martxoa 2013 – 3 orrialdea

2013-03-09

Garai hartan, garai hartakoa

Elixabete Perez Gaztelu

Blog honetan parte hartzea (kezkagarri samarra ez ezik) aberasgarria (ere) denik ezin ukatu: aukera ematen du elikatzeko (batzuen eta besteen luma zorrotz eta ongi hornituen inbidiatan, askotxotan); gogaideren bat mintzatzen bada, geure iritziei sendoxeago eusteko; inoiz edo behin, harako beste hark esanean zirrikitu eta lainoa ikusteko, eta, jakina, baita gure usteen ahulezia eta okerrez jabetzeko ere.

Gertatu ere gertatzen da, hileko mandatua bete behar eta, aspaldi edo berriro begietan eman zigun gertakariren bat, inoiz zalantza-bidea izan zaiguna, asti faltagatik begi-belarrietako zokoren batean estalita utzi genuena plaza honek berreskuratzeko aitzakia, eta aukera, ematea.

Egoera horretantxe ikusten dut, bada, neure burua, zalantzetako hari-mutur bati heldu beharrean. Honexekin du zerikusia: denbora adierazten duen garai izena (2 garai); Orotariko Euskal Hiztegiko hiztegi-sarrera honetakoa:

2 garai (V-gip, G, AN-gip-larr-5vill-ulz-erro, B; H). Ref.: A; VocZeg 288; AspLeiz2; Iz Als (amárgaraiyan, bedatzigaraiyán), Ulz (ta), ArOñ; Gte Erd 130. Tr. Documentado en textos guipuzcoanos y alto-navarros desde mediados del s. XVIII. Entre los vizcaínos sólo lo encontramos en D. Aguirre, Arrese-Beitia (AmaE 368) y algunos autores del s. XX. Al Norte hay algún ej. aislado en J. Etchepare y Mattin (22). En DFrec hay 549 ejs., 3 de ellos septentrionales. Momento, hora; época, tiempo. “Temps, moment opportun, occasion. Non zen Iesus garai artan? (LE).

Zehatzago esan, garaian inesibo singularraren eta garaiko-ren erabilera. Argi dezadan alde batera utzi dudala OEHko hiztegigileek 2 garai hiztegi-sarrerako GARAIAN azpi-sarreran ematen duten beste adiera, “garaian garaikoa”, “behar den, egoki den ordua…” adieraztekoa, alegia.

GARAIAN. a) A tiempo, en el momento apropiado. v. GARAIZ. […] Garaian zatoz. Oraintxe daude ezkontzeko zortzi mutil ta bederatzi neska. AndAUzta 42. (Empleo irónico, con el sentido de ‘a buenas horas’). Garaian oroitu zaiote. Ag G 302. b) (S, R ap. A; gaian R-uzt ap. A). (Precedido de part.). “Eta… gizon egin garaian, ubi homo factus est” Bon 6. […]

Auzia kokatu eta hornitzeko, bi iturburutara jo dut: Interneten eskura dagoen Elizen arteko bibliaren euskal itzulpenera eta (itzulpen hori ere hartzen duen) Ereduzko Prosa Gaur corpusera.

Batez ere kontakizunaren hasieran, gertakariak denboran (bai iraganean bai etorkizunean) kokatzeko darabilte Bibliaren euskal itzultzaileek garai hartan (35 aldiz), eta gehiagotan (60 aldiz) orain bazterrean paratuko dugun aldi hartan:

Garai hartan mundu guztiak hizkuntza eta mintzaira berberak zituen. Has 11,1
Jaunak dio: «Garai hartan Israelgo leinu guztien Jainko izango naiz eta haiek nire herri izango dira». Jr 31,1

Kontalariak (iragandako) denboraren erreferentzia zehatzik ez duela adierazteko erabiltzen den garai batean ere hor da, jakina. Hau ere saihetsean utziko dugu:

Garai batean, oraindik legerik ez zegoenean, ni bizirik nengoen; agindua etorri zenean, ordea, bekatua piztu zen. Erm 7,9

EPG corpusean ere garai hartan arestikoen ildokoa maiz jasoa dago. Liburuetan 1217 esaldi, 197 liburutan; prentsan 446 esaldi, 381 artikulutan. Bidenabar, aitor dezagun liburuok biltzen dituztela adibide gehienak: Asisko Frantzizko, Asisko Klara, Askoren artean: 144 agerraldi / 72 esaldi; Legeen espirituaz II, Montesquieu / Iñaki Iñurrieta: 110 agerraldi / 54 esaldi; Luzaiden gaindi, Angel Aintziburu / Jean Baptiste Etxarren: 66 agerraldi / 33 esaldi eta Elizen arteko Biblia, Askoren artean: 66 agerraldi / 33 esaldi.

