Iruditzen zait ona dela gure blog honetan lan luze eta mamitsuak eta ttantta besterik ez diren kontuak tartekatzea. Nik, bederen, azterketa lan mardulak eskertzen ditudan bezalaxe, eskertzen ditut kontu arinagoak ere.
Lexikoa da gaia oraingoan: itzulpen lanean eta irakurle naizenean ere zer pentsatua eman didaten hiru hitz.
Aspaldi ohartu nintzen Euskaltzaindiak “korapilatsu” erabaki zuela eta ez “korapilotsu”, eta, egia esan, ez dut sekula ulertu zergatik. Ez da kritika inola ere. Are gehiago: ez dakit oharkabean edo ohartuki hartutako erabakia den, salbuespena ote den eta zer oinarri duen erabakiak. Halakoetan, nik, besterik gabe, onartu egiten ditut, nik baino gehiago dakitenek erabaki dutela pentsatuta, baina hona hemen nire zalantza, adituren batek argituko duen esperantzan.
-TSU atzizkiarekin sortutako hitz eratorriak asko dira. Oso atzizki emankorra eta bizia da, eta beste asko ere sortuko dira premiak bultzatuta. Agerikoa denez –hor behean duzue zerrenda bat; Euskaltzaindiaren Hiztegitik atera ditut hitzak, ez den-denak betiere–, izenondoak sortzen dituen atzizkia da, gehientsuenetan izena oinarri hartuta: izena + -tsu atzizkia. Badira, dena dela, izenondoa edo adberbioa oinarri duten hitzak ere.
Izenaren azken letra edozein izanik ere, bat ere aldaketarik gabe eransten zaio atzizkia. Errepasatu ditut denak, eta azken letra edozein bokal izan, edo kontsonante bat izan, bere hola sortzen da hitz eratorria. Hemen duzue zerrenda. Balio izan dit, bidenabar, aski ezezagun diren (nituen) hitz batzuk nire neurona-sarera sartzeko.
Zerrenda horretan, nire ustez, arautik ateratzen den hitz bat bakarra dugu: “korapilatsu”.
Orotariko Euskal Hiztegiko adibideetan biak ageri dira, “korapilatsu” eta “korapilotsu”. Nolanahi ere, adibide gehienetan “korapilotsu” dago. Horregatik iruditzen zait are bitxiagoa “korapilatsu” erabaki eta zabaldu izana.
Ederki dakit hizkuntza salbuespenez betea egoten dela, baina ikusirik Orotariko Euskal Hiztegiak zer dioen, ez dut ulertzen zergatik erabaki den horrela.
korapilatsu.
♦ (H; -illa- Lar, Añ, H), orapilatsu (-illa- Añ), korapilotsu (Urt IV 404), orapilotsu, koropilatsu (T-L), koropilotsu (AN, L, BN ap. A ; Dv). Nudoso; (fig.) lioso, complicado. “Centrosus, korapillotsua, korapilloz bethea” Urt IV 404. “Hari korapillatsua, fil plein de nœuds” H. “Compliqué, difficile à comprendre” T-L. ⁕ Ebitatzera haritu naiz frasa modorrotsu eta korapillotsuak. Gy XII. Poesia bardikoaren arau oso korapilatsuak. Mde Pr 233. Argitasun biziz ainbeste gai korapilotsu nik askatzea. Or Aitork 99. Fray Luisen […] giroari bagagozkio, ondo korapillotsu dala esan bear. Gazt MusIx 68 (61 orapillatsu y 71 orapillotsu). Gertatzen zaizkigu arazoak istilu orapilatsuagoetan. MEIG VI 170. En DFrec hay 3 ejs. de korapilatsu y 7 de korapilotsu. ■ koropilotsu (Dv→A). (Ref. a personas). “Au fig. Gizon koropilotsu, se dit d’un individu rusé qui a toujours des réserves cachées dans les engagements qu’il se propose d’éluder” Dv. “Astuto” A.
Badago beste hitz bat, nire eskemetatik pixka bat ateratzen dena.
“Gantzatsu” hitza da. “Gantz” izanik hitza, “ganztsu” behar luke, “ekaiztsu” den bezala. Errazagoa da “gantzatsu” esaten, jakina, eta erabilera hori izan bada, aurrera, baina agerikoa da hitz hau ere hitzak sortzeko ohiko bidetik ateratzen dela.
Kasu honetan, dena dela, Orotarikoan adibide bakar bat dago, eta “gantzatsu” da. Beharbada, horregatik erabaki da horrela.
gantzatsu.
♦ (Lar→H, Bera). “Untoso, untuoso” Lar. “Gras” H. “Pingüe, craso, untoso, mantecoso” Bera. ⁕ Lur mami, apatz eta gantzatsuan. Eguzk GizAuz 52.
Eta lexikoarekin loturiko artikulutxo hau bukatzeko, aspaldi buruan ibili zaidan hitz bat komentatuko dut: “hartzatxo”.
Google-n ikusi besterik ez dago zenbat zabaldu den. Produktu askotan ageri da izena, umeentzako ipuin frankotan idatzi da horrela, baina, nik dakidala, hiztegi gehienetan ez dago. Hartz izanik izena, ez luke “hartzatxo” behar, jakina. Hitza ez dago ongi sortua.
Hitz honekiko problema lotuxeagoa dago itzulpenarekin, eta bistan da gaztelaniaren “osito” hitza dagoela problemaren jatorrian. Frantsesez “nounours” esaten omen da.
Hor dugu “harzkume” edo “hartzume”, ongi sortuak biak, nahiz eta ez dauden hiztegi askotan (Orotarikoan “hartzume” eta “hartz-ume” ageri da). Ez bata ez bestea ez daude Euskaltzaindiaren Hiztegian. Baina hitz egokiak dira biak ala biak. Dena dela, nik nekez esanen nuen “gure alabari harzkume bat oparitu diogu” alabaren zaintza kenduko ziguten beldurrez. Ez dakit nire kontua ote den, baina, “harzkume” bat esanda, nik bizirik dagoen hartz txiki bat ikusten dut.
Horregatik, itzulpen ona egiteko hain beharrezkoa den goiburuari segituz –ahal bezain hurbil, baina behar bezain urrun–, “hartz-panpina oparitu diogu” esanen nuke.
Badakit kasu horretarako soluzioa dela, eta ez kasu guztietarakoa, baina hor dago nire proposamena: pelutxearen kasurako, bederen, balio digu. Edo onartu beharko genuke arautik kanpo dagoen “hartzatxo” hitza?
Joan den abenduaren 28an Jon Miranderen heriotzaren 50. urteurrena bete zen. Haren poema esanguratsuenetako bat da, hain zuzen ere, goian dagoen izenburua duena. Haren heriotzatik hamar bat urtera hasi nintzen haren poemen bilduma bat prestatzen, 1984an argia ikusi zuena, Ene jainko-eidol zaharra, Lur izenburuarekin.
Nil Igitur mors est poemaren izenburua Lukrezioren De Rerum Natura, III, 830etik hartua da, non laburbiltzen baitu poeta latindarrak heriotzari buruz Epikuro filosofoak erakusten zuena, esaldi honetan:
Nil igitur mors est ad nos neque pertinet hilum quandoquidem natura animi mortalis habetur.
Heriotza ez da, beraz, ezer eta ez dagokigu ezertan, arimaren izaera hilkorra dela uste baitugu[1].
Epikuroren arrazoibidea honako hau zen, Markos Zapiainek Gauzen izaeraz liburuaren kritikan laburbiltzen digunaren arabera:
“Hortaz, atomo konbinazio aldakor bat gara gu; hiltzean, osatzen gaituzten atomoak disolbatu egingo dira; eta, gero, beste batzuekin nahasturik, bestelako gorputzak eratu. Ni naizelarik, ez da heriotzarik; heriotza datorrenerako, ni ez naiz izango: ez dugu zertan larritu[2]”.
Beldurrak eta larritasunak, beraz, ez du zentzurik. Eta Lukreziok, ideia horri are oinarri sendoagoa eman nahian, argi eta garbi adierazten zuen arima hilkorra zela, eta, beraz, ez zela existitzen, ez greziarrek sinesten zuten Hadesik, ez erromatarrek sinesten zituzten azpimunduko Akeronte ibairik ez arimak beste mundura eramaten zituen Karonte txaluparirik.
Hala ere, arrazoibideak arrazoibide, bistan da heriotzari diogun beldurra ez dela inola ere desagertu. Baina badirudi Mirandek Lukrezioren edo Epikuroren ikuspegia bereganatua zuela, bizi zelarik honelakoak idatzi baitzituen bere poemetan:
ERESI Aineza gal bizia goiz batez… Ainendi hil gazterikan, nihaur…
Badirudi bere heriotzaz frogatu zuela bereganatua zuela Epikuroren filosofia.
Lukrezioren poemak gutxi gorabehera 15 mende eman zituen “galduta” harik eta Poggio Bracciolini eskribauak Alemaniako monasterio batean aurkitu zuen arte. De Rerum Natura poema luzean agertzen den mundu-ikuskerak Errenazimendutik aurrera literaturan eta artearen hainbat adarretan izan duen garrantziaz gehiago jakin nahi duenak jo beza Stephen Greenblatt The Swerve: How the World Became Modern saiakerara.
Baina orain arimaren hilkortasun/hilezkortasunaren kontuari helduko diogu, eta ikus dezagun nola eman zuen gaztelaniaz, XIX. mendean, José Marchena abateak[3]:
La muerte nada es, ni nos importa, Puesto que es de mortal naturaleza[4]:
Aurreko bertsoetan arimaz ari baita, ulertu beharra dago arima dela hilkortzat jotzen dena, Amurizaren (eta egin diren itzulpen ia guztietan) garbi dagoen bezala. Hala ere, kontuz ibili beharra dago, honelakoren bat ere aurki baitaiteke: “Nada es la muerte y nada nos importa desde que se considera inmortal la naturaleza del alma” (De la naturaleza de las cosas, Lukrezio, Carola Tognettiren itzulpena, Greenbooks editore, 2021). Ez dakigu nondik nora agertu den Lukrezioren eta Epikuroren dotrina osoa hankazgoratzen duen itzulpen hori, baina badirudi ez duela balio daukan prezioa (0,94 €) ere (dohainik ere eskura daiteke).
José Marchenari buruz Menéndez y Pelayok idatzitako liburuan ederki egurtzen bazuen ere idazlea bera, franko goresten zituen haren itzulpen batzuk, Molièreren bi komediarenak, esate baterao. Bistan da ez dela ahuntzaren gauerdiko eztula Lukrezioren liburu osoa endekasilabo zurietan ematea. Oraindik ere haren bertsioa argitaratzen eta erabiltzen dute Venezuela bolibarzalean, nahiz eta Espainian egin diren itzulpen egokiagoak, are edukiaz gain (Marchenak bezala) neurria eta erritmoa ere ekarri dutenak, hala nola García Calvorena, edo hitz-lauz, berriz, besteak beste, Eduard Valentí i Fiolena. Azken hori famatzen du Jordi Fibla[5] itzultzaile laureatuak. Hala ere ez du gaitzesten José Marchenarena eta garbi dio itzulpen hori irakurtzea merezi duela: «En definitiva, a la pregunta de si vale la pena leer la traducción del poema de Lucrecio que hizo José Marchena en su juventud, respondo que sí, y lo mismo digo de la obra que Menéndez Pelayo, en sus antípodas ideológicas, escribió sobre él».
