Kategoria: Koldo Biguri

Koldo Biguri Otxoa de Eribe

Idazletza eta itzulpengintzari buruzko gogoetatxo batzuk ekarri nahi ditut oraingoan, Manu Lopez Gaseniren Autoitzulpengintza euskal haur eta gazte literaturan[i] deritzan lanean oinarrituta, batak eta besteak duten harreraren ikuspegitik, nolabait esanda, bete-betean uste baitut oso harrera desberdina izaten dutela gure artean, zentzu batean behintzat: itzulpenaren aurrean, bai itzultzaileen aldetik bai itzulpenaren hartzaileen aldetik ere, dagoen zorroztasuna kamustuago ageri dela literatura idazletzaren kasuan, nire ustez.

Manu Lopezek autoitzulpena ikertzen du lan horretan, nahiko ugaria baita euskaratik erdararako itzulpenen kasuan; eta, zehazki, idazle autoitzultzaileek beren lanean egiten duten «manipulazioa» aztertzen du, esanez «literatura periferikoetako itzulpenetan ohi baino `manipulazio’ gehiago gertatzen direla»[ii]. Manipulazio hori, labur esanda, testuak berridaztean datza, horretarako jatorrizko laneko hainbat pasarte aldatuz, kenduz edo zabalduz, sintaxia, lexikoa eta estiloa bera ere aldatzeraino.

Itzultzaileon baitan badirudi autoitzulpena ez dagoela oso begi onez ikusita, nolabait guk hartu ezineko pribilegio bat balitz bezala, ukitu ezineko fruitua; kopeta zimurtuz (ala bekaitzez eta ondamuz?) ikusten ditugu idazleek beren lanak itzultzerakoan hartzen dituzten «askatasunak», itzultzaileon deontologian horrelakoak ez baitira onargarri, berehala leporatzen dizutelako ditxosozko «traditore» topiko zarpaila.

Ekarpen honetan, ordea, ez zait interesatzen borrokaleku hori; bai, aldiz, gure idazle autoitzultzaileek erabiltzen dituzten (bego esana, zilegizko) teknikak ikusirik, alde horren ifrentzura nahi nuke joan; alegia, kritikatzera nolako eskuzabaltasuna iruditzen zaidan dagoela «jatorrizko» euskarazko literaturako hainbat fenomenorekiko, bai idazleen beraien aldetik beren buruarekiko, eta baita hartzaileen aldetik ere.

Har dezagun, adibidez, autozentsuraren fenomenoa; konpara ditzagun ondoko testuak, euskarazko jatorrizkoa eta haren autoitzulpena, Lopez Gaseniren lanean jasoak, M. A. Landaren Nire eskua zurean liburutik:

Txao! entzuten diodan bakoitzean ostiko bat emango nioke, ostiko bat barrabiletan. Baina gaur ez.

Cada vez que se lo oigo le pisaría un callo, pero hoy no.

Adibideak adibide besterik ez dira eta inork ez dezala pentsa bereziki autore honen kontra edo, orokortuz, euskal idazleen kontra ari naizenik hemen (minberatasunaren atalasea oso behean izaten dute askok, izan ere): itzulpenari eta idazletzari buruzko gogoeta besterik ez zait interesatzen; eta kasu honetan gogoetagaia galdera batean laburbiltzen da: zergatik idazleari bere lana erdaraz jartzean gaizki iruditu zaiona ez zaio gaizki iruditu euskaraz? Zentsura edo autozentsura kasu ergel samar honek nolabait erakusten digu neurri edo sentiberatasun desberdinak dituztela idazle autoitzultzaile horiek hizkuntza batean eta bestean eta, oro har, badirudi euskarazko testuekiko dutena dexente laxagoa dela.

Eta, itxura batean, gauza bera gertatzen zaigu euskal irakurleoi ere, Manu Lopezen arabera. Alegia, Manuk Touryren liburu batetik[iii] ateratako «onargarritasun» kontzeptua harturik eta haren liburuko ondorioetara etorrita, badirudi neurri desberdina onartu duela gure literatura sistemak, onargarritasunari dagokionez, jatorrizko euskarazko testuentzat eta euskaratutako testuentzat. Bi kanon, hala nahiago baduzue.

Eta hor kezkagarri iruditzen zaidana ez da itzulpenerako neurri hori zorrotzegia izatea, ezpada laxaegia izatea jatorrizko euskarazko testuentzat, bai hartzaileen aldetik eta baita idazleen beren aldetik ere (hori «zilegi» izan arren, jada esan dudan bezala). Ez baitut uste, zilegia zilegi, seinale ona denik gure hizkuntzaren eta gure literaturaren «osasuna»ren ikuspegitik.

Koldo Biguri

1. Hilgarriak. Badakit blogeko sarrera bakoitzari zerbait erantzuteko daukagunean komeni dela sarrera horretan bertan erantzutea eta ez geroago; baina, askotan, hari horretatik tiraka, mataza korapilatuago bat aurkitzen dugula irudituko zaigu, eta halaxe gertatu zait niri Iratxe Goikoetxearen azken sarrerako istripu hilgarri ditxosozkoekin.

