit zer ari zaren egiten», esaten dio emakumeak, «O hizkia sakatzen ari zara, 0 zenbakiaren ordez». Eta hemen dator ipuinaren azken paragrafoa:

Emakumeak beste kikarakada bat te zerbitzatzen ziolarik, gizona, betaurrekoak jantzi, eta, atseginez, potetxo hori, berde eta gorri argitsuei begira jarri zen. Ezpain trakets umelekin, etiketa ele-ederrak ahoskatu zituen: abrikota, mahatsa, hondartza-arana, irasagarra. Sagar makatzera iritsia zen, telefonoak berriz jo zuenean.[1]

Hor abandonatzen gaitu idazleak, geure zorira. Irakurlea aztoratuta bezala geratzen da: nola? Zer esan nahi du? Zer da hirugarren dei hori? Esangura aurkitzeko behar gorriak ipuina behin eta berriz irakurtzera eramaten gaitu, eta, estreinako irakurketatik ere arraroak iruditu zaizkigun pasarte batzuetara itzuliko gara, aztarna bila: opariaren deskribapena irakurriko dugu behin eta berriz. Tartekatuta ageri diren zenbait irudiri erreparatu eta haiek analizatzen hasiko gara: etxerako bidean doazela, neskato bat ikusten dute, edadeko andre baten sorbaldan bermatuta negarrez. Txori ttiki zaurgarri bat jauzika dabil putzu baten ondoan. Soinean praka beltzak dituen gizon bat ikusten dute etxeko leihotik, ohean etzanda, etsipen-keinu batean bezala. Argazki-bildumari begira dagoelarik, emakumeari lurrera erortzen zaizkio jokorako karta batzuk (txanka-bihotza, bederatziko ezpata eta bateko ezpata) eta argazki bat edo bi, Elsa neskame alemaniarrarenak. Irudiok deskodetu nahian hasten gara, eta, bide horretatik, urrun hel daiteke interpretazioa. Irudi luke, nolabaiteko logika bati jarraituz, hirugarren telefono deiak berri txarrak ekarriko dituela: semeak lortu duela, enegarren saiakeran, bere burua hiltzea, eta te-hartze berantiar hura ere zapuztu egingo zaiela gurasoei. Izan ere, lerro batzuk lehenago hala esan du emakumeak bere baitan: azken finean hori baita bizitza, poz eta ilusioen galera etengabe bat.

Haatik, literatur aditu (boutadezale) batek idatzi omen zuen irakurketa hori egiten duen irakurlea, estetikoki, hiltzaile dela, berak hiltzen baitu mutikoa, eta ez idazleak. Fikzioa irakurtzen dugunean, ohituta gaude den-denak esangura bat izan dezan, arrazoi bat. Batez ere narrazio laburretan, non legetzat jotzen baitugu Txekhoven esaldi hura: ipuinaren hasieran iltze bat ageri bada, ipuinaren amaieran protagonistak handik zintzilikatuta urkatu behar du bere burua. Alegia, ekonomiaren printzipioa: ipuin baten arkitekturan elementu esanguratsuak soil-soilik sartu behar dira, ez besterik. Nik formulazio horretan ezagutzen nuen aipu hori, baina blog interesgarri batean aditzera ematen dutenez, Txekhoven jatorrizkoan ez omen da iltzerik ageri, pistola bat baizik, eta itzulpen-akats baten bidez igaro omen zen hala gaztelaniara. Nik dakita.

Ipuingintzari gagozkiolarik, ordea, pentsamendu-eskola bat baino gehiago dago, eta ezin zaie ipuin guztiei berdin heldu. Begira bestela Flannery O’Connor-en The Habit of Being eskutiz-bilduma zoragarritik harturiko gutun truke hau. Ingeles-irakasle batek honako eskutitz hau idatzi zion Flanneryri:

Gure saileko hiru irakasle eta beste hainbat ikasgelatako laurogeita hamar bat unibertsitate-ikasleren izenean idazten dizut. Astebetez Ez da erraza gizon on bat aurkitzea istorioa eztabaidatzen aritu gara, eta, zenbait balizko interpretazio aztertzen luze jardun arren, ez dugu aurkitu guztiz asebetetzen gaituen irakurketarik. Oro har, uste dugu Moldakaitzaren agerpena ez dela «erreala», ez behintzat istorioaren lehen zatiko gertaeren zentzu berean. Uste dugu Baileyk imajinatu egiten duela Moldakaitzaren agerpena, izan ere bezperan haren ekintzen berri eman zioten, eta errepide ondoko jatetxean egindako geldialdian gogora ekarri. Uste dugu, gainera, Bailey identifikatu egiten dela Moldakaitzarekin, eta haren pertsonaia antzezten duela istorioaren bigarren erdi imajinatuan. Baina ezin dugu erabaki, ahaleginik handiena eginda ere, zein puntutan lausotzen den errealitatea, eta ameskeria bihurtzen. Egiaz gertatzen al da istripua, ala hori ere Baileyren ametsaren parte da? Zinez diotsut ez gabiltzala gure arazoari irtenbide erraz bat aurkitu nahian. Miretsita gauzka zure istorioak, eta sakon aztertu dugu, baina uste dugu zerbait huts egiten ari garela, guk atzematea nahi duzun zerbait. Izugarri eskertuko genizuke goian azaldu dizudan interpretazioari buruzko iruzkin bat egingo bazenigu, eta istorioaren intentzioari buruzko argibideren bat eman.

Eta hona hemen Flanneryren erantzuna:

1961eko martxoak 28

Ingeles irakasle bati:

Zure laurogeita hamar ikasle eta hiru irakasleren interpretazioa fantastikoa da eta nire intentziotik ezin urrunago dago. Interpretazio zilegi bat balego, istorioa ez litzateke amarru bat baino askoz gehiago, eta psikologia anormalaren ikuspegitik soilik izango luke interesik. Ez zait interesatzen psikologia anormala.