Ikusten dugu De rerum natura gaztelaniaz bietara irakurtzeko aukera dugula. Euskaraz, oraingoz, hitz lauz bakarrik daukagu. Klasikoak bilduman agertu zenez (Testu filosofikoen bilduma), logikoa ere bada, nolabait. Baina ez da ahaztu behar Lukreziorena poema luze bat dela (5.000 bertsotik gora). Uste dut Amurizak, pixka bat saiatuz gero, hitz neurtuz ere eman zezakeela.
Horrela, Markos Zapiainek Lukreziori buruz dioskunez:
Eta zergatik erabili ote zuen Lukreziok poesia, Epikuroren doktrina Memmio eskaintza-hartzaileari eta oro har edozein irakurleri helarazteko? Liburuan bertan dioenez, medikuak sendabelar eta botika mingotsa eztiz nahasten duen bezala, umeak har dezan, halaxe eman digu Lukreziok Epikuroren doktrina filosofiko lehorra poesiaren eztiaz adierazia, Memmioren eta gainerako irakurleon burmuinera atseginez igaroaraztearren.
Klasikoen estimazioa garaiotan hain urria den arren, ea hitz lauzko itzultzaileak berak hartzen duen poema bikain hau modu irensgarriagoan ekartzeko nekea. Lanaren erdia-edo egina dauka.
Honek guztiak, dena dela, beste kontu bat jartzen digu hausnarketarako: Nola itzuli behar dira hitz neurtuz eta lege jakin batzuen arabera sortuak diren poemak, hitz lauz ala hitz neurtuz? Baina hori, jakina, saiakera oso baterako gaia da, eta hurrengo baterako utziko dut.
Etxean sarritan esan izan didate gure ibilbide profesionalean zehar ez ditugula gure hastapenak inoiz ahaztu behar. Lanbidean umiltasuna inoiz ez galtzeko modua zela uste nuen nik, baina denborarekin ulertu dut oroitzapen horiek eguneroko lanaren magia ikusten laguntzen didatela nire ametsetako lanbide honetan.
2010eko maiatzean sartu nintzen lehen aldiz interpretazio-kabina batean. EHUko Letren Fakultateko kabinetako batean izan nuen lehenengo kontaktua nire egungo lanbidearekin, ate irekien jardunaldi batean. Ez dizuet gezurrik esango: magia ez zen kabinara sartze hutsarekin jaio. Kabinako aulkian eseri, kontsolako botoi guztiak ukitu eta mikroa ondo jarri ostean nire ahotik atera zen galderarekin hasi zen nire historia: “Interneteko hitzaldiren bat jartzerik izango al zenukete?”. Ez dakit nondik atera nuen galdera hura egiteko ausardia eta are gutxiago Angela Merkelen hitzaldi bat interpretatzekoa… Kontua da zerbaitetarako behintzat balio izan zuela, hitzaldi hura interpretatzean sentitutako adrenalinak eta gogobetetasunak markatu baitzuten nire bidearen hasiera.
Hamahiru urte igaro dira Itzulpengintza eta Interpretazioko Gradua hasi nuenetik eta oraindik gogoan ditut Gasteizko abenturak, ostegunetakoak barne. Unibertsitate garaia ez omen da inoiz ahazten… eta irakasteaz gain ilusioz bete eta bultzada eman ziguten irakasleak ere ez. Hain zuzen ere, irakasten duenarekiko pasioa transmititzen dakien, lanbidearen alde on zein txarrez hitz egitera ausartzen den eta noizbehinka gupidarik gabe zuzentzen gaituen irakaslea da gerora beti gogoratzen duguna. Bere garaian ez ginen konturatzen baina irakasle batzuen zorroztasunaren atzean etorkizuneko profesionalak prestatzeko erantzukizuna zegoen. Euskal interpretazioaren etorkizuna behar bezala bermatzeko arduraren pisua zeramaten sorbalda gainean, guk momentuan bertan ikusten jakin ez arren.
Unibertsitate “ofiziala” hasiera baino ez zela eta benetako ikasketak “kaleko unibertsitatean” egingo nituela ere esaten zidaten etxean. Zorionez, unibertsitatean interprete profesionalak izan genituen irakasle eta haiei esker nabarmen aurreratu genituen kaleko unibertsitatean egin beharreko ikasketak. Gradua bukatu ostean ere trebatzen jarraitzera animatu gintuzten, zuzenean lehoietara jaurti eta enkargu errealak onartzera animatu ordez: haiekin kabina mutua egitera joan, gure kabuz praktikatzen eta gure burua ebaluatzen jarraitu, masterren bat egin… Bere garaian gureganako konfiantza falta zela pentsatuko genuen agian, baina beste behin, etorkizuneko interprete profesionalak behar bezala prestatzeko erantzukizuna zegoen guzti haren atzean, hots, haien etorkizuneko kabinakideak ondo prestatzekoa. Denborarekin, pazientziaz eta gogor lan eginda iritsi naiz nire irakasle izandako haien kabinakide izatera eta niri ere tokatu izan zait etorkizuneko interpreteak prestatzeko ardura hartzea. Tira, ardura baino gehiago, ohorea izan da. Izan ere, nire ustez ez dago zirkulua nolabait ixteko modu politagorik.
Denborarekin gailentzen dira irakasle fin haiek etorkizuneko interpretazio profesionalari egindako ekarpena eta gugan utzitako marka. Nire ustez, marka hori ez ahaztean datza lanbide ororen magia, interpretazio-lanaren egunerokotasunean zein enkargurik berezienetan ez baitago atzera begiratu eta gure hastapenak gogoratzeak emandakoa baino bultzada handiagorik, lanbidearekiko ilusioa eta umiltasuna inoiz ez galtzeko eta, beharbada, gu geu ere etorkizuneko interprete profesionalak prestatzera animatzeko.
Lanbide zoragarri hau zintzotasunez eta pazientziaz irakatsi zenidaten irakasle eta lankide guztiei eskainia.
Urtea hondarreko egunetara ailegatzearekin, normala izaten da urteko liburu, film, abesti edo komiki hoberenen zerrendak han-hemenka argitaratzea. Nik ere 2022an irakurria gisa libreta batean apuntatutakoari errepasoa eman diot: trankil, ez zaituztet nire lan gogokoenen listarekin zigortuko; bai, ordea, errenkada –nahi nukeenaren aldean motzegi– horretarik bat aipatuko. Eginhardoren Vita Karoli Magni (Karlomagnoren bizitza) irakurri dut joan den 2022an, IX. mendean idatzitako enperadore frankoaren biografia.
Oraindik nire baitan noizbait izan nintzen historialariaren arrastoren bat gelditzen delako da naski, baina testua arrunt interesgarria iduritu zait. Karlomagno gizaki gisa ezagutzen lagundu dit testuak: janean eta edanean neurritsua zen, baina edanean are neurritsiagoa (“in cibo et potu temperans, sed in potu temperantior”); udan, gustuko zuen fruta jatea bazkaldu ondotik (“aestate post cibum meridianum pomorum aliquid sumens”); eta siesta ere egiten zuen, lo kuluxkarik ez, bi edo hiru orduko siesta, arropa eta oinetakoak erantzita (“depositis vestibus et calciamentis, velut noctu solitus erat, duabus aut tribus horis quiescebat”). XXIV. atalak Karlomagnoren alde intimoa erakusten digun bezala, XXIX.ak, berriz, frankoen hizkuntzaz izan zuen interesaren berri ematen digu: hilabeteei izena eman zien frankoen hizkuntzan (“mensibus etiam iuxta propriam linguam vocabula inposuit”), eta frankoen antzinako kanta epikoak bilarazi zituen, bilduma haiek galdu badira ere.
Etorri den urte berri honetarako, segur aski beteko ditudan asmo onekin batera –hala nola gimnasiora inolaz ere ez joatea edo Irulegiko oroigarririk ez erostea– baditut badaezpadako bertzelako asmo batzuk ere, pizgarriagoak direnak baina, aldi berean, betetzen zailagoak. Bertzeak bertze, Greziako eta Erromako klasikoak irakurtzen segitzea. Behin-behineko zerrenda ttiki bat egina dut: Suetonioren Hamabi zesarren bizitzak, Historia augusta, Tazitoren Germania, Longoren Daphnis eta Kloe. Zerrenda luzexeagoa da, baina bego horrela. Austral argitaletxeko edizioan irakurri gogo dut Suetonio; Cátedrakoan, Historia augusta; Daphnis eta Kloe, Gredosekoan, eta Tazitorena ingelesez, Penguineko itzulpenean, Gredosekoa ere iaz irakurri bai baina ez baininduen batere konbentzitu.
Kontua da, gaurgero irakurle bizkorren bat ohartu izanen den bezala, bakar bat ere ez dudala euskaraz irakurriko. Tira, aipatu ez dudan bat izan ezik: Egeriaren Ibilbidea.
Egeria euskaraz irakurriko dut Xabier Monasterioren lan editorialari eta Maite Lopez Las Herasen itzulpenari esker –esker mila anitz, jaso ezazue nire txalorik beroena–, baina hortik kanpo –Lopez Las Herasek Balea Zurian egindako bertze itzulpen batzuk eta Euskal Herriko Unibertsitateko Klasikoak bilduman dauden aleak kenduta– euskal irakurlearendako basamortua hasten da antzinako klasikoen eremuan. Bai, itzulpenak badira han eta hemen barreiatuak, baina erreferentziako bilduma bat eskas dugu. Aski adierazgarria da Egeriaren itzulpena eginahal indibidualaren ondorio izatea, argitaletxe handi edo ertain baten lanaren emaitza izan beharrean.
Halere, argitaletxeek duten ardura dutela, hemen Karlomagnok bezala, gure hizkuntza aberasteko interesa duten erakundeak dira, bistan dena, falta duguna. Gure ikasle gazteek eta gure irakurle helduek Greziako eta Erromako klasikoak euskaraz jasotzeko ez dakit eskubidea baina bai premia badutela onartu eta, horren ondorioz, plan bat martxan paratzeko eta finantzatzeko prest dauden erakundeak. Urtez urte hainbat titulu on itzularazteko eta prezio arrazoizko edizioetan kaleratzeko konpromisoa hartu nahi luketen erakundeak. Utopia ote? Parentesi arteko goitiko aipuen despit, Eginhardo ez nuen latinez irakurri, alemanez baizik, Reclam argitaletxeak egindako edizio elebidunean. Gibeleko aldean paratzen du prezioa: 3,80 €. Horretarako, jakina, XXIV. ataletik XXIX.eraino ailegatu behar da; hau da, kulturaren siesta alde batera utzi eta lanean hasi.