Berak aipatzen duen urteetako eztabaida berriro ez berpiztearren, agian, esapide horren inguruko beste albo-gogoetaren bat ekarri nahi nuke plaza honetara nire ekarpen gisa.

Izan ere, alde batera utzita “istripu hilgarri” batean derrigor jendea hiltzen den ala ez, era honetako esamoldeen erabilerak ifrentzuan duen inpertsonalizazioaz (edo despertsonalizazioaz) nahi nuke mintzatu, iruditzen baitzait hori badela, edo izan daitekeela, itzulpenetan kontuan izan litekeen osagai bat, euskararen eta erdaren arteko konparaketa eginez.

Esango nuke, orain arteko euskaran behintzat, eta, seguru aski, hizkuntza guztien halako fasean, mintzagaia biziduna izateko joera dagoela. Eta, hartara, normalago iruditzen zaigu esatea Urlia istripu baten hil da, ezen ez Istripu batek Urlia hil zuen. Beharbada, istripua ez delako oso gauza konkretua, kontzeptu abstraktua baizik. Konkretuagoa den kasu batean, uste dut, aldiz, normala dela esatea Bala batek hil zuen Urlia. Alegia, irudipena dut –eta beste adibide gehiagoren bila ibiltzeko astirik ez dudanez, norberak bila ditzala– euskarak konkreturako joera duela, eta erdarak abstrakturako.

Erantsi honi gure garai hauen despertsonalizazioa dei genezakeena: axola dutenak ez dira pertsonak, pertsonak ez gaude jada gauzen erdigunean; eta zenbaki edo portzentaia hutsetara murrizten gaituzte. Horregatik esaten da Iratxeren erantzun batean dagoen esaldia, Lan istripu hilgarriak %48 murriztu dira, bai baitirudi kontzeptualki “onarkaitzago” zaigula esatea Lan istripuetan hil direnen kopurua %48 murriztu da. Bestalde, jakina, berak dakarren beste adibidea, 30 lagun hil dira aurten 28 istripu hilgarritan, adjektibo erredundantea dela esan beharrik ez dago.

2. Eta hilkorrak. Konkretu/abstraktu dikotomia berberaren barruan iruditzen zait sar genezakeela, orobat, oraindik oso hedatuta dagoen beste kontzeptu terminologiko batean: hilkortasun tasa. Badirudi hiztegi gehienetan hori baztertu eta heriotza tasa proposatzen dela, konkretuagoa nire ustez aurreko kontzeptu abstraktua baino; hala ere, Euskaltermen oraindik ageri da, bestearen ondoan. Eta, zonbi samarrak bihurtu ez bagara, nork ukatuko du hilkortasun tasa beti %100ekoa dela?

Koldo Biguri Otxoa de Eribe

Aspaldi esana dago gaur egungo mundu globalizatuan «itzulpenaren gizartea» delakoan bizi garela, hiztunek jasotzen ditugun informazio asko eta askoren iturrian itzulpena dagoelako; eta hori, gure kasuan, hala da bai gaztelaniari, bai euskarari ere bagagozkie. Aldea, seguru aski, proportzioan dagoke: euskararen kasuan –aspaldi esana dago hau ere–, proportzio handiagoan jasotzen ditugu hizkuntz-input itzuliak, hainbesteraino ere non –hau ere lehendik esana dago, barka originaltasunik eza– itzulpena baita euskararen normalizazioaren zutabe nagusienetako bat, nahiz eta ez, inola ere, aitortuenetakoa.

Hori berez ona ote den, txarra ote den, iritzi asko daude, baina esango nuke itzultzaileok, harrokeriaz agian, garbi dugula euskarazko itzulpen asko jatorrizko euskarazko (eta erdarazko) testu asko baino hobeak direla eta hobeto idatzita daudela; eta garrantzitsua iruditzen zait argudio hori ondo-ondo azpimarratzea hain zuzen ere gure gizarte euskaldunean, oraindik itzulpenak ospe txarra duelako askorentzat, bigarren mailako «euskara»tzat edo hartzen delako, eta «Mihiluzeok» oso ondo pasatzen dugulako itzulpen akatsak ehizatzen. Euskal idazleen zenbat akats-antologia ez ote litezkeen egin ahalko, horretara ere jarriz gero, ordea!

Egia da itzultzaileok (ere) akatsak egiten ditugula, akatsen kontrako borroka etengabea dela gurea, eta itzultzailerik onenetan onena ere ez dela zaurigabe irteten borrokaldi horietako bakoitzetik. Beste edonor bere alorrean bezala, ordea. Horregatik, nire ekarpen honetan ez dut itzulpen akatsei buruzko topiko erraz horretara makurtu nahi. Baina bai egin nahi dut itzulpen-akatsekin zerikusia duen aipamen bat, azterketaren objektiboa apurtxo bat zabalduz eta izenburuko euskarazko itzulpenaren gizartearen arriskuetara apuntatuz.