Garaian galdetuz gero, Bibliako adibideetan dena delako garaiaren erreferentea diskurtsoko beste elementu batek mugatzen du, agerian mugatu ere: noren, noizko, zertarako… garaian. Era honetara:

Eberrek bi seme izan zituen: batak Peleg, hau da, «Zatiketa», zuen izena, bere garaian zatitu baitzen mundua; anaiak, berriz, Joktan. Has 14,1
Filistearrek lurrez beteak zituzten Isaaken aita Abrahamen garaian honen morroiek zulatutako putzu guztiak. 5. Has 26,18
Abraham zaharra izan arren, Sara haurdun gertatu zen, eta semea eman zion, Jainkoak iragarritako garaian. Has 26,15
Izan ere, ardiak ernaltzeko garaian hauxe ikusten nuen ametsetan: ardiak ernaltzen zituzten ahariak marradunak, pintoak eta nabarrak zirela. Has 31,10
eta, bere inguruan zenbait gizon bildurik, taldeburu egina. Baina Davidek Hadadezer menderatu zuen garaian, Damaskora jo zuen Rezonek eta Damaskoko eskualdeaz nagusitu zen. 1 Erg 11,24

EPGko datuak, berriz, ez dira erabat gisa horretakoak. Jaso berri ditugunen ondoan, erreferentzia-mugatzailerik ez duen garaian (mugatu) soilok ere ikusi ditugu: idazleak ez du zehazten irakurleak zein garaitan kokatu behar duen diskurtsoan esana.

Garaian Nafarroako errege-erreginek eraiki zuten, iparraldetik heldu zen lanjerraz defendatzeko.
Bestetik, garaian hegoaldeko gazteekin genuen lotura mantentzen aritu ginen.
Garaian eskandalagarria bere mailako andere batentzat.
Garaian Seaskaren kolegioa ibiltaria zen, ez baitzuen egoitza finkorik.

Ezin da esan jasotzen ari garen azken hau joera nagusia denik, baina corpus horretatik kanpo ere, gure ikasleen lanetan ere, ikusten hasiak gara halakoak.

Gaiari osorik heltzeko oraingo ahalegintxo hau baino zabalagoa eta sakonagoa beharko litzateke, baina, labur beharrez, garaiko-ri ere begiratuko diogu (axaletik bada ere), honek ere gure ikasleen lanetan ere lekua du eta. Esate baterako, hemen:

Kantu lirikoa izateko asmoaz gain, garaiko giro kultural orokorra bildu zuen.

Bibliako itzulpenean bi adibideok bakarrik ikusi ditugu aztergai dugun garaiko-ren tankerakoak. Biek dute erreferentea zehaztua: dela izen elkartuko mugatzailea, dela erlatibozko perpausa:

Nire bake-garaiko jantziak erantzi eta erregutzaileen jantzi latza jarri dut: deiadar egingo diot Betikoari bizitzako egun guztietan. Ba 4,20
Esaneko seme-alabei dagokienez, ez jarraitu ezjakinean bizi zineten garaiko grina txarrei. 1 P 1,14

EPGko adibideetan, berriz ere, osagarririk gabeko garaiko soil asko ikusi ditugu:

Euskal artistek garaiko mugimenduari egin zizkioten ekarpenak ere badira erakusketan:
Paper Hotsak Gaztelupeko Hotsaken adarrak berreskuratu du Lopetegi, haren bertsoak eta garaiko testuingurua ezagutaraziz.
Kableen mozketa garaiko testuinguruan kokatzen du Josebak.