Nolanahi ere, euskal telebista –erran nahi baita, teorian jende frankok ikusiko lukeen zerbait– hondatu nahian dabiltzanengandik ezin espero lau txorok irakurri nahi lituzketen testu zahar xelebreak euskarara ekarri nahi izatea. Zeren hemen, sorionekuak izateko, aski dugu gure antzinakotasunaren fetitxismoa, bertzelako antzinakotasunik bilatu gabe.
NOTA BENE: Nik ez dakit latinez, baina edizio elebidunen aldekoa naiz, ahal delarik. Latinez dakienak jatorrizko testua ere irakurri ahal izateko, eta jakin ez baina itxurakerietan ibili nahi duenak jatorrizko testua bere artikuluetan aipatu ahal izateko.
Euskara ikasten hasi nintzenean, inork ez zidan gai hori aipatu edo argitu. EGLU I argitaratu zenean, 1991n, ikusi nuen izenburuko hiru moldeak ontzat-edo ematen zirela:
EGLU I (1991)
4.2.1.4. Partizipioa eta adjetiboa
Ikusia, erabilia, entzuna eta horien tankerako formak (-a-dunak) ekialde eta mendebalean erabiltzen dira. Ikusita,eginda eta horrelakoen erabilera, berriz, mugatuagoa da euskalki batzuetara. Sintaxiaz ere, badirudi hiztunak bereizketa hauek egiten dituela:
1997an, EGLU II argitaratu zen; han adierazitakoak bat zetozen EGLU Iekin, eta xeheago landuta zegoen gaia:
EGLU II (1997)
15.10. PARTIZIPIOAREKIN OSATURIKO PERIFRASIAK
15.10.1. -a(k) + Izan/egon
15.10.2. -IK + izan/egon
(476. or.) Esan behar da, forma horiek denak direla erabiliak euskaraz, baina -ik + izan aukera, esate baterako, Zuberoan erabiltzen dela eta hori bakarra erabiltzen dela gainera. Beste aukera, -ik + egon alegia, nafar-lapurteraz eta mendebaleko euskara idatzi landuan maizago ageri da.
15.10.3. -TA + Izan/egon Mendebalean erabiltzen dira aukera hauek. Gainera, -ta + izan aukera oso gutxi erabilia da eta gipuzkeraz bakarrik.
15.10.4. -a(k) + ukan/eduki
15.10.5. -ik + ukan/eduki
15.10.6. -TA +ukan/eduki
Hemen ere bi perifrasi ditugu: eduki aditzarekin osaturiko perifrasia hegoaldekoa dugu, bai bizkaieraz bai gipuzkeraz erabiltzen dena; ez, ordea, ekialdean. ukan aditzarekin osaturikoa, berriz, batez ere gipuzkeraz erabiltzen da. Hona hemen adibide batzu:
a. jantziak dagoeneko zintzilika jarrita ditu b. semeak honezkero etxera etorrita dituzu c. San Bartolometako arbiak ereinda zituzten auzoan d. zuek etortzerako mahaia jarrita izango zuten, noski e. “Eta ni zoratuta eta gogait eginda naukate” (Emiliano, Euskal musikalari bikaiñak, Itxaropena, 1967, 159‑60. orr.) f. Unibertsitateko ikasketak bukatuta dauzkat g. Donostiako San Sebastian jaiak ikusita al zeneuzkan?
Urte hartan berean argitaratu zuen IVAPek Juan Garziaren Joskera lantegi estilo-liburua (euskal itzultzaileok, noizbait, “klasiko” izendatu beharko dugun liburua). Han, maisu Juanen luma zorrotzak zehazki zedarritu zuen EGLUk hesirik gabe utzia zuen eremua. 572. eta 573. orrialdeetan heldu zion gaiari, eta, besteak beste, honela idatzi zuen:
Joskera lantegi (1997)
-IK atzizkidun partizipioa eta atzizki bera hartzen duten adjektibo/izenek ez dute onartzen (oraingo askoren ustearen kontra) izan/ukanik: Asperturik geunden, zeneuzkan [eta ez “ginen, zenituen”] Tristerik (prestik, pozik, zutik…) dago, daukagu [eta ez “da, dugu”]
Jakina, -IK batuago horren kide lokalista baina hain faboratuak ere (-TA) joko bera eskatzen du, eta asmakeria bitxiak baino ez dira honelako konbinaketak: Galduta zinen / Ikusita genuen / Zapalduta gaituzte…
Orduan hasi nintzen ni bereizketa horiek kontuan hartzen, jada aski urruti gelditu zaigun XX. mendearen hondarrean.
2011n, Eusko Jaurlaritzako Euskara Zerbitzuak Patxi Petrirenaren Morfosintaxiaren inguruko zalantzak eta argibideak estilo-liburu txit erabilgarria argitaratu zuen. Joskeralantegikaurreratutako arrasto berean, honela dio:
Morfosintaxiaren inguruko zalantzak eta argibideak (2011)
9.3.7 Partizipioa predikatu-osagarrian
Lotura-aditza izan edo ukan denean, ezin da -ta/-rik aukera egin (okerrak dira 1.140b eta 1.141b); aukera horrek egon edo eduki aditza erabiltzea eskatzen du (1.140c, 1.141c).
(1.140) a. Nekatua naiz. b. *Nekaturik/nekatuta naiz. c. Nekatua/nekatuta/nekaturik nago. (1.141) a. Film hori ikusia dut. b. *Film hori ikusita dut. c. Film hori ikusia/ikusita/ikusirik daukat.
Laburbilduz: izan eta ukan aditzekin -a(k) bakarrik erabiltzen da, eta egon eta eduki aditzekin, berriz, -a(k) nahiz ‑(r)ik/-ta.
Urte berean argitaratu zuen Euskaltzaindiko Gramatika batzordeak EGLU VII liburua. Eta liburu horrek 20 urte lehenago EGLU Iek zabal-zabalik utzia zuen bidea ondo asko mehartu zuen, Joskera lantegi eta Morfosintaxiaren inguruko zalantzak eta argibideak obrekin bat eginik:
EGLU VII (2011)
5.1.2. -TUA(K) Hori horrela, argi samar ageri da ez dagoela urrun artikuluaren erabilera hori –TUTA/–TURIK atzizkien erabileratik. Jakina, atzizkiok ez dira bateragarri (oro har, zubereraz eta beste hizkera bakanen batean izan ezik) izan/ukan lotura‑aditzekin: (90) *Ahantzirik/ahaztuta dira/ditugu. (91) Ahantzirik/ahaztuta daude/dauzkagu. (92) Ahantziak dira/ditugu.
Deigarria da izarñoa erabili izana (*), oso adierazpen biribila delako, adierazten baitu euskararen gramatikaren kontrakoa dela. Ez dugu ahaztu behar EGLU gramatika deskribatzailea dela, ez arauemailea. Alegia, ez da gauza bera estilo-liburu batean ―halakoa da, adibidez, Patxi Petrirenaren Morfosintaxiaren inguruko zalantzak eta argibideak liburua― estilo-hobespen bat egitea eta, horren ondorioz, aukera bat okertzat jotzea, eta beste bat, oso desberdina, hizkuntza-akademiaren gramatika deskribatzaileak aukera hori gramatikaz kanpokotzat jotzea. EGLU VIIn bertan, honela adierazita dago izarño horren esanahia:
* Zeinu hau daraman adibidea ez da gramatikala.
Eta ohargarria da, halaber, EGLUk bere burua zuzentzen duelako, txartzat jotzen baitu urte batzuk lehenago, EGLU I eta EGLU II lanetan, ontzat eman zuena.
Dena dela, EGLU VIIn berean ikus dezakegu EGLU VIIk berak agramatikaltzat jotzen duen erabilera hori (!!):
EGLU VII
(238. or.) Aipatu behar da, badirela –TUZ GERO erabiltzen denean debekaturik ditugun aspektu-balioak ere:
(206. or.) […]; alegia, –TUZ GERO duten baldintzazkoekin ekintza burutuaren irakurketa debekaturik dugu.
(271. or.) Bestetik, baditugu perpaus nagusian lokailu aurkaritzako bat txertatuta duten kasuak ere: hargatik, ordea, eta abar.
(304. or.) Alegia, burua altxatuta duena ez da perpaus nagusiko subjektua.
Azkenik, EGLU VIIk zabaldutako bide horri, izarño eta guzti, eutsi dio Euskararen Gramatika obrak, Euskaltzaindiak 2021ean argitaratua (Aditza (ii): atribuzioa eta predikazioa kapituluko 24.3.3.1b atala, 954. or., eta Moduzko perpausak kapituluko 40.8 b atala, 1.826. or.):
(…) Atributua partizipioz osatua bada, espero bezala, artikulua eramaten du beti: Liburu hori oso ondo idatzia da; Arau horiekondo pentsatuak dira; *Nekatuta/nekaturik naiz5.
5 Zubereraz azken adibide honen ereduko lekukotasunak badira, baina egungo hizkera estandarrean izan aditzarekin –tua motakoak erabiltzen dira. Berdin gertatzen da ukan aditzarekin ere: Liburu hori irakurria dut; *Liburu hori irakurrita dut. –tuta eta –turik daramatenak atributu gisa erabiltzeko egon eta eduki aditzetara jo behar da: Nekaturik nago; Liburu hori irakurritadaukat. Jakina, azken bi aditzok ere onartzen dituzte –tua motako atributuak: Nekatuanago; Liburu hori irakurria daukat.
–tuta eta –turik atzizkiak ez dira bateragarri (oro har, zubereraz eta beste hizkera bakanen batean izan ezik) izan/ukan lotura aditzekin: *ahantzirik/*ahaztuta dira/ditugu.
Baina, hara!, Euskararen Gramatikak gaitzetsitako egitura hori obra horretan bertan erabili da, eta ez behin edo bitan: atxikita duela (1.476. or.), atxikita duela (1.481. or.), erantsita duela (1.430. or.), isilduta dutenak (1.679. or.); debekaturik ditugun (1.550. or.), errepikaturik duten (307. or.), isildurik duela (629. or.), isildurik duten (1.295. or.), juntaturik dituzten (1.161. or.), kokaturik dugu (2.015. or.), modifikaturik duten (1.861. or.), pilaturik dituzten (1.329. or.).
Luze jo du, baina hor amaitzen da kontu horren historia. Eta beharrezkoa da historia hori begien bistan izatea gaur egungo errealitatearekin alderatu ahal izateko.
Orain hasten da interesgarriena: nola ezkontzen da Euskararen Gramatikaren arabera egitura horiek gramatikalak ez direlako baieztapena erabilera (zaindu) errealarekin?