Izan ere, itzulpena informazio-iturri hain garrantzitsu duen gure gizarte euskaldun honetan, kezkagarriagoa iruditzen zait ez jakitea itzulitako testu mota batzuen gaineko kanpoko kontrolak ahulak ala indartsuak ote diren. Irakaskuntzaz ari naiz, bereziki, eta, ohi bezala, adibide soil batez irudiztatuko dut nire kezka hau, jakin gabe, noski, zenbateraino zabalgarri edo orokorgarri den adibide hori. Batxilergoko historia ikas-liburu batetik aterata dago; ikus dezagun adibide horretako erdarazko jatorrizkoa eta euskarazko itzulpena:

Este tipo humano fue un ancestro del neandertal (Homo sapiens neandertalensis), mucho más extendido por la Península –Cova Negra (Játiva), Bañolas (Girona), Gibraltar, El Sidrón (Asturias), etc.– y que habitó en ella entre el 230000 y el 20000 a.C. aproximadamente.

Gizaki mota hori [Homo heidelbergensis delakoaz ari da] Neanderthal gizakiaren (Homo sapiens neandertalensis) arbasoa zen. K.a. 230000. urtetik 20000. urtera bizi izan zen, gutxi gorabehera, penintsulako hainbat tokitan –Cova Negra (Játiva), Banyoles (Girona), Gibraltar, Sidrón (Asturias), etab.

Ulermena oso herdoilduta ez badaukat, esango nuke, euskarazko testuko bigarren esaldiari begiratuta, K.a. 230000. urtetik 20000. urtera bizi izan zena aurreko esaldiko subjektua («gizaki mota hori») dela, Homo heidelbergensis delakoa, alegia; eta erdarazko testuan, aldiz, neandertala izan zela, haren ondorengoa. Akatsa, aurreko blog sarrera batean Jesus Mari Agirrek zioen bezala, jatorrizko testu jarraitua euskaraz eteteagatik gertatu da; zehazkiago, jatorrizko mendeko perpaus erlatiboa itzulpenean ezabatu eta alborakuntzan jartzeagatik, subjektuak nahastuz. Ondorioa, itzulpen akatsa ez ezik, historiari edo testu-liburu hau erabiltzen duen zientziari dagokion akatsa ere bada, informazio zientifiko okerra ematen baitie liburuaren erabiltzaile diren ikasle-irakasleei.

Nire kezka da ea liburu horren euskarazko bertsioa erabili duten irakasleek ba ote duten behar diren jakintza, argitasuna eta oharmen-zorroztasuna akats horretaz konturatzeko eta, ematen dituzten eskoletan, zuzentzeko. Beldur naiz ezkorra izateko arrazoi gehiegi daudela. Eta erruaren zama itzultzaileei bakarrik ez egoztearren, beldur naiz euskaraz idatzitako testu-liburua izan balitz akats horren antzekorik ere ez ote litzatekeen berdin-berdin egongo.

Atera ahal eta nahi dudan ondorio bakarra ez da ondorio, beldur hori baizik. Literatura itzulpen bateko akatsek axola erlatiboa dutela esango nuke, kalte txikitzat hartuko nuke horiek egiten dutena: irakaskuntzarako baliatzen diren testu itzulietako akatsak larritasun handiagokoak iruditzen zaizkit, zientziaren eta didaktikaren ikuspegitik. Eta esango nuke gure gizarte euskaldun txikia ez dagoela behar bezain ondo babestuta akats horiek egin dezaketen kaltearen aurrean.

Edo, agian, adibide zoro bat baino ez da, ez da hainbesterako, azken batean dena da erlatiboa, eta nori axola dio irakaskuntzak edo zientziak gaur egun. Horra kalteetan handiena. Ez?

Koldo Biguri Otxoa de Eribe

Koldo Biguri Otxoa de Eribe

Nire lanari buruzko errepasoa egitean, nik ere esan dezaket, Jesus Maria Agirrek zioen bezala, jarrera garbizaleagotik beste jarrera malguago batera pasatu naizela, urteen poderioz, lexikoari dagokionez. Eta bat nator esaten duenean ikuspegi aldaketa bat izan dela gure artean, eta lehenago gure arretaren erdigunea hizkuntza bera zen lekuan, orain erabiltzailea dela. Eta uste dut, gainera, hori onerako aldaketa izan dela.

Hain garbi ez dudana da «gure artean» horrek zenbat itzultzaile biltzen dituen bere magalean, eta, proportzioari begiratuta, gehienak sartzen garen ala ez. Izan ere, oraindik iruditzen baitzait garbizaletasunaren gotorlekua dela itzulpengintza; edo, bestela esanda, euskararen beste esparruetan baino jarrera garbizaleagoa aurkitzen dudala itzultzaileon baitan. Seguru aski, lanbidean sartzeko erakutsi eta frogatu behar izan dugulako inork bezain ongi ezagutzen eta erabiltzen ditugula Euskaltzaindiaren arauak. Baina, hala ere, asko dira gure langintza honetan uste dutenak euskararen geroa bera dagoela jokoan, egiten dugun lanean.

