Kategoria: Bego Montorio

Bego Montorio Uribarren

Literatura itzultzea «ia gauza bera esatea» dela azaldu zuen Umberto Ecok bere saiakera batean (Dire quasi la stessa cosa [1]), eta baietz egin genuen buruaz hura irakurri genuen askok. Horra langintzaren definizio polit bat, pentsatu genuen, eta egiazkoa (edo egiatik oso gertukoa, zuhurrago esanda).

Itzulpena tarteko, testu bakarra zegoen tokian orain bi ditugu: jatorrizkoa eta hark sorrarazitako bestea, «ia» gauza bera dioen beste hori. Parekoak biak? Bata bestearen gainekoa?

Asko hitz egin eta idatzi izan da horren inguruan –adostasunik ez, jakina–, eta fikzio gaia ere izan da; urrunago joan gabe, hor dugu Iban Zalduak berriki kaleratutako Idazten ari dela idazten duen idazlea [2] liburuko Itzulpengintza ipuina. Kasu horretan, kumea, klona, itzulpena gailendu egiten zaio jatorrizkoari, protagonista den idazleak hobea baiteritzo itzulpenari, eta hura jatorrizkotzat hartzeko agintzen du beste hizkuntzetarako itzulpenetan; amaierarik gabeko sorgin gurpilean galduko da idazlea, itzulpen berri orok aurreko testua hobetzen duelakoan.

Halako obsesiora heldu gabe, Eider Rodriguezek honako gogoeta hau egin zuen, autoitzulpenaz ziharduela, itzulitako testua hobea zela iritzita sentitu zuena azaltzeko: «Quizás autotraducirse sea eso: ponerse frente al espejo y verse todas las impurezas que una tiene. Pero mayor traición sería no poder aceptarlas». [3]

Ezaguna da, halaber, Jorge Luis Borgesen beste esaldi hura: «Quizá el oficio del traductor es más sutil, más civilizado que el del escritor: es obvio que el traductor viene después del escritor. La traducción es una etapa más avanzada»; Itziar Otegik goian aipatutako artikuluan egiten dion iruzkina eta guzti irakurri beharrekoa, bidenabar esanda: «Nahiz eta, aintzat hartuta Borges paradoxa zalea zela oso, aipu hori bera ere tentuz hartu beharrekoa izan».

Literaturaz ari ez garenean, baina, bi letra horiek, bi bokal xume horiek –i eta a, ia; ia gauza bera– amildegi arriskutsua zabal dezakete. Lege testuetan, esaterako.

Hona adibide bat, eta, zoritxarrez, ez da bakarra. (Beste artikulu, literario?, baterako gaia ematen du aipatuko dudan dekretua argitaratu zeneko aldizkariaren izen ofizial bikoitzak: Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria – Boletín Oficial del País Vasco).

175/2007 DEKRETUA, urriaren 16koa, Euskal Autonomia Erkidegoko Oinarrizko Hezkuntzaren curriculuma sortu eta ezartzekoa. 35. artikulua(…) 2.– Hezkuntza-etapa horretako irakasgai guztiak gainditzen dituzten ikasleek Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzako graduatu-titulua jasoko dute. Halaber, titulu hori lortuko dute, ikasturtea amaituta, irakasgai batean edo bitan ebaluazio negatiboa jaso duten ikasleek. Salbuespenez, titulu hori lortuko dute hiru irakasgaitan ebaluazio negatiboa jaso duten ikasleek, baldin eta irakasle-taldeak uste badu, irakasgaien izaerari eta garrantziari erreparatuta, irakasgai horiek ez gainditu arren, ikasle horiek oinarrizko gaitasunak eta etapako helburuak lortuak dituztela. Titulua lortu ez duten ikasleek aukera izango dute, hurrengo ikasturtean, aparteko proba bat egiteko, gainditu gabeko irakasgaietan.