Jo dezagun orain Euskaltzaindiaren Hiztegira:
Euskaltzaindiaren Hiztegia
-TA UKAN (29 agerraldi, adibideetan zein definizioetan) Forma hauek guztiak ageri dira[1]: urratuta zituen, belztuta zituen, esleituta duen, gordeta dugun, pilatuta zituen, gordeta zituen, gorrixkatuta dituzte, ezarrita dituen, irabazita zuen, estalita dituen, katigatuta zituztela, iragarrita du, irarrita duen, koskortuta dituzte, lokaztuta dituzte, estalita zituzten, minduta du, helduta duen, sartuta ditut, hautsita zuen; amaituta izatea, erreta izaten dutenean, ordainduta izango dituzue, koskatuta izaten du, giltzapetuta izan zuen, eginda izaten zituen, babestuta izateko, beteta izaten zituen, ahulduta izaten dituzte.
-(R)IK UKAN (55 agerraldi, adibideetan zein definizioetan) Forma hauek guztiak ageri dira[2]: banaturik dituen, sarturik duen, bat eginik dituena, bat eginik duena, mindurik dituen, tolesturik dituenean, egituraturik dituena, banaturik duena, erantsirik duena, nahasirik zituena, atrofiaturik dute, atzendurik zuen, bereizirik dituena (2 aldiz), pizturik duzu, bildurik duen, bizarturik ditu, bereizirik duena, josirik duten, estuturik zuen, beterik duzula, beterik zuen, giltzapeturik zutela, beterik zituen, estalirik dute, handiturik zituela, gorderik duten, hesiturik duten, ahuldurik duena, tartekaturik dituen, antolaturik dituena, ikazturik duen, erroturik ditugu, biltegiraturik duen, markaturik dituen, elkarturik dituena, egituraturik dituena, landaturik dituen, nahasirik dituena, estalirik zituen, loturik zituelako, marrazturik duen, jantzirik dituena, tenkaturik dituen, erroturik ditugunez, loturik duen, biltegiraturik duen, nahasirik duena, biribildurik dituena, txertaturik dituena, ezarririk dituen, jantzirik duena, irarririk duen, tenkaturik dituen; setiaturik izan zuten.
Bestalde, -TA IZAN eta -(R)IK IZAN moldeko 4 agerraldi behintzat badira[3]: eserita ziren, ukanik naiz; beteta izaten ziren, loturik izaten den.
Bizpahiru agerraldi izan balira, irristadatxo bat zela pentsa zitekeen, baina 88 agerraldi izanda eta jakinda zer erredaktore-talde prestu eta goi-mailakoa duen hiztegi horrek eta zenbat begik ikusten duten argitaratu aurretik, zer pentsatu behar dugu?
Benetan esan daiteke -(R)IK UKAN ez dela gramatikala?
Hor dut nik lehenengo zalantza. Nola ezkontzen da gramatika deskribatzaile batek esatea, batetik, “Jakina, atzizkiok ez dira bateragarri (oro har, zubereraz eta beste hizkera bakanen batean izan ezik) izan/ukan lotura‑aditzekin”, eta, bestetik, “*Ahantzirik ditugu” gramatikaltzat ez jotzea? Hizkera batzuetan behintzat, gramatikala da, zalantzarik gabe. Hortik aurrera, hizkera horietatik kanpo ez erabiltzeko gomendioa ematea uler daiteke, baina gramatikaltasuna ukatzea?
Azter dezagun Orotariko Euskal Hiztegia obran zenbateraino den erabilera hori “zubererarena eta beste hizkera bakanen batena”:
Orotariko Euskal Hiztegia (-[r]ik UKAN)
izan (Con part. + -(r)ik). Tr. Documentado principalmente en autores suletinos. Superior baten manuaren azpian humilki iarririk baizen. SP Imit I 9, 1. Jinkuaren argiaz argitürik direnek. Mst III 58, 6. Lürra estalirik da. Mercy 14. Berarentzat gizon güziak hilik ziradiala. Egiat 218. Renautek trunpeta eragin / jarririk delarik. “Renaud, assis, […]”. Xarlem 365. Gaxua jarririk niz ihun lurrik gabe. Etch 126. Han gorderik dira hontarzunak / eztakit zoin lekutan. Arch Fab 171. Ikharatürik girate. UskLiB 216. Sakramentü hartan gorderik denian. CatS 73. Bazka bustirik bada utzi behar da idor artio. Ip Dial 75 (Dv bustia balin bada; It y Ur busti(j)a badago). Zelia eta lürra betherik dira haren gloriaz. Ip Hil 232. Egüberrien jitiaz / izan gitian boztürik. UNLilia 13. Ba bainan ihiztaria / gorderik da hurbil / urtsoa nahiz hil! Ox 102. Ekintza bati loturik gerala. Ldi IL 87. Illik da. Zait Sof 35. Gure aiten fedea beti pizturik da. Mde Pr 291.
ZUBERERA “Bizipidia segürtatürik dü(BN-arb, S)” Gte Erd 23; bestek manatürik düzü (S)” Gte Erd 223; Gezalez janik ditu hormak. Mde Pr 107; Hamaika urteak eginik zituen neskato batek inor ez zuela laguntzaile beharrik eskolatik etserako. Mde HaurB; Aipatu nizun ipuina bukatuxerik dut, garbitan ipintzen ari naiz orain. Mde Pr 192; Horiek herriak utzi zorian edo zeharo utzirik duen dantza piko bat salbatzea nahi dute. Mde Pr 43.; Errumako estadak 185 metra igaranttorik dü. Ip Apoc 14, 20n.; “Zuk bizkarra amiñi konkortürik düzü” Lacombe (ap. DRA).; Orai khentürik dükek ene ephantxügua. Etch 148; Gure armadaren erdia / dejaradanik galdürik dügü. Xarlem 645; Nik entzünik düdanaz. Etch 514; nik entzünik düdanaz da seme Tarbako. Etxahun; Jarririk dü etxen ogi jaten. Josef Egiategi, 225; zü jin bait, eginik düket, pour votre arrivée, je l’aurai fait. Gèze; Zure gloriatako entreprenitürik dütüdan gaizetan. UskLiB 53.; Soizie zunbat adar / sorturik dudan burian. AstLas 20. (…)
ZUBERERA EZ DENA Leizarraga (asignaturik dugun; ixukaturik du; asignaturik dugun); Koldo Mitxelena(landaturik dituen; erroturik ditugunez; beterik zituen); Luis Villasante (esanik dudan); Elizen arteko Biblia (estalirik zituen); Juan Martin Elexpuru (loturik duelarik); Jose Juan Kortazar (Garbiturik zuen); Euzkel Egutegia. Tolosa (beterik dituela), Lizardi (deiturik ditugu); Jean Duvoisin (Ebatsirik du; hautsirik duena); Maurice Harriet (ikhasturik duen); Jean Hiriart-Urruti (sarturik duketen); Pablo Fermin Irigarai (entzunik ditudan); Alfonso Zabala (Saldurik ditugun); Gure Herria. Baiona (zimurkaturik zituen); Manex Etxamendi (eginik dut); Behe-nafarrera (Azkueren hiztegia) (iganik du); Jon Etxaide (menderaturik dute; egiñik zituzten; esiturik duten; ezaguturik dun); Jokin Zaitegi (lazturik ditut; ikusirik dut; urraturik dut;Eskutaturik dudan; exeririk duzu; beterik dukala; birloraturik zituztenean.
Garbi dago badela zubererarena; gainerako agerraldiak “beste hizkera bakanen bat” diren edo zerbait gehiago diren… it’s a matter of opinion.
Eta OEHtik kanpo? Gaur egungo literaturan? Ereduzko Prosa corpusean begiratuta, datuak aski argiak dira: gaur egungo idazle eta itzultzaile askok erabili dute -[r]ik UKAN egitura. Zehazki, hauek guztiak (adibide zehatzak ez ditut hemen erantsi jada luze doan idazki hau ez luzeagotzearren):
Ereduzko Prosa corpusean -[r]ik UKAN egitura erabili duten idazleak:
Joseba Sarrionandia, Ramon Saizarbitoria, Anjel Lertxundi, Joan Mari Irigoien, Josu Zabaleta, Pello Salaburu, Xabier Mendiguren Elizegi, Edorta Jimenez, Iñigo Aranbarri, Joan Alonso, Oskar Arana, Monika Etxebarria, Xabier Montoia, Juan Kruz Igerabide, Gotzon Garate, Pello Zabala, Iñaki Heras, Lopez de Arana, Harkaitz Cano, Aingeru Epaltza, Joxean Agirre, Agustin Otsoa, Mirentxu Larrañaga, Aritz Gorrotxategi, Ramuntxo Etxeberri, Felipe Juaristi, Juan Luis Zabala, Joxemari Iturralde, Unai Iturriaga, Migel Angel Mintegi, Patxi Zubizarreta, Michel Oronoz, Koldo Biguri, Joxan Elosegi, Markos Zapiain, Alberto Ladron Arana, Fernando Morillo, Karlos Zabala.
Zubereran bizirik egonik, Orotariko Euskal Hiztegia obran dituen agerraldiak kontuan izanik, Euskaltzaindiaren Hiztegia obran zenbat erabili den aintzakotzat harturik eta gaur egungo literaturan zenbat idazlek erabili/erabiltzen duten ikusirik, ‑[r]ik UKAN egitura gramatikala ez dela esatea askotxo esatea iruditzen zait. Gramatikaltasuna zeren arabera epaitzen den aztertzen hasi behar genuke, noiz-non, baina hori beste gai bat da.
Nolanahi ere, estilo-erabaki gisa -[r]ik UKAN egitura ez erabiltzeko gomendioa ematearen aurka ez nago, eta haren sustatzailea ere izan ninteke; hala ere, norbaitek erabili nahi badu, aitortu behar dut ezen, datuak ikusita, arma ahulak ditudala kontra egiteko. Esan dezaket gure inguruan idatzirik du moldeak ez duela tradiziorik. Esan dezaket Euskaltzaindiko Gramatika batzordeak esan duela egitura hori ez dela gramatikala eta erabilera errealari buruzko gainerako informazioa isildu… baina ez zait oso zintzoa iruditzen.
-TA UKAN/IZAN egituraren kasuan, berriz, uste dut gauzak argixeago daudela. Esan dezakegu egitura hori ez dagokiola inongo euskalkiri eta ez duela tradiziorik; eta Orotariko Euskal Hiztegia obraren datuek berresten dute baieztapen hori. Agerraldiak hutsaren hurrengo dira, denak XX. mendekoak dira eta ez dagozkie, gainera, lehen mailako idazle eredugarritzat har genitzakeenei:
Orotariko Euskal Hiztegia (-TA UKAN)
Andima Ibiñagabeitia (naasita dituten); Zeruko Argia (sortuta dugu); Eusebio Erkiaga (gogortuta zituenetan); Severo Altube (begiz-jota zituan); Javier Zubiaurre (gogortuta du); Iñaki Artetxe (usanduta dutela); Nemesio Etxaniz (janda dute)
Euskaltzaindiaren Hiztegia obran ere ageri dira horrelakoak (29 agerraldi; ikusi gorago) eta Euskararen Gramatika obran ere bai (4 agerraldi; ikusi gorago); hori kezkagarriagoa da, baina, nolanahi ere, ‑[r]ik UKAN egiturakoak baino urriagoak dira.