Horrelakorik nekez aurkituko dugu, ordea, demagun, bertsolaritzan, eta ez dut uste inork bertsolari bati leporatuko liokeenik euskara arriskuan jartzen ari dela «grabe/suabe/nobedade/daude» puntuekin bertso bat egiteagatik; alderantziz, entzuleek sekulako txalo zaparrada egingo diote.

Eta irakurri dudan azken euskarazko liburuaren egileari uste dut gutxik aurpegiratuko diotela euskara kaskarra, baldarra eta erdarazalea erabiltzen duela «akordatu, inpostore, testifikatu, patilla, banidoso, kontundente, konbatitu, kutxillo, peaje, garantiak, desafio, konbate, erreprotxe, domestiko, karril» eta honelako beste hainbat eta hainbat hitz idazteagatik.

Aldiz, testu hau idatzi baino lehenago, kalean nenbilela, asko bilatu beharrik ez dut izan, «Haurtzaro eta Senitarte Zerbitzua» zioen errotulu bat bilatzeko, euskaldunok aspalditik eta euskalki guztietan familiarik ez bagenu bezala.

Koldo Biguri Otxoa de Eribe

Bakoitzak bere maniak ditu, noski, eta blog honetara ere ekartzen ditugu; seguru aski, horretarako ere bada: besteen erreakzioak ikusiz, jakiteko ea maniatikoak gu geu ote garen. Egun hauetako berri baten haritik dator orain komentatzera noana: Vatikanotik dator notizia, kasu honetan.

Izan ere, Euskaltzaindiak 38. arauan (Munduko Estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak) erabaki zuen Vatikanoa izango zela Erromaren bihotzean dagoen Estatu txiki honen euskal izena, eta halaxe ikusten da bazter guztietan geroztik. Gure euskaltzainek beren arrazoi sendoak izango zituzten forma hori erabakitzeko, nola ez, baina niri betidanik sortu zaizkit zalantzak (eta ez, bakarrik, grafiari dagokionez, nik behintzat ez baitaukat hain garbi zergatik onartzen den Vz idaztea, baina gero Kz. Baina utz dezagun kontu txiki hori): zalantzak ditut, izen propio horri itsatsi zioten artikuluagatik, hain zuzen ere.

Jakina da gure inguruko hizkuntzetan artikulua izaten duela izenak: Il Vaticano, El Vaticano, The Vatican, Le Vatican, Der Vatikan. Nire zalantza da ea euskaraz ere izen propioak izan dezakeen artikulua. Bai, euskaraz badira adibideak, noski: Azkoitia, Azpeitia, Iruñea; baina hitz arruntei erantsita sortzen da izen propioa: Aitz+goiti+a, Aitz+beiti+a (Nafarroako hiriburuaren etimologia filologoei uzten diet). Seguru aski gauza berbera gertatzen da Ermuarekin, egia bada eremu hitzarekin erlazionatuta dagoela. Ilunago geratzen da Deustua, niri behintzat bai, baina ez dirudi gaztelaniazko izena El Deusto denik.

Vatikanoa forma, agian, lekuizenaren erabilera metonimiko bategatik jarri da artikuluarekin, baina horrek ez dit argitzen zalantza, era honetako metonimiak ez baitira hain usuak euskaraz; badira kasu batzuk, bai: «Ajuria-Eneak halako zerbait erabaki du» idatziko dugu inolako dudarik izan gabe, eta seguru aski «Eliseoak halako zerbait erabaki du» ere ikusiko dugu idatzita; baina lehenak ez du arazorik planteatzen, artikulua berezkoa delako; eta, bigarrenean, oker ez banago adjektibo bat da oinarrian dagoena, ez berez izen propioa edo lekuizena. Eta euskaraz ez dago joera handirik aposiziorik gabeko izenak erabiltzeko: gehiago ikusiko dugu «Halako koadroa Louvre museoan dago», «…Louvrean dago» baino (edo «Pradoan dago», «Guggenheimean dago», etab.). Esan bezala, ez dirudi euskara (edo egungo euskaldunok) era honetako metonimien oso zalea denik (garenik): zenbatek onartuko lukete arazorik gabe «Pradoan lau picasso daude» esaldia? Gauzak nahasteko, ordea, baietz denok onartu «Kalean lau ford daude»? Baina, zenbatek onartuko genuke esatea «Fordak oso auto onak dira»?

Beste adibide batzuk bilatuz, «Kremlina» bai ikusten da idatzita, baina kasu honetan ere errusierazko hitz arrunta omen da, «ziudadela» edo esan nahi duena, nahiz eta ez dudan uste arrazoi horregatik ipintzen zaionik euskaraz artikulua, eta bai, aldiz, erdararen kalkoa eginez.