DECRETO 175/2007, de 16 de octubre, por el que se establece el currículo de la Educación Básica y se implanta en la Comunidad Autónoma del País Vasco. Artículo 35(…) 2.– Quienes superen todas las materias de esta etapa obtendrán el título de Graduado en Educación Secundaria Obligatoria. Asimismo podrán obtener dicho título aquellos que hayan finalizado el curso con evaluación negativa en una o dos materias, y excepcionalmente en tres, si el equipo docente considera que la naturaleza y el peso de las mismas en el conjunto de la etapa no les ha impedido alcanzar las competencias básicas y los objetivos de la etapa. Quienes no hayan obtenido la titulación podrán realizar una prueba extraordinaria de las materias que no hayan superado en el curso inmediato posterior.

Euskaraz, ikasturtea amaituta irakasgai batean edo bitan ebaluazio negatiboa jaso duten ikasleek titulu hori lortuko dute. Baldintzarik gabe. Salbuespenak eta baldintzak geroago datoz, hiru irakasgaitan ebaluazio negatiboa jaso duten ikasleentzat. Gaztelaniaz, berriz, bestelakoa da kontua: baldintzak denentzat dira, bat zein bi irakasgaitan ebaluazio negatiboa jaso duten ikasleentzat, eta, salbuespenez, baita hiru irakasgaitan halakoa jasotakoentzat ere.

Orri berean, elkarren ondoan, hala daude argitaratuta gauza bera ez dioten bi aginduak. Bata bestearen itzulpena dira? Baliteke. Azken orduko zuzenketak testu bakarrean egin dituzte? Baliteke. (Edozein kasutan, itzultzaileari egotziko zaio errua, bai horixe!). Garrantzitsuena, edozelan ere, beste hau da: Zeini egin behar zaio jaramon?

Indarrean dago dekretu hori, bere horretan. Institutuetan nola aplikatzen den ez dakit; ez dakit tokian tokiko zuzendaritzaren berezko hizkuntza hautuak, ikaslearenak, haren gurasoenak edo zerk baldintzatzen duen testu baten edo bestearen alde egitea. Dona-dona-katona… egitea ere balukete, ze, parte batean kontrajarriak izan arren, testu biak baitaude indarrean, biek dute lege balio bera, Jon Agirrek aspaldiko artikulu batean [4] adierazi zuen moduan:

Beraz, Konstituzio Auzitegiak dioenez, hizkuntza bat berez ezin da nagusitu, ezin du lehentasunik izan interpretazioetarako, orijinala izan nahiz itzulpena izan. (…) Jatorrizkoak balio duen beste balio du itzulpenak, administrazio-egintza gauzatu duen organo berak egiten badu.

Orduan, zer? Badu ala ez du titulua eskuratzeko eskubidea DBH amaituta bi ikasgai gainditu gabe dituen ikasleak, irakasleek ezetz pentsatu arren? Ikasle euskaldunak bai, eta erdaldunak ez?

Ea zalantzak argitzen ditudan etxean hori gertatu ahal izateko tenorea baino lehen!

Bego Montorio Uribarren

Hitz pare bat, izen bat, esaldi izatera heltzen ez diren enuntziatu motzak izan ohi dira izenburuak —literatur lanen izenburuez ari naiz—; eta, beren laburrean, esanahi, oihartzun eta erreferentzia askoren biltzaile. Gauza handia da izenburu on bat, egilea ezagutu ere egin gabe liburua irakurtzera bultza baitezake, edo, kontrara, obra osoa bazterrean uztera. Ondo dakite hori dena idazleek eta editoreek; ondo dakigu itzultzaileok zein neketsua izan daitekeen horren ordain egokia ematea beste hizkuntza batean.

Zailtasun ugari eta askotarikoak topa ditzakegu izenburuak euskaratzerakoan, eta, gaurkoan, horietako bati heldu nahi diot: nola euskaratu jatorriz genero marka (maskulinoa/femeninoa) duten izenburuak? Badakit mataza oso korapilatsu baten haria baino ez dela, izenburuetatik askoz haratago doan kontua, baina, gaia labur aurkezteko modua eskaintzen duenez, eutsi egingo diot.