Ereduzko Prosa corpusean ere badira agerraldiak, eta ez gutxi. Idazle hauen testuetan, adibidez, aurkitu ditut:
Ereduzko Prosa corpusean -TA UKAN/IZAN egitura erabili duten idazleak:
Agustin Otsoa, Alberto Barandiaran, Alberto Ladron Arana, Ana Urkiza, Anjel Lertxundi, Bego Montorio, Edorta Jimenez, Edurne Elizondo, Felipe Juaristi, Harkaitz Cano, Hasier Etxeberria, Ibon Uribarri, Iñaki Iñurrieta, Iñaki Mendiguren, Jon Maiatza, Jon Muñoz, Jose Antonio Mujika, Joseba Sarrionandia, Josu Zabaleta, Joxean Sagastizabal, Juan Martin Elexpuru, Julen Gabiria, Karlos Zabala, Koro Navarro, Lopez de Arana, Luis Elberdin, Martin Anso, Mirentxu Larrañaga, Pello Lizarralde, Ramon Saizarbitoria, Xabier Paya.
Aski zabalduta dago (gero eta zabalduago), eta garbi dago idazlerik eta euskalari onenetako batzuek erabiltzen dutela. Amore eman beharko genuke? Ezin dut frogatu, baina badut susmoa nondik etorria datekeen egitura horren hedatzea. Hegoaldean guztiz normalak dira “idatzita daukat” gisakoak, hau da, ‑TA EDUKI egitura. Eta baliteke hor egotea jatorria: eduki aditza gehiegi erabiltzen dugula-eta estandarrerako ukan aditza erabiltzeko gomendioan. Gomendio hori ez da estilo liburuen kontu hutsa: begira zer ohar izan zuen Euskaltzaindiaren Hiztegia obrak eduki sarreraren amaieran 2012tik 2018ra bitartean (hiztegiaren 1. eta 2. edizioetan):
[Oharra: aitaren antza zuen, hogei urte zituen edo egun ederra izan dugu bezalakoen lekuan, Hegoaldean, batez ere gaur egun, eduki aditza erabiltzeko joera dago: aitaren antza zeukan, hogei urte zeuzkan edo egun ederra eduki dugu. Euskaltzaindiaren gomendioa da izan laguntzailearen alde egitea horrelakoetan].
3. edizioan (2019an), ohar horretako azken esaldia, gomendioa, desagertu egin zen, eta ez da berriro ageri harrezkero.
Litekeena da eduki aditzaren ordez ukan aditza automatikoki erabiltzera jotzean (inguruan zer dagoen edo zer egituraren parte den kontuan hartu gabe) gertatu izana tradiziorik gabeko egituraren loratzea: ‑TA EDUKI→ ‑TA UKAN.
Niri gogortxoa gertatzen zait idatzita du irakurri edo entzutea (ez ahal naiz bakarra izango!): berria, arrotza, inongoa ez den zerbait iruditzen zait, baina gero eta zabalduago dago. Erabil dezagun idatzia du (eta idatzita dauka), saia gintezke idatzirik du ez erabiltzen (zubereraz ari ez bagara, behintzat) baina ez diezaiogun gramatikaltasuna uka, eta, oraindik borrokatzeko tenorean gaudela erabakiz gero, borrokatu dezagun idatzita du eskas hori.
[1] Sarrera edo azpisarrera hauetan: ahots korda, atzamarkada, babesletza, disko gogor, gaika, galtzagorri, gorrixkatu, instantzia, irabazi, itsumandoka, katigatu, klima aldaketa, klixe, koskortu, lokaztu, lotailu, menisko, mutiltxo , serum, sudur hezur; eraikuntza, erre, estra, koskatu, munstro, ogi opil, ordenamendu juridiko, ospel, osteoporosi.
Egia da gehiegi hitz egiten dudala, gehiegi hitz egiten dut baina inoiz ez psikoanalistaren aurrean, bere presentziak pentsamendua garatzea behaztopatzen dit, gainera ez zaio interesatzen, espezializatuegi dago, nik esaten dudanaren atzean aditzen duen horretan zentraturik dago, nik jakin gabe ere dakidan horretan, eta ezer esatea ez du merezi, aurretiaz dakizunean zer esatea ez den komeni, psikoanalistaren arreta beste nonbait dagoenean, era guztietara ere, ezer ez dagoen toki batean, ez bero ez hotz egiten duen tokian, eta batzuetan lepazamarreraino egiten dut, dibanean etzanik, ezin dut eraman psikoanalista bere eguneroko kezketan babestea, egin behar dituen erosketetan eta hurrena idatzi behar duen liburuan, eta hura bere erosotasunetik ateratzeko handiagoa denean nire desioa nire isiltasuna baino, gauez egiten ditudan ametsak kontatzen dizkiot, haiek nire ordez hitz egin dezaten, aditu hau psikoanalista jauna eta zeuk esan, askoz interesgarriagoa naiz gauez, loak ia eder egiten nau, tamaina handiko ametsak egiten ditut, ekaitzak eta enbatak amets, hil-arriskuak eta kode sekretuak amets, erorketa askean amiltzen diren igogailuak, lur azpian milagarren solairuan lehertu arte, igogailuak umedade- eta kakalardo-mundura buruz amiltzen ezerk eusten ez diela, eta mundu horretatik ezin irten dira igogailuak amildu eran zuloa ezarian-ezarian itxi egin delako, berrogei mila solairuko eraikinak iheska doan jendearen buru gainera abailtzen ari direla egiten dut amets, eta bitartean inurri itsu mordo bat eskapo doala, pasatzen diren autoei arretarik eman gabe, itsasondo abisalekin eta aldiro mozten diren telefono-deiekin egin dut amets, kaixo ama, ez dut ezer aditzen, ez negar egin ama, non zaude, zure zenbakia galdu dut, ahaztu egin dut, baina esadazu, gaizki aditzen dizut, eta zergatik ezin ote dut hatzik mugitu, zergatik ezin ote dut hitzik egin, eta hau luzatu egiten da mila modutan ere, ez dute erantzuten, telefonoa hutsari joka ari da, zirkuitu elektrikoen espazio mugagabeari joka, ez dute erantzuten badakitelako neu naizela, zenbaki faltsua delako, linea okupaturik dagoelako eta dirurik ez dudalako, galdurik nago munduaren azkenean, goitik behera putzu arrokazko batera amiltzeko zorian dagoen eraikin bateko gainaldean, kaixo ama, non zabiltza, nola urrundu ahal izan naiz zugandik puntu honetaraino, nola egon ninteke zure bizitik mila kilometrora, hemendik ezin duzu nire ahotsa aditu, nola utzi ahal izan zaitut bakarrik ohe horretan, hiltzen ari zaren horretantxe, baina hobeko dut orain hitz beste egin, ez dut amets horiez gehiago hitz egin nahi, uste dut beti egin izan ditudala ametsok, ama negarrez ikusi nuenetik aitak hots egiten ez ziolako, aita laneko bidaian joana zelako bere gastu-kontuak harturik, ahaztu egin nau esango zidakeen amak nire presentziaz ohartu izan balitz, ez du nigan ez zugan pentsatzen, beste emakume batekin dago, esan zezakeen amak, baina hobeko dut horretan ere ez sakondu zeren inoiz ez naiz helduko esan ez zidanaren hondora, eta joan den astean edo joan den hilabetean, ez nago seguru, hamar urte nituela egin nuen amets, nire aitaren alaba nintzela eta atsegin eman nahi niola, nik eskolan egindako marrazkiei begira zegoen, neska txiki baten marrazkiak ziren, zeru zuria eta laino urdinak, eguzki horia arraia gorriekin eta zelai berdea, eta zer da infantilago halako marrazki bat baino, non tximiniak oker ageri baitira etxeetako teilatuetan, baina aita ez zen hori pentsatzen ari, begira, esan zidan, gaizkia zeruan dago, ernamuinean dago, jaio zain dago goritu ahal izateko, paperari su emateko, eta marrazkiko zeruari begiratu nionean serpentina urdinek estalia ikusi nuen, zeru tormentatua zen, eta izarrak zurrunbiloek zeramatzaten, esne bidearen itsasbeherarekin batera, eta brastakoan zerua higitzen hasi zen, serpentina urdinez irakiten, baina gero eta gutxiago ziren urdin eta gero eta gehiago ziren beltz, sugearen odolaren beltza da, erantzun zidan aitak nik galdera egin izan banio bezala, jakingo ez banu bezala, zeru desatsegin bat milioika suge beltzezkoa, ez aita, oker zaude, zeru guztiz zuri-urdina da, Mariaren soinekoa bezain, bai, egia da, zeru urdina da gaur baina nolanahi ere gaizkia hortxe dago ezkutaturik, erdizka ageri da horko lainoen artean, begiratu hurreagotik, antzematen zaio, toki guztietan dago eta oroz gain haurren marrazkietan, oroz gain zure haur-buruan zeren hazten zarenean zu zeu ere suge izango zara, ez duzu suge-itxura izango baina suge izango zara, zeru urdinaren itxurapean irakin egingo duzu, baina hori ez da egia aita, ezin da egia izan, eta amets hartan ni triste nengoen zeren inork ezin zuen ezer egin, okerra egina zegoen, beharrezkoa zen, eta eskuan neuzkan gainerako marrazkiak erakutsi nahi izan nizkionean haietan maleziarik ez zela berari frogatzeko, suak hartuak zituela ohartu nintzen, zelaiak barku pirata bihurtuak ziren eta haien gainetan gizonak bata bestea akabatzen eta pasarelatik botatzen ari ziren, barkuek heriotzaren bandera jasoa zuten eta itsasoa gorria zen, hondoan jendearen orroak aditzen ziren, denak kondenaturik zeudela iragartzen zuten, amets tragikoa, horratik, psikoanalista jauna, hamar urte nituela gaiztotu nintzen ni, ezin beste ondoriorik atera, azkenaren hasiera izan zen, puteriora eraman ninduen endekatzearen hastapena, eta horixe esan, eta isildu egin nintzen, dena esanik zelako, ebidentziak ez dira esplikatzen, nagusitu egiten dira galdera gehiago jaso ez denean, beti esan ohi denez, eta berriz ere isiltasuna eta egin behar diren gauzen gaineko kezka, eta gehiago hitz egiteko gogorik ez baldin badut, ez baldin badut besterik jakin nahi, da nire ametsak guztiz argiak direlako, sufritu egiten dut nire koherentziagatik eta biziagatik, erantzun gehiegi ematen baitizkidate, eta gainera, nolanahi ere, zer dela-eta eduki beharko nuke psikoanalista baten premia nire hitzei pisu handiagoa emateko, gaurgero aditzen ez ditudan hitzez nardatzeko, zeren mila aldiz ere esanak ditut, ez dakit ezer, zeren nire gurasoek ezin dute bere partea egin, larrutik ordaindu behar dut eta baten batek eman beharko du nire kontrako lekukotza, zeren psikoanalistak horretarakoxe daude hor, barkatzeko eta barkamena eskatzeko, barkatu alaba, barkatu ama, baina nik ez dakit inor barkatzen, nik ez dakit hortzak estutzen baizik, zakilak ahora sartzen dizkidatelako behin eta berriz, aitaren zakila putekin tratuan dagoelako, ez puta bakar batekin, uste dut nik, zeren puta batek beste bat dakar automatikoki, eta honek ere beste bat ordezkatzen du bere gorputzaren naturaren bidez, eta halaxe libratzen dira bezeroen buztanetatik, nire aitaren buztanetik, edozein emakumerekin gogortzen baitzaio aitari zakila, bere emaztearekin izan ezik.