Eta, Vatikanora itzuliz, izena, berez, Erromako mendixka edo muino baten jatorrizko izena omen da, eta, hartara, Everest bezala erabili beharko litzateke; eta hemen ere ez dut ukatuko euskaldun askok zalantza izango duela artikulua jarri ala ez honelako kasu batean: «Everestek/Everestak 8.844 metro ditu»; zalantza daukaten askok, badaezpada, aposiziora jotzen dute: «Everest mendiak 8.844 metro ditu», eta kito. Eta sarean, adibide gehienek joera hori agertzen dute. Baina beste zenbait kasutan, artikulua ere ageri da; ikusi bestela zenbat adibidetan idatzi duten «Prestigea halako lekuan hondoratu zen». Beste itsasontzi batekin, aldiz, aposizioa topatuko dugu bakarrik: «Titanic ontzia».

Eta nahasmena areagotzeko, ez da falta adibiderik. «Minotauro», esate baterako; Wikipedian, hizki larriz baina artikuluarekin idazten dute, seguru aski gutako askok egingo genukeen bezala, erdaraz hala ohituta gaudelako; baina, zuzena ote da? Eta, etxera itzuliz, bilatu zenbat «Olentzeroa etorri da» dauden sarean. Tradizioaren arabera, sutara botatzen zen enborra bada, orduan badirudi arrazoizkoa dela; baina, pertsonaiaren izena denean, zergatik artikulua?

Bukatzeko eta nahaste-borrastetik behingoz irteteko, Olentzeroa, Prestigea, Titanica, Pradoa eta antzeko adibideak zalantzazkotzat jotzen baditugu, iruditzen zait antzera jokatu behako genukeela Vatikano delakoarekin. Baina, auskalo! Agian konklabe bat egin beharko dugu, espiritu santuaren laguntza izateko.

Koldo Biguri Otxoa de Eribe

Hiztegi elebiduna lagunik onena eta etsairik gaiztoena izan daitezke aldi berean itzulpen lanari ekin behar dionarentzat, euskararen kasuan bereziki. Arituaren arituaz, eta batez ere adinak ematen duen sen bereziaren laguntzaz, itzultzaile ohartua gutxi gorabehera moldatzen da euskal hiztegien soroetan dauden segada eta zepo ugarietatik ihes egiten, baina zin dagizuet oso neketsua izaten dela itzulpen ikasketak egiten ari den ikasle bati azaltzea zergatik ez duen erabili behar euskal hiztegietan “ohore” guztiez jasota datozen itzulpen-ordain asko eta asko, zergatik diren desegokiak edo, besterik gabe, arbuiagarriak. Adibide bat besterik ez:

Demagun “suntuoso” adjektiboa euskaratu behar dugula honako adibide hauetan: “J. de A. se construyó una suntuosa casa en…” edo “Te da la sensación de ser un espectador directo de la suntuosa Ópera de París”. Erdarazko hiztegietara joz gero, DRAEn ematen den adiera, egia esan, ez da oso lagungarria: “Grande y costoso”; zehatzagoxea, baina aukeran motza, iruditzen zait María Molinerren hiztegian datorrena: “Lujoso y magnífico”. Zorrotzagoa iruditzen zait ingelesezko dictionary.com on-line hiztegian “sumptuous” hitzarentzat aurkitu dudana: “entailing great expense, as from choice materials, fine work, etc.”; edo frantsesezko le-dictionnaire.com hiztegian “somptueux” hitzarentzat dakarrena: “Se dit d’un luxe, d’une magnificence qui a nécessité de grandes dépenses”

Euskal hiztegietatik erronda egiten hasita, Elhuyarrek honako itzulpen aukerak ematen ditu: aberats, handi(os), bikain, galant, aparta, sekulako, egundoko. Tira, baten bat hurbildu edo egiten da, baina ez dut uste bat bakarra asebetegarria denik (“etxe bikain aberats handiosa” izan liteke itzulpena testu batean, baina definizioa lirudike). Zoritxarrez, Elhuyar hiztegiak adibide gisa hauxe ematen du: “Tiene una suntuosa casa: etxe galanta du”. Eta gure zoritxarreko itzulpen ikasleak, noski, hori hautatzen du. Hiztegiak dakar, ez? Baina, egiatan, nork aterako luke, alderantzizko itzulpena eginez, euskarazko “etxe galant” horretatik Urliak “casa suntuosa” bat duenik, eta ez “una casa enorme” edo “tremenda” edo “del copón”? edo, kasurik onenean, “una casa magnífica”, hiztegietan erregistro desberdin horiek denak baitatoz hitz beraren kasuan? Eta zer sentsazio subjektibo aterako genuke, beste adibidean, “Parisko Opera aberatsa” edo “Parisko Opera galanta” irakurri beharko bagenu? Sydneyko Opera House ikonikoaz inork esango luke “sumptuous” dela? Eta, euskaraz, “galanta” edo “aberatsa” ez dela? Zeren arabera neurtzen dugu galantasuna edo aberastasuna? Nola irudikatzen ditugu kontzeptu horiek?