Oker egon gaitezke, baina gure gramatikaren eta OEHko 2 garai hiztegi-sarrerako adibideen arabera, garaian, garaiko-k erreferentea mugatzeko osagarria eskas dute EPGko bestelako adibideotan; dela erakuslea (garai hartan, hartako…), dela izenordaina (NOREN garaian, garaiko…), dela erlatibozko perpausa…

Horrenbestez, gure ustea da 2 garai-k ezin dituela zerak denboran kokatu osagarririk gabe, zerak leku-denboretan kokatzeko darabiltzagun beste izen arin batzuek bezalaxe; demagun, aldi-k bezalaxe. Izen arinok osagarria dute eta osagarria berariaz adierazi behar bide da diskurtsoan.

Horren seinaletzat har daiteke, zehaztu ezean, entzuleak dena delakoa denboran kokatu ahal izateko argibideak eskatuko lizkiokeela solaslagunari:

—#Ane garaian bizi zen.
—Zein garaitan bizi zen Ane?

—#Martin garaikoa zen.
—Zein garaitakoa zen Martin?

Ez dakit garai honetako (eta honetarako) gogoeta egokia plazaratu dudan.

2013-03-08

Ana Urruti

Iñigo Roque Eguzkitza

Oraintsu arte gutxi izan dira emakume itzultzaileak gurean, letretako gainerako lanbideetan bezala, eta izan diren bakanek ere ez dute oihartzun handirik izan eskuliburuetan. Ana Urrutiren oroitzapena, beraz, laster iraungi zen, aztarna handirik utzi gabe. Nahikoa ez emakume izatea eta, gainera, protestanteetarik genuen.

Haren bizitzari buruz, Londreseko Biblia Elkarteko William Canton-ek kontatua baino ez dakigu ia (A History of the British and Foreign Bible Society, IV. lib., 1919):

A simple Basque girl, Anna Urruty was brought up in the Roman Catholicism of her own people. About the year 1850 she took service with the family of Pastor de la Harpe of Bordeaux, accepted the Protestant faith, and unconsciously prepared herself for duties yet un known. In obedience to a call from one of the Evangelical Missions, she became a Biblewoman, first in the lowest parts of Paris, then in Bearn, her native country, where she suffered much persecution.

Ez dira xehetasun asko. Badakigu katoliko jaio zela, eta jatorriz zuberotarra dugula (aurrerago, «the Souletin of her childhood» aipatzen baita). 1850ean, gazterik, Bordelera joan zen neskame, De la Harpe familiarenera (ohiko lanbidea oraintsu arte Euskal Herriko neskatilentzat). Datua garrantzizkoa da, hala ere, Musde la Harpe suitzarra Erreformaren aitzindari izan baitzen Bordelen.

En 1820 les frères Moraves et le pasteur suisse Alphonse De la Harpe fondèrent leur première Eglise Libre. […] C’est vers 1835-1836 que se constituera l’embryon de l’Eglise Evangélique Libre (EEL) de Bordeaux. Elle existait sous la forme d’une congrégation libre, se réunissant chez le pasteur De la Harpe.

Oso gorabeheratsua izan zen Erreformaren bidea Bordelen, eta badakigu 1856an hil egin zutela Musde la Harpe:

1856 : décès brutal de Mr De la Harpe.

Pentsatzekoa da berebiziko zirrara eragingo ziola gertakari horrek Ana Urrutiri. Hala, misionest (Biblewoman) hasi zen, lehenbizi Parisko bazter-auzoetan eta gero Bearno aldean:

In obedience to a call from one of the Evangelical Missions, she became a Biblewoman, first in the lowest parts of Paris, then in Bearn, her native country, where she suffered much persecution.

Ez dakigu zehazki zer den persecution hori. Erlijio-gerren sua erabat itzali gabe zegoela badakigu. Garaitsu hartan, esaterako, Joaquin Bermingham-ek Erligio eguiazcoaren siñaleac eta protestanteen liburuac iracortzeco eleizaren debecua: tartean ejemplo batzuequin liburua argitaratu zuen Donostian, jihadista samar:

Catolicoentzat prestu eta onragarri becela, oen etsayentzat circill eta citala dan guda onetan jazartzeco arma aro onecoric bertan arquitzen badezute, jaquin […] [egilearen] deseoac, izango dirala nahi baño obeto beteac.

Bortuz haraindian ere, jakina, egoera ez zen samurragoa izango. Kontuak kontu, Urruti itzultzen hasi zen, misionest-lanaren osagarri, Cantonek berak dioskunez.