Plaza honetan ere behin baino gehiagotan aipatu izan da euskarak abantaila duela generoa markatu behar ez izatearekin. Markatu nahi baldin badu, horretarako aukera du, jakina. Nik, orain, literatur itzulpen batean berriki topatu dudan kasu horietako baten berri eman nahi nizueke.
Liburua alemanezko Die Wand eleberria da, Marlen Haushofer austriar egileak 1963an argitaratua. Egilearen lan nagusitzat hartzen da, baina ahanzturan-edo erori dela esan liteke. Itzulpenak izan ditu inguruko hizkuntzetan: 1985ean frantsesera itzuli zuten, 1990ean ingelesera eta 1994an Genoveva Dieterich itzultzaileak gaztelaniara itzuli zuen. Duela gutxi, gaztelaniazko bigarren itzulpen bat argitaratu dute, 2020an argitaratua Claudia Toda itzultzailearen eskutik.
Liburuan, berrogei urte inguruko emakume batek bere egunerokotasuna kontatzen digu xehe-xehe. Horma ikusezin batek inguratuta eta bakartuta geratu da Austriako mendialdeko ehiza etxe batean, eta bakardadeko egoera horretan bizirauten saiatzen da.
Mendian gora doan une batean, halaxe deskribatzen du ikusten duena. Nire itzulpena gehitu diot jatorrizkoari:
Der Aufstieg zur Alm, der Weg war nicht schwer zu finden, dauerte drei Stunden. Der Weg war gut erhalten und breit, weil er ja dem Viehauftrieb gedient hatte. Wäre die Wand einige Tage später entstanden, hätten sich dort oben eine kleine Rinderherde und eine Sennerin befunden [Erraz aurkitu nuen goiko larreetarako bidea, eta igoerak hiru ordu iraun zituen. Bidea goera onean zegoen, eta zabala zen, abereak goiko larreetara eramateko erabilia izan baitzen. Horma egun batzuk beranduago sortu izan balitz, abelgorri talde txiki bat legoke hantxe, eta emakume bat unai lanetan].
Jatorrizkoan Sennerin hitz erabiltzen du egileak, Hirt esateko austriar aldaera, eta beste hainbat lanbide edo jarduerekin gertatzen den moduan, maskulinoa edo femeninoa markatzen da alemanez. Niri neure atentzioa eman dit egileak femeninoa erabili izana, eta iruditzen zait egileak nahita egindako atximurra dela. Beharbada ez, eta nire pentsamendua ere aurreiritziek eta aldez aurretik markatutako genero banaketak baldintzatuta egongo da ziur aski, baina niri neuri unai lanetarako gizonezko bat datorkit burura. Kontuan hartzen badugu, gainera, liburuan zehar egileak askotan aipatzen dituela emakumezkoek izan ohi zituzten (edo dituzten) zamak, zereginak eta beste, uste dut nahita egindako keinua dela paragrafo horretan emakumezko unaia aipatzea. Hau da, egileak emakumezko bat ikusi nahi luke, eta euskaraz markatu behar da. Edo hala iruditzen zait niri.
Are gehiago jarraian idazten duen paragrafoa kontuan hartzen badugu:
Die Almhütte war in gutem Zustand, und es ließ sich zur Not einen Sommer darin leben. Ich fand ein Butterfaß, zwei alte Kalender und das Bild eines mir unbekannten Filmstars, mit Reißnägeln an den Kasten geheftet. Die Sennerin war also ein Senn gewesen [Goiko etxola egoera onean zegoen, eta, behar izanez gero, udan bertan bizitzeko ere balio zuen. Gurinontzi bat aurkitu nuen, bi egutegi zahar eta ezezaguna zitzaidan zinema izar baten irudia armairuan txintxetaz finkatuta. Unaia, beraz, gizonezkoa izango zen].
Deskribapen horretan, egileak agerian uzten du garaiko pentsamoldea. Izan ere, armairuan zinema izar baten irudia edukitzeak ez bailuke nahitaez esan nahi unaia gizonezkoa denik, baina argi dago 60ko hamarkadako idazle austriarrarentzat erabakigarria dela, eta horrexek are gehiago funtsatzen dut unaia hasieran emakumezkoa dela eta, gero, azkenean, gizonezkoa izango zela zehaztu beharra.
Frantsesezko itzultzaileak bereizketa egiten du (vachère / vacher), baita ingelesezkoak ere (dairymaid / dairyman). Gaztelaniazko lehenbiziko itzultzaileak, berriz, lehenbiziko aipamenean pastora bat aipatzen du, baina, beharbada deskuidoan, beharbada nahita, bigarren aipamenean ez dator emakumezko unaia gizonezkoa izango zelako pentsamendua. Esaldi hori falta da. Gaztelaniazko itzulpen berrienak bereizketa mantentzen du (pastora / pastor), nahiz eta pastora dioen lekuan oin-ohar bat gehitzen duen, esateko Alemania hegoaldean, Austrian eta Suitzan erabiltzen den aldaera dela, femeninoan.
Bi pertsonaren arteko elkarrizketa, eleberri batean:
Peio: “Nik ez jakixat, baina abixera honetan, euskeraz egitie soziedadien penalizatute egongo dok… “Persona non grata” izengo dok euskaldune.”
Martin: “Bai, bide hori jaruek… Katalunian be hasi dituk sometan familixa barruko transmisinue huts egiten hasi dala, gaztiek gurago dauiela gaztelaniaz, baite familixa katalan berbetakuetan be. Dana dala, nik bajaukat teorixa bat. Egun baten, baten batek aurpegiratu juztan euskerie “salbau” guran nenbilala ni. Eta erantzun nutzan baietz, euskerie bakarrik ez, hartz zurixe be “salbau” gura naixoala. Bekainek goratute erantzun juztan, burutik egin ete jatan edo… eta azaldu nutzan: hartz zurixe salbetan badogu, esan gureko dau klima krisixe gainditzeko bidien jarri garela, eta horrek esan gureko dau munduen eskualde guztietan sortu dogule bizi ahal izeteko moduko leku bat, eta migrazino behartuek gutxiago izango dituk, eta jendiek lekuen lekuko kulturie zaindu jokek, eta nazinoarteko beste hizkuntza bat edo bi be ikesi jitukek… eta, horregatik, hartz zurixe bai, eta euskerie be bai… hara nundik dan euskerie hartz zurixen iraupenaren adierazle bat.”
Peio: “Neure begixekin ez joat sekule ikusiko, baine hartz zurixek be auki dagiela bere bizilekue. Eta gure hizkuntzie galdu biher bada, galdu daitela, baine ez gu beraz lotsaketan garelako. Tire, nahiko, gaurko sermoie.”
Ohartuko zineten bi aditz forma ezohiko eta gaurko testuetan ikusten ez direnak erabili dituela idazleak elkarrizketa horretan: kulturie zaindu jokek eta ikesi jitukek. Pentsakor utzi nau, eta bitxia ere iruditu zait gaurko testu batean aurkitzea, joan den hiruzpalau hilabete honetan irakurtzen aritu bainaiz Duvoisinen Bible Saindua, autobusez hara eta hona ibili naizela, eta antzeko aditz moldeak aurkitu baititut. Badakit Zuberoa aldean erabiltzen dela oraindik geroaldiko molde hori, eta gainerako euskalkietan ere erabili izan dela antzina. Baina ez naiz oso ziur zer balio zuen zehazki antzinako erabileran, edo, zehatzago, galdetu diot neure buruari ea geroaldiko aspektu perfektua edo burutua adierazteko ere baliatzen ote zen. Badakit geroaldi ez-buruturako baliatzen zela, zalantza dut, ordea, aspektu burutua edo perfektua ere adieraz ote zezakeen/dezakeen, eta horrek bultzatu nau, beraz, ikerketa txiki bat egitera, oraintsu Euskaltzaindiak argitaratu duen Euskararen Gramatikan.
Lehenik, ordea, ariketa txiki bat egin dut: Duvoisinen Bible Sainduan bildu ditut era horretako aditz molde batzuk, eta alderatu ditut haien gaztelaniazko eta ingelesezko itzulpenekin (BibleGateway web ataria baliatu dut; ez dut egungo euskarazko itzulpena erabili, irakurtzen ari nintzen testua Duvoisinena zelako, eta haren itzulmoldeak eragina izan delako nire jakin-mina), ikusteko ea haietakoren batean geroaldi perfektua baliatu den:
1.- “Israelgo erregeri gutunak ekharri ziozkan, hunelako hitzetakoak: Gutun hau eskura hartu dukezunean, jakinen duzu Naaman ene zerbitzaria bidali darotzudala bere legenetik senda dezazun.
La carta que le llevó al rey de Israel decía: «Cuando te llegue esta carta, verás que el portador es Naamán, uno de mis oficiales. Te lo envío para que lo sanes de su lepra».
He brought the king of Israel the letter, which read: “With this letter I am sending my servant Naaman to you, that you may cure him of his eprosy.”
2.- Eta lur guziko Jainko Jaunaren arkha daramaten aphezek zangoak ezarri dituzketenean Jordaneko uretan, beherago diren urak aitzinat eginen dute eta agorra eginen dute: bainan gaineko aldetik heldu direnak, meta batean geldituko dira.
Tan pronto como los sacerdotes que llevan el arca del Señor, Soberano de toda la tierra, pongan pie en el Jordán, las aguas dejarán de correr y se detendrán formando un muro».
And it will come about when the soles of the feet of the priests who carry the ark of the Lord, the Lord of all the earth, rest in the waters of the Jordan, the waters of the Jordan will be cut off, that is, the waters which are [a]flowing down from above; and they will stand in one heap.”