Beno, begira dezagun orain Zehazkin, eta hara zer dakarren “suntuoso” itzultzeko: “luxu garestiko” eta “hotsandiko”; ausartuko ginateke esatera Parispo Opera “luxu garestikoa” dela? Sinpleegia eta konnotatiboegia iruditzen zait; eta bigarrenaren adiera, Orotarikoan begiratuta, “sonado, famoso, solemne” da; alegia, etxe edo Opera jauregi “suntuoso” bat, jakina, izan daitezke hotsandikoak (hots handikoak; eta, bide batez, Opera jauregiaren kasuan auskalo zer ulertuko lukeen irakurleak), baina beste zerbait esan nahi du horrek. Hala ere, horixe dakar hiztegi horrek. Eta Google Translatek “etxe aparta” dakar, baina, jakina, etxe apart edo Opera jauregi apart guztiak (Sydneykoa, adibidez) ez dira “suntuosoak”.

Honelako kasuetarako erabiltzen dira hizkuntza guztietan maileguak, eta euskaraz ere erabil genezake “suntuoso” hitza, ingelesez “sumptuous” erabiltzen duten bezala, “luxurious”, “plush”, “magnificient” sinonimoekin batera. Gure arazoa, beste askotan bezala, odoletan daramagu: mailegu eta kalko asko eta askori beti aurkitu nahi izaten diegu euskal ordain jator-jatorra beste ezer baino lehen, euskal hiztegietako zokorik zokoenetan aurkitu nahirik inguruko hizkuntza landuagoek tradizio idatzi luzearen ondoren lortu duten lexiko aberats guztiarentzako euskal ordain jator-jatorra, eta, ondorioz, mila hitz multisemikoko euskara (garbi baina pobrea, edo, pobre baina garbia) sustatuz, erregistro guztiak nahastuz eta zehaztasunari eta euskara aberastu beharrari bizkarra emanez.

Blog honetan bertan edo Itzul bezalako zerrendetako hit-paradeetan begiratzen badugu zeren inguruan sortzen diren eztabaidarik sutsuenak, zein sarrerak duen iruzkin eta ika-mika gehien, ez zait iruditzen euskarazko testuen zehaztasuna edo euskal lexikoaren aberastasuna daudenik gure grinarik piztuenen tontorrean.

Koldo Biguri Otxoa de Eribe

Euskararen corpus lexikoaren normalizazioan aurrerapauso nabarmenak egin ditugu aspaldi honetan, idatzizkotik abiatuz, noski, baina ahozko hizketara ere iritsiz; gaur egun ez da batere harrigarria hainbat euskaldunen ahozko jardun bat-batekoan ere entzutea jasangarri, zehar-lerro, baldintzagabe, irisgarritasun, su-eten, garapen, langabezia… hitzak, duela (harrigarriro) urte gutxi euskaldun (baita) eskolatu askorentzat ere ezezagun peto-petoak zirenak.

Urte gutxian, izan ere, euskararen corpus lexikoak nahiko normalizazio maila aipagarria irabazi du hizkuntzaren esparrurik formalenetan, erregistro landuan; nire gaurko ikasleen adina neukanean, adibidez, garatu aditza ez zegoen hain zabaldua, eta, nire ikasle horien harridurarako, desarroilatu esan-idazten genuen trankil asko. Honen antzeko ehunka adibide bururatuko zaizkie blog honetako irakurleei, norbere esperientziaren eta bizi-ibilbidearen arabera. Urtez urte, itzulpena bitarteko, aise samar joan gara aurkitzen gure hizkuntzaren puzzle lexikoari falta (edo) zitzaikion hainbat pieza, gehienetan lehenagoko erdarakada edo mailegu ezinbestekoen ordez.

Aldiz, erregistro landutik eta esparru formaletatik aldendu eta geure bizitzaren eguneroko eta hurbileneko behar eta ohitura pragmatikoagoetara jaisten bagara, argi dago normalizazio horretarako arazo gehiago topatzen ditugula, gehiago kostatzen zaigula hiztegietan jada jasota dauden baliokideak erabiltzea, ahozkoan bereziki. Esate baterako, gutako zenbatek etxeko ate aurrera iritsi eta esaten die seme-alabei zapata-azpiak lanpasean garbitzeko eta zenbatek felpudoan? Edo, etxera iritsi ondoren, izerditzeko jertsea (sudadera erabili beharrean) kendu eta garbitzeko makinan (ala ikuzgailuan?) sartzeko? Zenbat aldiz esaten dugu, geure etxean gaudenean, mikro-uhin labea, edo txapinak, edo plater–ikuzgailua, tapiza, lanbasa edo tiradera, ahozko euskararen paradisutik urrun egotzita mikroondasa, etxeko zapatilak, labaplatosa, alfonbra, fregona eta kajoi hitz tematiak? Kanpoan uso, etxean otso, lexikoan ere? Badirudi resilientziarik handieneko erdarakada edo maileguak direla gertueneko horiek, eta kontraesan handian erortzen gara idatzizkoan erabili beharrekoak iruditzen zaizkigun hitz horiek etxeko goxoan euskaldun formalaren soinetik kendu eta besteak (erosoagoak?) janzten ditugunean, arazorik batere gabe, itxuraz.