By steady application she translated the Gospel of St John and the Epistles of St Peter from the French of De Sacy and Ostervald into the Souletin of her childhood; worked hard and late to provide money for their publication, and produced them at her own expense in 1873.

Hara Ana Urrutik egindako bi itzulpenak: Jondane Phetiriren epitriac eta Ebanjelio saintia Jesus-Kristena Jondane Johaneren arabera. Biak ala biak egileak berak ordainduak eta Baionako P. Cazals-en inprimerian agertuak. Beste datu jakingarri bat ere badu pasarte horrek: itzulpena frantsesetik egin zuela, De Sacy-k itzuli eta Ostervald-ek berrikusitako itzulpena erabiliz (Joanes Haranederrek egin bezala, bestetik).

Edizio horien ondoren, Londresko Biblia Elkarteak ordaindurik berrargitaratu egin ziren lanok: Done Petriren gutunak 1887an Baionan, eta Jondone Joanen ebanjelioa 1888an Orthezen.

They were afterwards revised, and at the earnest request of Pastor Bohin 3000 copies of the Epistles were printed for the Society at Bayonne in 1887 and 3000 of St John at Orthez in 1888.

Lanen bultzagile ageri den Bohin hori Belokeko Auguste Bohin apaiz protestantea dukegu, Bearnoko protestantismoari buruz hainbat artikulu idatzia Bulletin de la Société de l’Histoire du Protestantisme Français aldizkarian. Hiru mila aleko tirada bazen zerbait. Kontuan izan 1881eko erroldaren arabera 25.393 biztanle zituela Zuberoak.

Liburuen arrakastak hanka laburrak izan zituen, haatik, apaiz katolikoek moztu baitzizkieten.

Happily a Basque convert, Loustalot, who had joined the staff of colporteurs, sold 4672 copies of these editions in a twelvemonth, but in the next two years all the hostile influences of the priests were combined against him, his sales fell to a few hundreds, and, harassed and disheartened

Badakigu Bonaparte printzeak gure itzultzailearen lanen berri izan zuela eta, berri izan ezik, gogoko ere bazituela (Arana Martija, «Bibliografía bonapartiana», Euskera XXXVI [2. aldia]).

Bonaparte, en su carta [desde Londres] a Inchauspe de 8 de febrero de 1889 menciona estas dos obras de Anna Urruthy como modelos de suletino.

Eta hain atsegin zuen Urrutiren hizkera, non Arxuren Ruthen Libria. Salomounen Kantiken Kantika. Jonasen Libria zuzentzeko eskatu baitzion, berarena baino garbiagoa zelakoan.

ARCHU, Jean Baptiste (1811-1881).

Ruthen Libria. Salomounen Kantiken Kantika. Jonasen Libria (Basque souletin).

Bayonan, 1888, 33 pp., 14,5 x 10,5 cms.

[…] Estos textos estaban en poder de Bonaparte para el 11 de octubre de 1861, pero no los imprimió. Con posterioridad autorizó su impresión a la Sociedad Bíblica de Londres, que editó el librito a que nos referimos. Dice Jon Bilbao que la primera tirada de este libro, revisada por Anna Urruthy, se destruyó por los muchos errores que contenía, siendo hecha una segunda tirada con los errores corregidos por Bonaparte.

Printzea ez zen, nonbait, konforme geratu Urrutiren lanarekin. Dena dela, ohargarria da printzea ordurako Londresen zela, eta pentsatzeko da hark ere izango zuela eraginik Urrutiren lanen berrargitalpenean.

Edwin Munsell Bliss apaizak ere aipatzen du Urrutiren lana Encyclopedia of Missions (1891) obran.

In 1888 the same society published at Bayonna an edition of the Gospels of Matthew and John and the Epistles of Peter in the Souletin dialect, the translation having been made by Mademoiselle Anna Urruty, a Souletin Basque lady, who followed the text of de Saci, corrected by that of Ofetervald. In the year 1887 Prince Lucien Bonaparte placed to the disposal of the above society his manuscript versions of Genesis, Psalms, Ruth, Jonah, and Song of Solomon, made by M. Archu. Under the editorship of Miss Urruty these portions have been published since 1888

Ez dirudi fidatzekoa denik Mateoren ebanjelioaren aipua (ez ote zen nahasiko Antoine Gaidor baigorritarraren itzulpenarekin [1825]). Beste zenbait datu ere oker ematen ditu Munsell-ek: argitalpenen datak eta lekuak ez dira zehatzak (Baiona, 1887; Ortheze, 1888).

