Aitor Blanco Leoz
Joan den hileko sarreran ikusi genuen poesia neurtua euskaratzeko biderik erabiliena forma lehenesten duen itzulbidea izan ohi dela, eta, itzulpen metriko deritzon horri dagokionez, hiru azpikategoria bereiz daitezkeela: metaforismo erritmikoa (jatorrizkoarekiko independentea den metroa), forma analogikoa (kulturalki baliokidea den metroa) eta forma mimetikoa (prosodikoki berdintsua den metroa). Hiru itzulpen mota horiek ezaugarri metriko jakin batzuk dituzte ardatz, eta horiek errespetatzea izaten da forman oinarritutako poesia-itzulpen baten lehentasuna, jatorrizkoaren edukiari eustearekin batera.
Gauzak horrela, betiko galdera datorkigu burura: zer dugu galtzeko eta zer irabazteko poesia neurtua euskaratzean? Munduko ikerketa akademikoek subjektibotasun handiko gaia dela erakutsi duten arren, argi dago itzultzaile batzuek –neurri handiagoan ala txikiagoan– formaren eta edukiaren uztarketa txukun eta orekatua lortu dutela beren lanetan. Itzulpen horiek gai dira –eta hala egiaztatu dugu aurreko sarreraren batean–, mezuaz gain, jatorrizko poemaren efektua edo funtzio berezia erreproduzitzeko, eta ezin daiteke uka itzulpenok, edukiaren aldetik jatorrizkoarekiko zintzoak izanez gero, mezua transmititzearekin batera prosazko itzulpenek eragiten ez duten sentsazio bat eragiten dutela irakurlearengan.
Alabaina, formaren baldintza metriko horiek itsututa agian, beste batzuek bigarren maila batean uzten dituzte xede-testuaren beste ezaugarri batzuk, eta esan genezake jokabide horrek urritasunak eragin ditzakeela xede-hizkuntzako poema berriaren zenbait testu-alderdiri dagokionez. Edukia aipatu dugu, baina horrekin batera erraza da testuaren joskerari, sintaxiari, ulergarritasunari eta abarri dagozkien gabeziak antzematea.
Ikus dezagun pare bat adibide:
Lehenengo adibide horren kasuan, egia da Miranderen itzulpenean edukia zaintzeko saiakera handia hauteman daitekeela. Arazoa, baina, formarekin tematu izatetik dator, 8 eta 4 silabako bertso-lerroak motz geratu baitzaizkio jatorrizko poemaren edukia bere osotasunean erreproduzitzeko. Gainera, Keatsen poemak silaba bakarreko hitz ugari ditu –lehenengo ahapaldian, adibidez, 23tik 18– eta horrek are zailagoa egiten du euskaraz edukiari fidel mantentzea neurri-mugak ezarri badira. Oro har jatorrizko testuaren ideiak jaso ditu Mirandek, baina, azaldutako neurri-mugak direla-eta, ezin izan du Keatsen hizkera poetiko txukun eta landua modu berean erreproduzitu. Horrek nolabaiteko trinkotasuna eman dio xede-testuari, eta alde horretatik zertxobait urruntzen da jatorrizko poemaren mezuak eta efektuak betetzen duten funtziotik.
Antzeko arazoa antzeman dezakegu Juan Garziaren poesia-itzulpen honetan:
Juan Garziak itzulitako Shakespeareren 154 sonetoen artean, nabarmentzekoa da poema jakin horretan ageri den fenomenoa, itzultzaileak gainerako sonetoetan erabilitako egiturari jarraitzearen ondorioz gertatutakoa. Ikus daitekeenez, jatorrizko poemako hamar bertso-lerro «And» lokailuarekin hasten dira. Ingelesez lokailuok oin erdi hartzen dute –proportzionalki, euskarazko silaba erdi inguru, itzultzaileak 5 oin euskaratzeko 11 silaba darabiltzala kontuan hartuta–, baina euskaraz bi silaba behar ditu beti «Eta» horiei eutsi ahal izateko. Gainera, aipatu beharra dago bere hautuak mugatu egiten duela Garzia, laneko 154 soneto horietan guztietan bertso-lerro bakoitzeko 11 silaba baliatzea eta laburtzapenik ez eta sinalefarik ez erabiltzea erabaki baitu. Hortaz, lerro bakoitzean 9 silaba geratu zaizkio ingelesez 4 oin eta erdian aipatzen dena erreproduzitzeko. Muga horren emaitza argia da itzulpenaren edukiari erreparatzen badiogu, beste sonetoen itzulpenetako trinkotasuna gabezia bilakatu baita soneto horretan: itzultzaileak ez du tokirik izan jatorrizko poemaren ideia guztiak adierazteko, lexikoaren zati garrantzitsu bat xede-testuan baliokiderik ez izateak adierazten duen moduan, eta hala ere itzulpenaren adierazpideak bortxatuegia izaten amaitu du, esaterako lehen bertso-lerroan hauteman daitekeenez, lokailuz hasitako beste lerro gehienez gain. Kasu horretan, forma lehenesteko erabakia ulergaiztasuna eragitera iritsi da, eta horrelakoetan garrantzia irabazten dute edukia/forma dikotomiaren eztabaidan edukia lehenestearen alde egiten dutenen argudioek.
Adibide horiek aztertuta, ondorio moduan esan daiteke zaila dela poema baten itzulpenean errespetatu beharreko alderdi guztiei eustea, eta, lortzekotan, are zailagoa dela guztiak egokiro uztartzea. Ados gaude poesia-itzulpen on bat horiek guztiak harmoniaz biltzea erdiesten duen lana dela, forma eta, ondorioz, erritmo jakin bat errespetatuz eta jatorrizko testuaren edukiari modu ulergarrian eutsiz, baina egia da itzultzaile guztiek ez dutela «itzulpen oso» izenda ditzakegun horiek egitea lortzen. Itzulpen osoa lortzekotan, baina, helburu komunikatiboa (ia-ia) erabat beteko da xede-hizkuntzan: mezua edo edukia euskal hartzailearengana iritsiko da –bere osotasunean, itzultzailearen lana ona bada–, eta horrela irakurleak mezua ulertzeko eta haren efektu estetikoaz gozatzeko aukera edukiko du. Hala, poemak jatorrizko hizkuntzan duen efektu paretsua sortzera irits daiteke xede-hizkuntzan, eta hori da poesia-itzultzaileak lor dezakeen helbururik altuena.
Edonola ere, gurean –egia esan, poesia-itzulpenaren diziplinan, oro har–, ez da erraza poemaren alderdien uztarketa bikaina lortu eta egoera komunikatiboa gauzatu ahal izatea. Ikusi dugun moduan, zenbait elementu gal daitezke bidetik eta horietako bat galtze hutsak edo hari uko egite hutsak xede-hizkuntzako poemari kalte egin diezaioke, edukia galduz, joskera naturala ilunduz, erritmoa edo errima urratuz nahiz ulergarritasuna murriztuz, esaterako. Baliteke galera horren ostean lortutako poesia-itzulpena onargarria izatea, baina inoiz ez da jatorrizko poemaren helburu komunikatiboa bere osotasunean betetzera iritsiko.
31 eskutik 