3.- Zure Jainko Jaunakgozatzekoemateradihoakizunlurrerasarthukozarenean, etahartuzjabetuzaitekeenean, etahanegindukezuneanzureegoitza, hartuko dituzu zure fruitu guzietako pikainak, saski batean ezarriko dituzu, etagoanenzarezureJainkoJaunakhautatudukeenlekhura, haren izena han deithua izateko
Cuando hayas entrado en la tierra que el Señor tu Dios te da como herencia, y tomes posesión de ella y te establezcas allí, tomarás de las primicias de todo lo que produzca la tierra que el Señor tu Dios te da, y las pondrás en una canasta. Luego irás al lugar donde el Señor tu Dios haya decididohabitar, y le dirás al sacerdote que esté oficiando:
Then it shall be, when you enter the land which the Lord your God is giving you as an inheritance, and you take possession of it and live in it,that you shall take some of the first of all the produce of the ground which you bring in from your land that the Lord your God gives you, and you shall put it in a basket and go to the place where the Lord your God chooses to establish His name
4.- Eta zure Jainko Jaunak zure arbaso Abrahami, Isaaki eta Jakobi zin eginez agindu dioeten lurrean sarrarazi zaitukeenean, eta eman darozkitzukeenean zuk egin gabeko hiri handi eta guziz onak, zuk egin gabeko etxe onthasun guziez betheak, zuk zilhatugabeko urtegiak, zuk landatugabeko mahasti eta olibadiak, eta jan dukezuenean, eta asea zaretekeenean, arduratsuki begira zaite ahanztetik Jauna, Egiptoko lurretik, gathibutasuneko lurretik ilkhi zaituena. Zure Jainko Jaunaren beldur izanen zare, hura bakharrik zerbitzatuko duzu, eta zin haren izenaz eginen duzu.
El Señor tu Dios te hará entrar en la tierra que les juró a tus antepasados Abraham, Isaac y Jacob. Es una tierra con ciudades grandes y prósperas que tú no edificaste, con casas llenas de toda clase de bienes que tú no acumulaste, con cisternas que no cavaste, y con viñas y olivares que no plantaste. Cuando comas de ellas y te sacies, cuídate de no olvidarte del Señor, que te sacó de Egipto, la tierra donde viviste en esclavitud.
And it shall be, when Jehovah thy God shall bring thee into the land which he sware unto thy fathers, to Abraham, to Isaac, and to Jacob, to give thee, great and goodly cities, which thou buildest not, and houses full of all good things, which thou filledst not, and cisterns hewn out, which thou hewedst not, vineyards and olive-trees, which thou plantedst not, and thou shalt eat and be full,then beware lest thou forget Jehovah, who brought thee forth out of the land of Egypt, out of the house of bondage. Thou shalt fear Jehovah thy God; and him shalt thou serve, and shalt swear by his name.
5.- Eta Balakek erran zioen: Zato, eta eramanen zaitut bertze lekhu batera, ikhusteko heian Jainkoak atsegin dukeen madarika detzatzun handik.
Balac le dijo a Balán:―Por favor, ven conmigo, que te llevaré a otro lugar. Tal vez a Dios le parezca bien que los maldigas desde allí.
And Balak said unto Balaam, Come now, I will take thee unto another place; peradventure it will please God that thou mayest curse me them from thence.
6.- Ohe guziak zeinetan lo egin baituke eta jarri den tokia ere lohi izanen dira.
Será impura toda cama donde se acueste el afectado por el flujo, lo mismo que todo objeto sobre el que se siente.
Every bed whereon he that hath the issue lieth shall be unclean; and everything whereon he sitteth shall be unclean.
7.- Eta zuen gainera erakharriko dut ezpata ene batasunaren aspertzailea. Eta hirietara ihes egin dukezuenean, izurritea igorriko dut zuen erdira, eta zuen etsaien aztaparretara arthikiak izanen zarete.
Dejaré caer sobre vosotros la espada de la venganza prescrita en el pacto. Cuando os retiréis a vuestras ciudades, os enviaré una plaga, y caeréis en poder del enemigo.
And I will bring a sword upon you, that shall execute the vengeance of the covenant; and ye shall be gathered together within your cities: and I will send the pestilence among you; and ye shall be delivered into the hand of the enemy.
8.-Hartuko duenak bere arreba, bere aitarenganikakoa edo bere amarenganikakoa, eta ikhusi baituke haren ahalkea,eta arrebak begiratu baitioke anaiaren laidoari, biek gauza tzarra egin dute: beren herritarren aitzinean hilak izanen dira, zeren elkharri agertu diozkaten beren laidoak, eta beren tzarkeria jasanen dute.
Y cualquiera que tomare á su hermana, hija de su padre ó hija de su madre, y viere su desnudez,y ella viere la suya, cosa es execrable; por tanto serán muertos á ojos de los hijos de su pueblo: descubrió la desnudez de su hermana; su pecado llevará
And if a man shall take his sister, his father’s daughter, or his mother’s daughter, and see her nakedness, and she see his nakedness; it is a shameful thing; and they shall be cut off in the sight of the children of their people: he hath uncovered his sister’s nakedness; he shall bear his iniquity.
9.- Eskergabe zenbait bertze orduz ostatatu dituzke jatera edo edatera eman diokete, eta gero solas khiretsak adituko ditu.
He shall entertain and feed, and give drink to the unthankful, and moreover he shall hear bitter words.
Euskararen Gramatika oraintsu argitaratuan begiratuta, gure honi buruz, hauek bildu ditut:
26.1.5.3b (1.018. or.) “(…) Zehatzago, -ke atzizkia modalitate epistemikoaren mailakoa da; hizlariak kontatzen duenarekiko ziurtasunaz zer iritzi duen islatzen du. (…) Euskara zaharrean, betekizun modal horiez gain denborazkoa ere bazuen -ke atzizkiak, geroaldiari erreferentzia egiteko erabiltzen baitzen. Hura bereturik oraineko adizkiek gertakaria geroaldian kokatzen zuten. (…)”.
26.3.2.3b (1.032. or.) “Geroaldia adierazteko modurik arruntena –nahiz eta ez den bakarra– partizipio prospektiboa oinarri duen adizki analitikoa erabiltzea da. Hemen, -ko eta -en atzizkiak dituzten partizipio prospektiboak identifikaturik, [-tuko] gisa aipatuko ditugu mota horretako partizipioak”.
26.3.4b (1.034. or.) “(…) Aspektua eta laguntzailearen aldia gurutzaturik hauek dira denbora-aspektu sistemako adizki analitiko nagusiak: … ikusten dut… ikusten zuen… ikusi du… Atzo ikusi du… Atzo ikusi zuen… ikusiko du… ikusiko zuen”.
26.2.2b (1.027. or.) “Antzina euskalki guztiek orainaldiaren eta geroaldiaren arteko bereizketa morfologikoa zuten adizki sintetikoetan, biak aldi oraineko adizkiak izanagatik, geroaldikoak -te /-ke atzizkia beretzen zuelako: “Beste bategaz ezkondu arren, / uste badozu oba dala, / errazoaz desakezue:la bella mal maridada” (Lazarraga) esango dizute; (…). Gaur egun zuberera da delako usadioa mantendu duen bakarra: alabaina, gorde dituen sintetikoak ere izugarri urriak izanik, izan eta edun aditzen geroaldiko sintetikoak baizik ez dira biltzen ahozko jardueran: etxen niz vs bihar mendian nizate (…). Oposizio morfologiko hau galdurik, hizkera askok aldi oraineko adizkiak erabiltzen dituzte etorkizunari erreferentzia egiteko: Bihar etxera noa (…)”.
Bestalde, 26.6 Denbora, aspektua eta modua goiburua daraman atalean, nabarmentzekoa da nola, denboraetaaspektuaz ari dela, denbora guztietan bereizten den burutua eta burutugabea, geroaldian izan ezik.
Eta, ostera ere dio: “Euskara zaharrean euskalki guztiek aldi oraineko adizkiari -te /-ke atzizkia gehiturik osatzen zuten geroaldiko adizki sintetikoa. (…) Gaur egun, zuberera da erabilera horren arrastoak dituen bakarra; alabaina, izan eta edun aditzei mugatua da: Han laster nizate, jauntsirik erregez, Lür hau düket pausagari, Asper egoxtiak, bestetan eginez…(…)”.
Alabaina, atal horretatik at, bada aipamen bat geroaldi perfektuaz: 26.1.3b (1.011. or.):
3.- Zure Jainko Jaunakgozatzekoemateradihoakizunlurrerasarthukozarenean, etahartuzjabetuzaitekeenean, etahanegindukezuneanzureegoitza, hartuko dituzu zure fruitu guzietako pikainak, saski batean ezarriko dituzu, etagoanenzarezureJainkoJaunakhautatudukeenlekhura, haren izena han deithua izateko
Cuando hayas entrado en la tierra que el Señor tu Dios te da como herencia, y tomes posesión de ella y te establezcas allí, 2 tomarás de las primicias de todo lo que produzca la tierra que el Señor tu Dios te da, y las pondrás en una canasta. Luego irás al lugar donde el Señor tu Dios haya decididohabitar, y le dirás al sacerdote que esté oficiando:
Gaztelaniaz aspektu burutuarekin eman du itzulpena, eta pentsa liteke Duvoisinek ere adiera horretan darabilela -ke morfemaz osatutako adizkia “Jaunak hautatu dukeen lekhura” eman duenean.
Baina, itzulpenen alderatze horretan, kasu bakarra da, eta ez dirudi, beraz, kasu bakan horrek argudio aski sendoa.
Alta, ohartzekoa da nola konbinatzen dituen gure Itzultzaileen Printzeak etorkizuneko adizkiak (eta nik esango nuke haien artean bereizketa egin asmoz, esanahiaren aldetik ere), esaterako, 8. zenbakia daraman adibidean:
8.- Hartuko duenak bere arreba, bere aitarenganikakoa edo bere amarenganikakoa, eta ikhusi baituke haren ahalkea,eta arrebak begiratu baitioke anaiaren laidoari, biek gauza tzarra egin dute: beren herritarren aitzinean hilak izanen dira, zeren elkharri agertu diozkaten beren laidoak, eta beren tzarkeria jasanen dute.
Bada adizki analitiko ohikoa (hartuko duenak), eta -ke morfemaz osatua (ikhusi baituke) eta are pasiboko forma analitiko bat ere (beren herritarren aitzinean hilak izanen dira, eta, azkenik, tzarkeria jasanen dute).
Ez ote zuen baliatu nahi izan aspektu burutuaren marka gure itzultzaile handi hark (ikhusi baituke), hain zuzen, aspektu burutua aditzera emateko, beste geroaldiko forma guretzat gaur ohikoago horien aldean?