Bilaketa ez erabat zehatza egin dut Literatur itzulpenen katalogoan, eta jatorrizko testuan gizonezko marka duten hamaika izenburu aurkitu ditut (Pedro y el capitán; L’étranger; El amigo de la muerte; Il Compagno; El buscón; The hunter; El capitán Alatriste; El licenciado Vidriera; Le neveu de Rameau; El amante; El amante liberal), eta beste zazpi, femeninoaren markarekin (La chantatrice chauve; La gitanilla; La romana; La vagabonde; La herbolera; La española inglesa; La petite fille de Monsieur Linh). Lagin txiki bat baino ez da, beste asko aurkituko baikenituzke poema eta ipuinen izenburuei begiratu bat emanez gero, baina joera batzuk antzemateko balio duelakoan nago.

Nola eman dira izenburu horiek euskaraz? Gorde al dira genero markak? Noiz bai, noiz ez? Hona erantzunak.

Jatorrizkoan maskulinoaren marka duten kasu guzti-guztietan, euskaraz ez dago inolako genero markarik: Rameauren iloba, gurean, neska zein mutila izan daiteke liburua irakurri ezean; Amorante eskuzabalaren sexua irakurleak berak erabaki dezake, izenburuari erreparatuta.

Bestelako aukera batzuk ere egon litezke, baina, oro har, zeharo onargarria deritzot baliatutako itzulpen estrategia horri.

Eta, zer gertatu da jatorrizkoaren genero marka femeninoa izan denean? Bada, kasu horietan, ia inork ez du estrategia hori erabili. Aipatu izenburuetako bakar batean —Linh jaunaren biloba— eutsi zaio joera inklusiboari, eta, beste haren ilobarekin bezala, bilobarekin ere ez dakigu neska edo mutila den; liburu barrukoa irakurri arte, jakina.

Gainerako guztietan, genero marka femeninoa ezarri dute itzultzaileek, artez edo moldez, xede testuan; dela «emakume» edo antzeko hitzen bat sartuta (Erromako emakumea; Ijito nexka; Espainiar andere ingelesa; Emakumezko abeslari burusoila), dela izen propioak erabilita (La vagabonde – Mari alderrai; La herbolera – Kattalin). Esan beharra dago Ionescoren obrari izena ematen dion eta inon agertzen ez den chantatrice hori, lehen edizioan, «abeslaria» baino ez zela, eta duela gutxiko edizio zuzenduan (Urrezko Biblioteka bilduman) bilakatu dela «emakumezko abeslaria».

Lagina txikia da, badakit; obra bakoitzaren baitan bilatu behar da arrazoia, badakit.

Eta, hala ere, ukaezina da euskarak berezkoa ez duen arau bat agertzen dutela adibide horiek: erdal maskulinoak (argi eta garbi generikoa ez den kasuetan) ez omen du markarik behar euskarazkoan; erdal femeninoak, ordea, bai, horrek marka behar omen du. Durasen maitalea gizon txinatar gazte bat dela dudarik ez zaio geldituko obra irakurtzen duenari, izenburuan «Maitalea» baino agertu ez arren; zergatik da, orduan, hain garrantzitsua Moraviaren erromatarra emakumezkoa dela izenburuan bertan agertzea?; irakurri ahala jakingo dugu Adrianaz ari dela.

Itzulpenetan antzemandakoak dira horiek, baina seguru nago ez dela bakarrik itzultzaileon kontua, neurri handi batean gure artean hedaturik dauden erabilera eta jokamoldeak islatu baino ez baitugu egiten. Hain hedatuak non egon badaudela konturatu ere ez garen egiten, ez itzultzaileak ezta hiztun arruntak ere.

Niri gutxienik, zer pentsa eman dit.

Bego Montorio Uribarren

Blog honen asmoak azaltzen diren atalean, hauxe irakur dezakegu lehen puntuan: «EIZIEk jarri du abian blog hau, egunero euskararen erabilerari buruzko testu bat argitaratzeko…». Esanahi jakin bat du hor erabilera hitzak, eta esango nuke blogkide guztiok argi izan dugula zein den, idatziz zein ahoz euskara darabilgunean sortzen zaizkigun gogoeta eta kezkak ekarri baititugu gune honetara.

San Telmon zabaldu  berri den Badu bada erakusketak ere euskara erabiltzen du, euskara du mami eta funts, euskara darabil euskarari buruz pentsarazteko, euskara mundura zabaltzen laguntzeko, euskara entzun, idatz, uki, ikas, transmiti… dezagun bultzatzeko.