Tentsio aldaketa bat badago istorioaren lehen zatiaren eta Moldakaitzaren agerpenaren artean, baina errealitatearen gutxitzerik ez. Istorioaren intentzioa, jakina, ez da errealista, Georgiako biztanleen egunerokoa erakusteko zentzuan. Estilizatua da, eta konbentzio komikoak darabiltza, esanahia serioa izan arren.

Amonaren seme bakarra eta autoaren gidaria den aldetik soilik axola du Baileyk. Amona da lehena Moldakaitza ezagutzen, eta harekiko kezkarik handiena duena, hasieratik bukaeraraino. Istorioa duelu bat da, amonaren azaleko sinesmenaren eta Moldakaitzak Kristoren ekintzengana duen inplikazio sakonagoaren artean, ekintzok munduaren oreka hankaz gora jarri baitiote.

Istorio baten esanahiak gero eta zabalagoa behar luke irakurleak hausnarketan sakondu ahala, baina esanahi hori ezin da interpretazio batean harrapatu. Irakasleek ikerketa-arazo bati bezala heltzen badiote istorio bati, pentsaturik edozein irakurketa dela sinesgarri, agerikoa ez den bitartean, nago ikasleek ez dutela sekula ikasiko fikzioaz gozatzen. Askoz okerragoa da gehiegizko interpretazioa gutxiegizkoa baino, eta istorioak berak sorrarazten ez duen sentimendurik nekez hornituko du interpretazioak.

Nire tonuak ez du desatsegina izateko asmorik. Shock egoeran nago.

Zorionez, Flanneryren erantzun zorrotzak zentzatu egin ninduen pixka bat, eta neure buruari barre pixka bat ere egin nion, irudimenari jarraituz urrunegi joateagatik. Nola egongo zen, bada, erreferentzia-sare egituratu bat nire haurrentzako liburu hartan. Ni bai On Kixotea! Erreferenzia ezkutuen xerka abandonatu, eta itzulpenari ekin nion berriz.

Aldi batez, dena ondo joan zen. Itzulpena amaitu nuen, eta entregatu, eta beste lan bati ekin nion. Denborarekin, ordea, poliki-poliki ahots apal bat hasi zitzaidan mintzatzen. Liburu hartan beharbada ez, baina… eta gainontzean? Izan ere, zuek ez duzue jakingo, baina bada gauza bitxi bat itzul ditzadan eskuetara jausi zaizkidan itzulgaien artean: guztietan ageri dira paumak eta Bibliako aipu ezkutuak. Guzti-guztietan. Onartuko didazue ezin dela kasualitate hutsa izan. Ez dago ageriko loturarik itzuli ditudan autoreen artean, eta, hala ere, bi elementuok guztietan agertu zaizkit. Oso bitxia da. O’Connorren itzulpena amaitu eta gutxira, nire etxe ondoan dagoen dekorazio-denda baten erakusleihoan pauma isats-luma batzuk jarri zituztela ikusi nuen. Badaezpada, erosi egin nituen, eta etxean jarri (ez badakizue ere, O’Connorren animalia kuttunak ziren paumak, eta sarritan agertzen dira haren ipuinetan. J.A. Coyneren eta M. Frielen testuetan ere agertu zaizkit paumak). Handik gutxira, berriz, denda hartan bertan hormako paper berezi bat jarri zuten erakusgarri, paumen isatsean ageri diren begi moduko horietan oinarrituriko marrazkia zuena. Kointzidentzia handia iruditu zitzaidan, eta erosi egin nuen hura ere. Harekin estali nituen bulegoaren lau paretak. Geroztik, luze egoten naiz hormako papereko begi horiei begira, eta konturatu naiz haiek ere neuri begira daudela. Ederrak dira oso, eta misteriotsuak. Iruditzen zait zerbait esan nahi didatela. Marrazkia konplexua da: errepikatu egiten da, baina ez beti berdin. Badago aldea begi batetik bestera, eta, gainera, iruditzen zait kadentzia moduko bat dagoela aldaketa horietan. Nondik begiratzen zaion, asko aldatzen da marrazkia. Batez ere lurrean etzanda jarrita hartzen diot traza. Pentsatu dut beharbada itzulgaietan atera zaizkidan Bibliako txatalen zenbakietan egongo dela kadentzia hori deskodetzeko gakoa, baina oraindik behintzat ez dut soluziorik aurkitu. Etgar Keret itzultzea aurrerapauso handia izan da, konturatu bainaiz marrazkiak eratzen dituzten marratxo eten moduko horiek ez direla marratxo soilak, hebreerazko hizkiak baizik. Hebreera ikasten ari naiz orain. Hastapenetan nago, baina ez dut etsiko. Egunen batean, lortuko dut hormako paperaren sekretua argitzea, eta nire itzulgaiek helarazi nahi didaten mezua atzematea, egia sakon hori. Lasai egon, lortzen dudanean jakinaraziko dizuet eta.

 

[1] Ezin garbiago ageri da arazoa paragrafo horren itzulpenean. Jatorrizkoak dio «His clumsy, moist lips spelled out their eloquent labels». Nola itzuli eloquent hori: «ele-eder»etik jota, ala «adierazgarri» edo «esanguratsu»tik? Eta spell out? «Letreiatu» edo «ahoskatu»tik jota, ala «ageriko egin»/«argi adierazi»tik? Edo, are, bi interpretazioak onartuko lituzkeen formulazio bat bilatzen saiatu? Hori erabakitzeko, interpretatu egin behar…