Londresko Biblia Elkarteak, Bonapartek eskainitako liburuetatik, Ruthen Libria. Salomounen Kantiken Kantika. Jonasen Libria (1888) baino ez zuen kaleratu. Daviden gorantzak edo psalmiak lehenago agertua zen 1862an, eta Moisasen lehen libria Jenesa deithia argitaratu gabe dago oraindik Nafarroako Artxibategian gordeta. Hartara, zalantzazkoa da Urrutik bi liburuotan ere edizio-lanik egin zuelakoa, printzea horretan hasi zela ia segurutzat jo daitekeen arren (berriro Cantoni esker).

[…] and the Prince was reading the proofs of Genesis and the Psalms when his eyesight failed, and the undertaking was indefinitely postponed.

Horraino Ana Urrutiz dakizkigun apurrak. Euskal literaturari buruzko eskuliburuetan ez da haren aipurik mendreena ere ageri (Mitxelena, Villasante, Sarasola, Aldekoa). Eta Jean-Louis Davantek bere Zuberoako literatura: antologia laburra obran ere lerro bakarra eskaintzen dio:

Aña Urruty anderea. Protestantea zen, eta bere elizan euskaraz idatzi du, bereziki itzulpenak eginez.

Juan María de Olaizolak ere ez zuen aipatu El Reino de Navarra en la encrucijada de su Historia: El Protestantismo en el País Vasco (1993) lan erreferentziazkoan, garaitsu hartako Pierre Urte, Oteitza edo Antoine Gaidor itzultzaile protestanteez jardun arren.

León Azoulay-k 1900eko Parisko Erakusketaren karietara grabatutako euskarazko testuetatik bat, haatik, Ana Urrutiren itzulpenen pasarte bat da (ikus Marie Hirigoyen Bidarten tesia).

Gaurko egunez, bederen, gogoan izan dezagun bere izena inon paratu ez zuen emakume itzultzaile hura.

2013-03-07

Alabaina, norbait dago agian heldu dena

Juan Garzia Garmendia

Euskararen estandarizazio eta guzti, bada oztopo bat baino gehiago, zenbait alorretan, batasuna ez bada ahalik eta bateratasun handiena bederen lortzeko. Izan ere, ez dugu oraindik euskal irakurle guztientzat neutro, euskalkiz markatu gabe gertatuko den prosa-eredurik, eta ez dakit zenbateraino hurbil gaitezkeen horretara. Ez, inondik inora ere, esapide guztietan, baina bai oinarrizko egitura ahalik eta gehienetan.

Bertsogintzan bezalatsu, gipuzkeraren inguruan dabil estandarra, de facto, eta bizkaieraren edo nafarreraren koloreaz janzten da idazlearen arabera. Iparraldeko euskalkien ildoko batuaren erregistroak markatuago sentitzen dituzte irakurle gehienek, edo, okerrenean, exotiko. Jakina, hegoaldekoen ikuspegitik ari naiz, baina berdintsua da arazoa iparraldean, alderantzizko noranzkoan.

Zalantzarik gabe, etengabe gertatzen ari da hurbiltze bat euskalki bakoitzetik datozen prosen artean, eta pentsatzekoa da hala jarraituko duela prozesu horrek, euskalki bizien bilakabidea gorabehera, euskal prosa estandarizatu(ago) baten bidean. Horrek, jakina, era askotako oztopoak ditu, eta oztopoetariko batzuk, garrantzitsuenak diren ez dakit baina, hizkeren beren dibergentzia objektiboak dira. Eta dibergentziok areagotzeko arriskua ere badugu.

Hasteko, joskeraz, bi eredu bateragaitz ditugu, esaldiaren antolaerari dagokionez, Iparraldean eta Hegoaldean. Badira beste adibide nabarmen asko, baina argienetariko bat da aditza galdegaitzat markatzeko egin dontsuarena. Kasu horretan, gainera, ez dira Iparraldeko hizkerak bakarrik halakorik ez darabiltenak, goi-nafarrerak ere bat egiten baitu haiekin horretan. Ekialdean, bada, eginik gabe adierazten dira halakoak: Erori [egin] da. Mendebaldean, berriz, gero eta halako egin gehiago erabiltzen da, senaren eta zentzuaren kontra askotan.