Baina itzultzaileok ondo baino hobeto dakigu testuinguruak dena aldaraz dezakeela, testuingururik gabe ezinezkoa dela itzulpen egoki bat ematea, hiztegietan jasota dauden eta ez dauden beste adiera batzuk har ditzaketela hitzek.

Eta hala, euskara erabiltzea leporatu die EJko Kultura sailak Donostiako Udalari eta San Telmo museoari: «Gure irudipena da gaia euskara denez haiek bakarrik agertu nahi dutela» (Kultura sailburuordearen hitzak). Eta euskara eta euskarari buruzko Badu bada erakusketa erabili du sailak Museoarekin hitzartutako laguntzaren erdia ez emateko.

Substantibo eta aditz bera agertzen dira kasu guztietan, baina denok ulertu dugu oso gauza desberdinez dihardutela, zinez desberdinak. Orotariko Euskal Hiztegian begira jardun dut, eta han agertzen diren adibide ugarien artean, bakan batek baino ez du jasotzen arduradun politikoek eman diotenaren antzeko zentzua; hori azaltzeko gutxitan erabili delako seinale.

Nolanahi ere, hitzek ez dute ezeren errurik; bizi dugun errealitatea izendatu eta azaltzeko behar ditugu eta horretara egokitzen ditugu, beraz, ea lortzen dugun errealitatea aldatzea eta euskararen erabilera diogunean, testuingurua testuinguru, adiera bera hartzea denok gogoan, erabili horren adiera batek ez ditzan gainerako adiera eta jardunak trabatu. Euskara erabiltzen jarraituko dut, jakina, nire moduetan, eta, seguruen, badubadatzen ere ikasiko dut.

Bego Montorio Uribarren

Hor ari da lanean, tak-tak-tak, eta, halako batean, euskaraz nola eman ez dakien hitz bat. Bakarra balitz!, diotso irribarrez bere buruari. Sagua askatu gabe, ohiko lagunengana jo du, hiztegiengana. Joan-etorri batzuk egin ditu Euskalbarretik, mahai gainean dituen paperezko liburukote batzuk ere begiztatu ditu, eta, azkenean, topatu egin du: barban. Horixe da hitza, erdarazko testuan dagoenaren ordain egokia!

Bere ezjakinaren handia amiñi bat murriztu duelako pozik dago itzultzaile gajoa: beste hitz bat ikasi du, eta, lehenagotik ezagutzen ez dituen hitzekin egin ohi duen moduan, egiaztapen bila joan da. Orotarikoak badakar; ondo. Eta Ereduzko Prosak? Alerik ez hor. Ummmm, muturra okertu du une batez. Tira, ea besteek zer dioten…

Hiztegi eta corpus bakan batzuetan baino ez duelako topatu zapuzten hasita, itzulgaira bueltatu da gure itzultzaile koitadua, pasartea konponduko liokeen hitz berarentzat berri hori erabiltzeko asmotan oraindik ere. Erdarazko esaldia berriro irakurri, atzamarrak teklatu gainean idazteko prest, eta… hortxe geratu da, geldi, buruan hamaika deabrutxo beste hamaika aingerutxoren kontra borrokan dituela: DBHko ikastetxeetan banatzeko testua da, inork ez du ulertuko! Eta nola aberastuko dute hiztegia, inon berba berririk irakurtzen ez badute?! Euskarazkoa ulertzen kostatuko zaiela sumatu orduko, erdarazkora joko dute, ele bietan banatuko zieten eta! Orduan, zer, “ile” jartzea da irtenbidea?, eta kontura daitezela eurak noiz ari den burukoaz eta noiz beso-zangokoez? Eta biak bereizi behar direnean, zer, santa perifrasi maitea?…

Dilema horretan murgildurik utzi dut, arre edo so egin duen jakin gabe. Seguruen, frustrazio puntu batez sakatuko zuen “bidali” laukitxoa, itzulpena emateko epea amaitzen zen minutu berean, oraindik ere irtenbide egokiena zein zen erabaki ezinik.