Kontraesan horren akuiluagatik erortzen dira nire itzulpen ikasleak klaseen hasieran egiten diedan galdera-tranpan, galdetzen diedanean «Nola esaten da euskaraz… felpudo?». Gehienek ez dakite erantzuten… esan, felpudo esaten dela, haiek horixe esaten dutela, behintzat. Hori bai, gero, txintxo-txintxo, ikasketak bukatu eta lanari ekitean, hiztegietan bilatu eta euren (eta gure) testuak lanpasez eta tiraderaz betetzen zaizkigu, baina, hala ere, susmoa dut dexente gehiago kostatuko zaigula hiztegietako hitz horiek mihiratzea.

Koldo Biguri Otxoa de Eribe

Noizbait entzuna edo ikusia izango duzue iragarkia: «El método del profesor Maurer: El inglés en mil palabras». Hortik atera dut blog-sarrera honen izenburu edo gaia. Sentsazioa baitut mila hitzeko (edo gutxiagoko) euskara batekin konformatzen garela askotan (edo konformatzen direla asko), euskararen garbitasunaren izenean, eta egokitasun edo zehaztasunaren axolarik gabe; horretarako, noski, garbi-garbiak diren hitzei nahi ditugun adiera guztiak ematen zaizkie, Wonderland-en Humpty Dumptyk esaten zuen bezala: «Hitz bat erabiltzen dudanean, nahi dudan esanahia du». Berdin da zehatzak diren, edo erregistro aldetik egokiak; ardura bakarra, euskal hitz garbiak izatea da.

Hori etorri zait burura, blog honetako aurreko sarrera batzuetan desahucio hitzaren itzulpenaz esandakoak irakurtzean; baina baita egunero inguruetan ikusten diren beste hainbat adibideren eskutik ere: labur beharrez, bi ekarriko ditut hona.

Gatozen, lehenago, desahucio malapartatuarekin. Euskal kazetariek eta beste askok kaleratu aditzarekin jokatu dute orain arte, eta hiztegietan ere halaxe jasota dago (Zehazki eta Elhuyar); badirudi orain, Iratxe Goikoetxea Langarika blogkideak dioen bezala, etxegabetu jarriko dela erabilbidean. Berez, zuzenak dira, esango nuke, testuinguru gehienetan; zalantza handiagoa dut, ordea, Justiziaren testu kanoniko batean egon beharko luketenik; edo, bestela esanda, ez dut uste epaile euskaldun batek aditz hori (edo horiek) erabiliko lukeenik (lituzkeenik), idatzizko erregistro formalean emandako auto batean adibidez: «Urlia jauna etxetik kaleratzea (edo etxegabetzea) erabaki dut». Epaile baten prosa iruditzen zaigu?

Lepoa egingo nuke gehiago makurtuko litzatekeela Euskaltermek dakarren substantiboa erabiltzera: utzarazpen, alegia. Honen egokitasunaz ere erabat ziur ez nagoen arren (besteak beste ez bainaiz lexikologoa ezta legean aditua ere), ez naiz esaten ari besteak egokiak ez direnik: testuinguruaren eta erabilera-maila edo erregistroaren arabera doala esaten ari naiz. Hots, bakoitzak bere erregistroa eduki beharko lukeela.

Kaleratu aditza hiztegian begiratuta, bestalde, hara nolako adiera eta erregistro desberdinak topatzen ditugun nahasian: «despedir», «expulsar», «despachar de casa», «poner a alguien de patitas en la calle» eta, gainera, «salir a la calle», «salir a la luz» eta «publicar» (Elhuyar). Laburtuz, hitz berberak erregistro guztiak, inolako bereizketarik gabe.

Eta, orain, egunotan bidenabar topatu ditudan beste adibide batzuk, euskal lexiko garbiari dagokion Humpty Dumpty metodoaz:

Ikea dendako erakusleihoan «Relájate» zioen kartel bat ikusi nuen itsatsita lehengo batean, egongela bateko sofa eroso itxurako baten argazkiaren ondoan; eta, euskaraz, «Lasaitu». Ez dut uste suediarrek urduriegi ikusten ote gaituzten euskaldunok, baina esango nuke beren sofa bat erosi eta erlaxatzera gonbidatu nahi gaituztela. Baina, ai!, erlaxatu aditzak arrotz usaina du, lasaitu aditzak ez bezala.

Egun berean, Euskadi Irratian hara non aipatzen duten «Bilboko berreginen museoa» (bide batez, museoaren weborrian bertan ere «Bilboko Artelan Berreginen Museoa» erabiltzen dute, eta beste orri batzuetan «Arte Berreginen Museoa»), eta ez eduki zalantzarik, erreprodukzioak dira leku horretan ikusgai daudenak, eta ez, apurtu direlako edo auskalo zergatik, norbaitek berregin dituen arte-lanak. (Eta, bidenabar esanda, hemen, begiratu ditudan euskal hiztegiek ez dute inolako errurik). Baina, esan bezala, berregin euskara garbia da. Ez dut uste ingelesezko bertsioan «Bilbao Remake Museum» jarri diotenik. Batek daki, agian Humpty Dumptyk bai!