Iruditzen zait, bada, kontuan hartu behar genituzkeela, ahal den neurrian, halako euskalki-dibergentziak euskara estandarrean idatzi nahi dugunean. Kasu horretan, geure hizkeran egin hori darabilgunok erabilera horren gehiegikeriari bederen kontra eginez. Bestela, lehenaz gainera urrunduko ditugu batu behar genituenak. Errazena aipatzearren, kontuan hartu behar genuke ez dela zuzena halako galdegai-jokoak erabiltzea mendeko perpaus gehienetan: *Ikasi egiten dituen gauzak ahaztu egiten ditu. > Ikasten dituen gauzak ahaztu egiten ditu.

Beste dibergentzia bat, erraz saihestekoa: heldu da (iritsi da ala badator?).

Esan dut adibidetxo batzuk baino ez direla horiek. Jarrera orokorra behar genuke, eta bateragarri behar luke horrek hizkera bakoitzaren aberastasunak prosa oro har estandarizatu horretan integratzearekin (bait- aurrizkiaren estandarizazioa dugu horren adibide ederra). Alegia, norberaren hizkeran sakontzeaz batera, besteena ezagutu eta kontuan hartzea litzatekeela bide egokia. Horretan ahalegintzea, behintzat: indar zentripetoak bultzatzen.

Joskerari dagokiona zen adibidea, baina lexikoan ere bada halakorik. Ezaguna da ardura (kezka/maiz), samurtu (bigundu/erraztu/haserretu), behar (premia/lan), sarri (askotan/laster) eta beste hainbat hitzek euskalkiaren arabera duten esanahi desberdina, eta zaila dirudi horretan batasuna: esanahietariko bat euskalki-adiera markatutzat geratuko da, ezinbestean, estandarrarekiko.

Beste kasu batzuk berriz, presentzia handiagoa dute, testu-antolatzaile izanik behin eta berriro agertzen baitira prosan. Ondo dakit gehiegi eskatzea dela xehe-xehe eta zorrotz-zorrotz zaintzea halako euskalki-dibergentzia guztiak beti, baina, jarrera modura bederen, ondo letorkiguke. Kasuren batean, Mendebaldeko erregistroan integratu dugu Ekialdeko (edo Iparraldeko) moldea, baina kontuan hartu gabe bestelako esanahia izan dezakeela: alabaina (“izan ere” balioa izan dezake berez), agian (“oxala” zentzua izan dezake)…

Bi hitz horiek oso modan daude gaur egungo prosan, baina ez litzateke lan handia sinonimo ez-nahasgarriak lehenestea, ugariak baitira kasu bietan: hala ere, haatik, halaz guztiz, nolanahi ere, dena dela… / beharbada, ausaz, menturaz, apika…

Are garrantzi handiagoa du, nik uste, beste kasu batek, esaldi mota oinarrizko bati baitagokio. Existentzia-predikatu delakoaz ari naiz. Izan ere, askok izango dituzue gogoan “salda dago” errotuluaren inguruko eztabaida beroak. Alde batera, errotuluetako hizkeraren berezitasunak daude tartean hor, baina arazoa, dibergentzia, orokorragoa da.

Baietza da galdegai halakoetan, izatez: Existitzen da (BAI) halako etxe bat. Horretaraino, hizkera guztiak ados. Adizki trinkoz ematean, hala ere, honako aldaerak ditugu ekialdetik mendebaldera:

Bada (han) etxe dotore bat.
Badago (han) etxe dotore bat.
Etxe dotore bat zegoen (han).

Azken molde horrek erabat bestelakotzen du joskera, galdegaia aldaturik (existentzia-predikatuzkoak ez diren esaldien joskerarekin berdindurik, analogiaz noski). Ez dakit hori ere gehiegi eskatzea den, baina ez letorke gaizki Mendebaldeko joera hori ahalik eta motzen lotzea, kontuan izanik ba- aurrizkiaz eratutakoak euskalki guztietakoak direla eta beste hori, berriz, guztiz arrotz dela Ekialdean. Alegia, Bada(go) norbait lehenestea estandarrean ari garenean Norbait dagoren aldean. Ez dut uste berrikuntza bitxia denik hori inongo hizkeran, ipuinen hasierako moldea baita: Behin batean, bazen…

Oraindik ere geratuko litzateke desberdintasun bat hizkeren artean –bada/badago–, baina ez dirudi hain larria. Hori ere, bistan da, Ekialde/Mendebalde oposizio bati dagokio, eta emango luke gaia beste artikulu (luze) baterako: izan/egon bereizkuntza (eta, paraleloki, ukan/eduki).