Ohartuko zineten hasierako elkarrizketa hori (inoiz amaituko ez duen eleberri batekoa, eta inoiz argitaratuko ez dena, salbu blog honetan) idatzi duen idazleak grina berezia duela funtzionaltasun berezirik ez dakarten forma eta baliabide agian zaharkituak berpiztera jartzeko, eta bere ezer galdu nahi ez horretan (ez euskara, ez hartz zuria) halako aldarrikapen zoro moduko bat egin duela mendebaldeko hizkerara ekarri nahirik dagoeneko Zuberoan baino gordetzen ez den Geroaldi perfektuko adizki horiek. Nostalgia kendu ezinik bizi baita gure idazletxo hori, are negu desagertuaren nostalgia ere.
1560ko Eguberri egunean Labrit edo Albreteko Ioanak kristautasun erreformatua onartu zuen publikoki Paueko San Martineko elizan. Erabaki pertsonala zen, noski, ziur asko sentimendu erlijioso sakon batek eraginda. Baina Ioana ez zen nornahi. Nafarroako erregina eta Biarnoko bizkondesa subiranoa zen –Leizarragaren hitzetan “Bearnoko Andre gehien”– eta garaiko ohituraren arabera subiranoak eta bere subiranotasunpean bizi zirenek erlijio bera izan behar zuten. Hori zen bidezkoa eta zuzena. Latinez cuius regio eius religio esaten zuten; hitzez hitz, “noren erresuma, bere erlijioa” edo “erresuma norena, erlijioa harena”. Beraz, Ioanak derrigorrezko zuen erlijio berria bere lurraldeetan zabaltzea. Zabalkunde edo indoktrinazio prozesu hori aurrera eramateko, oztopo handi bat zen kalbindarren testuak frantsesez zeudela. Eta Nafarroako eta Biarnoko jende xeheak ez zuen ulertzen hizkuntza hori. Liturgia hizkuntza ulergarri batean egin behar zen. Latinaren erabilera liturgikoa, neurri batean, arima kristauen etsaia zen, arima kristau guttik ulertzen baitzuen hizkuntza hori. Baina frantsesak ez zukeen kontu hori konponduko euskaldunen eta biarnesen herrietan. Testu sakratuak biarnesera eta euskarara itzuli behar ziren! Kalbinoren katixima eta beste testu laburrak berehala biarneseratu ziren eta 1563an agertu ziren inprimaturik lehen aldiz. Baina hori ez zen nahikoa. Joan Kalbinoren irakaspenen arabera, betiko salbazioa soilik Jainkoaren graziaz erdiesten zen (sola gratia) eta bakarrik fedearen bidez (sola fide). Eta bazen hirugarren “sola” bat; hots, egia osoa Biblian zegoela (sola scriptura). Zehazkiago, egia Kalbinok jatorrizko hizkuntzetatik egin zuen Bibliaren frantsesezko itzulpenean zegoen. Kristauek Jainkoaren hitza ondo ulertu eta ezagutu behar zuten.
Erreginak Ioanes Leizarragari eman zion enkargua Kalbinoren Testamentu Berria, Salmoak eta Katixima frantsesetik euskarara bihurtzeko. Dakigunez, 1571n argitaratu zen Testamentu Berria Arroxelan, horrela Leizarragaren izenarekin lotzen den euskal eredu klasiko bat orduan sortuz.
Ez dirudi Albreteko Ioanak Biblia biarnesez jartzeko agindurik eman zuenik. Ziur asko predikarientzat eraginkorragoa zen bat-bateko itzulpenak egitea. Biarnoko herri xeheak frantsesa ez bazekien ere, Biarnoko elizgizon kalbinistek oso ondo zekiten. Frantsesez idatzita zegoena biarnesez irakurtzea ez litzateke lan zaila bi hizkuntzak ondo zekizkitenentzat. Besterik zen gauza bera euskaraz egitea. Kasu honetan, badirudi bi hizkuntzen arteko aldeak azaltzen duela itzulpenaren edo itzulpen ezaren zergatia.
Horretaz gain, elizako kanta berriak ere beharrezkoak ziren, populuak ulertzen zuen hizkuntzan; bereziki Dabiden salmoak. Denek batera salmo horiek kantatuz, fededunak komunitate berriaren nortasunaz jabetzen ziren.
Erreginaren aginduaz, Arnaud de Salettek Los Psalmes de David metuts en rima bernesa liburua idatzi eta eman zuen argitara 1583an, erregina hil eta gero, bere seme Henrike Nafarroako erregea eta Biarnoko bizkondea zelarik. Liburu hau ere itzulpen lana da, eta frantsesezko honako beste lan hau iturburu du: Clément Marot eta Théodore de Bèze-ren Les Pseaumes de David mis en rime françoise. Dena den, katixima eta antzeko testuak baino askoz konplikatugoa da itzulpen lan bezala, testua musikara egokitu behar baita, errimak ere kontuan hartuz.
Salettek frantsesezko salmoak ez ditu hitzez hitz itzultzen. Alderantziz, frantsesezko testuaren errima eta neurketa errespetatuz, Daviden salmoen esanahia bere erara adierazten du biarnesez. Gauza bat zen Scriptura-ren itzulpena, eta beste gauza bat, guztiz desberdina, salmoak glosatzen zituzten eliz kantak. Itzulpen artistikoaren eremuan sartzen da bigarren lan hau. Hain zuzen, Saletterena biarnesez idatzitako lehen literatur lantzat jo da.
Hona, adibide gisa, XIX. salmoaren (Coeli enarrant) bigarren eta hirugarren bertsoak, Marot eta Bèzeren frantsesezko bertsioan, lehenik:
Eta hona Arnaud de Saletteren bertsio biarnesa:
Darrigrandek honela jartzen du bere edizioan ortografia okzitaniar modernoan. Alboan gutti gorabeherako euskal itzulpen bat ematen dut:
Frantsesezko eta biarnesezko testuak desberdinak dira. Mezuak berdintsuak dira, baina itzulpena ez da literala. Mantentzen dena egitura da: 6 silabako bertsoak dira funtsean (azentua azken silaban dagoenean) eta errimaren eskema ere berdina da bi bertsioetan:
Nik dakidanez, Leizarragak ez zuen horrelako lanik ondu. Bere itzulpen lan erraldoiarekin hizkuntza eredu bat utzi digu, baina egia da ez diogula poesia-lanik ezagutzen. Nola itzuliko zituzkeen salmoak? Hori da nire buruari egiten diodan galdera eta, zuri, irakurle eta itzultzaile trebeorri, proposatzen dizudan desafioa. Adibide bezala eman dudan salmoa nola itzuliko zenuke Leizarragaren euskarara, neurria eta errima errespetatuz?
Erreferentziak
Arcocha-Scarcia, Aurélie & Lakarra, Joseba A. 2019. “Aspectos de la gramatización antigua de la lengua vasca: Humanismo, reformismo e imprenta (1545-1596)”. Lengas, Revue de Sociolinguistique 86. https://doi.org/10.4000/lengas.4115
Darrigrand, Robert (arg.). 1983. Los Psalme de David metuts en rima Bernesa Per Arnaud de Salette 1583. Argitarapen berria, ortografia modernoan, sarrera batekin, frantsesko itzulpen eta oharrekin. Ortès: Per Noste.
Darrigrand, Robert. 2012. “Le psautier béarnais d’Arnaud de Salette (1583)”. Bulletin de la Société de l’Histoire du Protestantisme Français 158: 303-321.
Urteak pasa dira 31 eskutik txokoa elikatzeari utzi genionetik, baina patuak, ahateak, zoriak edo zorriak aukera eman digu berriz ere txoko honi jaten emateko. Halere orri zuriaren aurrean hausnarrean aritzea ez da erraza, animalia hausnarkariren bat bilatu nahi izan dut laguntza eskean, baina iturriko ura arretzen duten egun heze eta frexko hauetan denak daude aterpean; hortaz, hementxe jarraitzen dut zesuman, zer suman, zesuma ala zer suma?
Goierritarren ahotik entzundako harribitxi hori lerrootara ekartzeko parada ezin hobea iruditu zait. Baina ez dakit nola idatzi beharko nukeen; izan ere, ahoz dena elkarturik iruditzen zait eta lotura honetan halaxe proposatzen dute, Zesuma taldeak ere elkarturik nahiago zuen, Orotariko Euskal Hiztegiak ez du sarreren artean eta Euskaltzaindia Hiztegiak ere ez. Gizapediak, bestalde, bildua du eta Berrian 2014an Gurutze Izagirrek politikari buruzko iritzi-artikulu honetan izenburuan erabili zuen. Beraz, sarean zehar azkar batean lortutako informazioaren arabera, zer suma da garaile. Momentuz, ondorio horretara iritsi naiz, baina beste inork bestelako arrazoi edota argudiorik badu, ongietorria izango da sobra ere (jakina?).
Bai, hortxe beste bat. Horren berri lehenago izan nuen: unibertsitate garaian. Debabarrenean ez genuen halakorik erabiltzen eta begiak zabal-zabalik nituela begiratu nion pisukide hari. Garai hartako filologotasuna asetzeko besteko azalpena jaso eta esanahia gutxi gorabehera ulertu nuenean, lasaitu nintzen, baina Euskaltzaindiaren bigarren adiera irakurrita urduritu naiz berriz. Orotariko Euskal Hiztegiaketa Euskaltzaindia Hiztegiak azpisarrera gisa biltzen dute, baina bi adierarekin. Hona hemen Euskaltzaindia Hiztegiak dakarrena:
sobra ere
1 adb. Gip. Itxuraz, nonbait. Harrotuta zebilen sobra ere, eta zirenak eta ez zirenak esan omen zituen.
2 adb. Gip. Noski, jakina.
Lehenengo adiera entzun izan dut. Bost puxtarri emango dizkiot sobra ere bi adieretan eta zer suma elkartzen dituenari! Zenbait goierritarri mesedea eskatu eta artifiziala, arrotza egin zaie ariketa. Hauxe da nire artefaktua beraz: Zirenak eta ez zirenak egin zituen sobra ere (noski) zerbait idazteko, baina ez zuen lortu; azkenean, zer suma zegoenean etorri zitzaion inspirazioa sobra ere (antza denez). Lehenengo sobra ere erabili nahi izan dut jakina edo noskiren sinonimo gisa, baina ez dut uste hala denik goierritar irakurleentzat. Nire garunak biak lotzen ditu egiantzekotasunarekin, dirudienez, antza denez, itxuraz eta horrelakoekin, ez dit ziurtasunik iradokitzen eta uste dut beste askorentzat ere hala dela. Nahiko nuke jakin noski eta jakinaren pareko noiz bilakatzen den.
Orotariko Euskal Hiztegiaren arabera, gaur egungo Goierriko erabilerarekin bat ez datorren “Sobrare, sin duda” adiera Ormaiztegin 1854an jaio eta Donostian 1941ean hil zen Serapio Mujika Zufiriak bildu omen zuen. Ez zen ibiliko hura ere, ni bezala, zer suma hori idatzi zuen unean?
31 eskutik 