Koldo Biguri Otxoa de Eribe

Ustez, denok bat gatoz esatean itzultzaileok ez dugula geure ideologiaren baldintzapean egin behar itzulpenik; gure lanbidearen oinarrizko jokamolde etikoaren arau bat edo da hori, gure arautegi deontologikoan nonbait jasota egongo dena. Errealitatera etorriz, ordea, arau etiko hori noizbait hausten dela erakusten duen adibiderik ez da falta.

Duela gutxi, adibidez, eztabaida sortu zen Itzul zerrendan “copago” hitzaren itzulpena zela eta; eta ez ziren hain gutxi izan hitz horren euskal ordaina emateko orduan “berrordainketa” defendatu zutenak, hori delako(an) beren ustez benetan gertatzen dena; eta pentsatzekoa da itzuli ere hala itzuliko zutela testuren batean edo bestean.

Bat etor gaitezke uste horretan, baina ez dut uste itzulpen-proposamen hori zuzena denik, etikaren eta deontologiaren ikuspegitik behintzat. Izan ere, “copago” hitzaren aldamenean, gazteleraz ere ikusi-entzun izan da “repago” kontzeptua, iritzi artikuluetan edo tertulietan, baina, beti ere, esan bezala, iritzi baten babespean. Zer esanik ez, euskaraz ere hitz bana egon liteke, eta egon beharko lukete, bi kontzeptuentzat, ez bakarra, norberaren nahierara.

Bat etor gaitezke, orobat, esatean bai “copago” eta bai “repago” hitzak ideologikoki markatuta daudela, edo ideologia argia dagoela horietako bakoitzaren azpian; eta lehenengoa, azken finean, itxura neutraleko eufemismo hutsa dela. Baina testu batean bata agertzen bazaigu, ezin dugu bestearekin itzuli, horren azpian datzan ideologiarekin ez gatozelako bat.

Beste adibide gehiago ere badaude. Esate baterako, Bilboko Urkixo zumarkaleko postetxean, lehoi-postontzien azpiko plakan ageri den “Nacional / Estatu barrua” itzuli zuenak ez zuen behar bezalako etikaz jokatu itzulpen hori eskatu zion erakundearekin, bere ideologia lehenetsi baitzuen; antzekoa gertatu da (gertatzen da) DNI delakoarekin: ikusi bestela hemen esandakoak.

Jakina, gutako bakoitzak gure bizitza pertsonalean nahi duguna erabil dezakegu, baina itzultzaileak garenean, ematen zaigun testuari eta lan-emaileari zor diegu leialtasuna, eta, kasu askotan, argi dago agiri horren izendapen ofiziala baino ezin dela erabili. Besterik da, “nacional” hitzarekin jarraituz, elkarteren batek edo beste edonork ateratzen duenean gurean ere hain ohikoak diren gabonetako loteriako partizipazioetan, argitaratzaileak nahi duen izendapena erabiltzea, “Espainiako Loteria”, “Gabonetako Loteria”, “Estatuko Loteria” edo nahi duena, partizipaziogile horrek baduelako eskubidea berea den produktuan nahi duen izendapena erabiltzeko.

Azken adibide bat ipiniko dut, niri neuri gertatua (eta barkatu adibide pertsonala ekartzeagatik). Samaniegoren alegiak itzuli nituenean, euskarara itzulitako alegiei buruzko tesi bat egin zuen norbaitek kritikatzen zidan genero-irizpidea kontuan ez izatea eta “hombre” hitza “gizon” itzultzen nuela, eta ez “gizaki” edo “gizon-emakume”. Alde batera utzita hitz neurtuetan egindako itzulpen batean silaba bat gehiago edo gutxiago izateak duen garrantzia, uste dut kritika hori egin zuenak ez duela ulertzen XVIII. mendeko testu batean nekez aurkituko dugula gaur egungoa den irizpide hori eta, gordin esanda, Samaniego matxista bazen, haren itzulpenetan ere matxismo hori agertu behar duela itzultzaileak.

Honi lotutako azken anekdota batekin nahi dut bukatu: nire interprete lanetan noizbait gertatu zait elkarte feministaren batek antolatutako mintzaldi batean norbait etortzea kabinara esatera hizlariak, adibidez, “hijos” esaten duenean, “seme-alabak” itzuli behar genuela, beti ere genero-ikuspegiari amen eginez… baina hori ez ziotela esaten hizlariari!

Beldur naiz, ikusitakoagatik, bai itzultzaileok baita beste askok ere lehenago aipatu dudan araudi deontologiko edo etikoa berrirakurri beharko genukeela noizean behin.