Gaurkoz, hala ere, aski biz adibide saski-naski horrekin. Garbi geratuko ahal zen kezka, nahiz konponbideak urrun. Eta inork ez ahal zuen hartuko hemen esandakorik ezer inoren hizkeraren kontrakotzat inola ere.

2013-03-06

Zer adierazten du eskuak? Etimologiaren erakuspenak

Beñat Oihartzabal

Izan dut berrikitan, P. Urteren Grammaire cantabrique basque delakoaren eskuizkribuari soako baten emateko parada. XIX. mendearen azken urteetako argitalpena aspaldi hostokatua nuen, baina kuriostatea banuen eskuizkribua nola egina zen ikusteko. Hain zuzen, orain Sancho el Sabio fondazioko EMDk sarean irakurtzeko gisan ezarria baitu jatorrizko bertsioa, hartan ikuska ibili naiz. Lehenbizikiko orrialdeetan, Urtek letren ahoskeraren deskribapena egiten duen orrialdeetan, bada begia jo didan etimologia bat, euskaldun hitzari dagokiona. Honela dio Urtek u letraren ahoskera aipatzean: [1]

Qua silaban den u ere ondoriorik gabekoa da: esquäldúna ‘cantabre’; esqualherria ‘cantabrie, pays de cantabres’. Zenbaitek, ca edo ka, u gabe idatzia balitz bezala ahoskatzen dute qua, eta beste batzuek, escaldúna, eskaldúna idazten dute. Baina beste batzuek u ahoskatzen dute, hala nola latindarrek qua; haatik, azpiko hautsi-markarik gabeko c batekin izkiriatzen dute: escualdúna. Hitz hau, ‘main’ erran nahi duen escúa, eta ‘ayant’ edo ‘celuy qui a’ erran nahi duen aldúna hitzez osatua da. Horrela, diotenaren arabera, escualdúna dioenak ‘un homme tout main et tout bras’ dio, erran nahi baitu ‘un homme très agissant’.

Blog honetan berean, duela zenbait aste, euskaldun hitzaren osamoldeaz ari izan zitzaigun I. Segurola, eta bere dudak agertu zituen noizkoa zen euskalduna “euskara duena” dela dioen ipuina. Zahar-usain haundirik ez zion hartzen ixtorioari. Urteren etimologiak erakustera ematen digu, preseski, duela hirurehun urte ez zela hain argi euskaldun hitzak euskara izan zezakeela oinarrian. Alabaina, hark eskualdun hitzaren etimologiaz gogoeta egin zuelarik, ez zitzaion eskuara gogoratu, esku baizik, –aldun izanik orduan hitzaren beste osagaia (esku+aldun).

Ez dakit noizez gero onartua den euskalarien artean euskaldun hitza euskara hitzetik abiaturik eratua dela. Chahok argiki hala erran zuen bere 1836ko gramatikan,[2] baina ez du iduri mende bat lehenago holakorik aitzinatua izan zen, edo, orduko norbaitek jadanik egina bazuen, biziki zabaldua izan zen. Etxeberri Sarakoak, adibidez, Urtek bere gramatika idatzi zuen urteetan euskararen hastapenak goraipatu zituenak, ez zuen holako lotura formalik egin, nahiz argi zeukan eskualdun herriak zirela eskuaraz mintzo zirenak. XVIII. mendeko ezin baztertuzko erreferentzia den Larramendik ere ez zuen egin, ez behintzat, usteak engainatzen ez bainau, Arte delakoan, ez eta ere, ez modu argian behintzat, hiztegi hirukoitzean.

Baina itzul nadin ene harira: esku-ra.

Urteren gramatika ez zen bere garaian argitaratu, kasik bi mende geroago baizik. Eskuizkribua Ingalaterran izanki, ez zuten haren berririk izan, ez Larramendik, ez Chahok. Bizkitartean, bien lanetan ageri da euskara hitzaren oinarrian esku ezartzen duen ideia, Urtek ere, ikusi dugun bezala, beste gisaz, euskaldun hitza aztertzean lehenago agertu zuena.

Interesgarri da ikustea euskara izenaren oinarrian esku emanik, beren aldetik zer interpretazio egin zuten bi autoreek hitz honetaz, zer kolore eman zioten motibazioa azaltzerakoan. Larramendik honela zioen: [3]

Eusquera, escara, escuara significa modo de hablar manual, y libre, como si dixera escuera, escucoera, de era que significa forma, modo, y tiempo, y de escu, escua ‘mano’, y escuco ‘libre’, y dueño, eznaiz escuco ‘no soy libre, ni dueño de hacer algo’: todo lo qual quadra bellamente a la lengua vernacula, y materna. Al Bascongado generalmente llamamos Euscalduna, y à todo los paìses en que se habla el Bascuenze, Euscalerria.

Euskara hitzaz esku/eskuko+era azterketa eginez, Larramendik ez zion esku(ko) izenari Urtek bezalako interpretaziorik eman, haren arabera, libertatea eta eskukotasuna adierazten baitzituen. Herri hizkuntzaren izenean berean aurkitu nahi zituen kontzeptu haien zigiluak, harentzat aitzinako euskal herriari zegozkion hatzak.

Chahok, berriz, urrunago eraman zuen euskararen zahartasuna, ez baitzuen noizbaiteko Euskal Herrira mugatu, baizik ere giza mintzoaren urruneko hastapenetan kokatu, gizakia oraino eskuz mintzatzen zen garaietan. Etimologia jokoetan arau hertsiegirik gabe ibiltzea gustatzen baitzitzaion Chahori ere, Aitorren leienda Lara bardoari kontarazi ziolarik, ele hauek eman zituen haren ezpainetan: [4]

Eskua mihiaren laguntzailea da, eta haren lehenbiziko adiera lehenbiziko mintzairatik ezin bereizizkoa da. Jestua begiei mintzo zaie. Hotsak belarria jotzen du. Biak gogoari ari zaizkio. Zein populuk izan du, eneak baino goragoko mailan, elearen inspirazioa eta jestuaren eta pentsaeraren arteko adostasuna? Imitazioaren antze horrek, besoen, eskuen, erhien mugimendu kalkulatuek laguntzen zuten hizkuntza artikulatua, beharrez ordezkatzen: Eskuara izena eman zitzaien, erran nahi baitu jestuaren zientzia, eskuekin mintzatzeko artea. Hitz bera ene populuaren hatsarreko mintzairaren izendatzeko ere baliatu zen, eta haren beraren izena araberan eratu zen: Eskualduna!

Hiru euskalari, euskaldun edo euskara hitzez etimologia bertsua, zeinek bere aldetik aitzinatu zutenak, hiruek esku oinarritzat emanik. Bizkitartean, etimologia bakar horren gibelean euskaldunez eta haien jatorrizko eta berezko izaeraz hiru itxuratze desberdin, nozio adierazgarri batzuetan gorpuztuak: aritzea (Urte), libertatea eta beregaintasuna (Larramendi), giza hizkuntza agertu zen garaiko primitibotasuna eta jatorrizko hizkuntza-naturaltasuna (Chaho).

Iraganeko euskalarien etimologiek ez zuten beti hitzen erabidea arras zuzenki argitzen, bai, haatik, molde segurago batean menturaz, haien egileen eta hauen garaiko zenbait ikusmolde erakusten.

[1] Grammaire cantabrique basque [eskuizkribua, datarik gabekoa, baina 1716 ingurukoa], 11. argazkia. Sarean: http://www.memoriadigitalvasca.es/handle/10357/2105

[2] “Les Basques pyrénéens donnent à leur langue le nom de Eskuara; ils s’appellent entre eux Eskuaradun, ‘qui a, possède, connaît, ou parle l’idiome eskuara et par euphonie, Eskualdun.” Etudes grammaticales sur la grammaire euskarienne, Paris, 1836, 2. liburua, Grammaire euskarienne, 3. orr. Sarean: http://books.google.fr/books?id=yObJHJK0p6YC&printsec=frontcover&hl=fr&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false

[3] Diccionario trilingüe del castellano, bascuence y latin, Donostia, 1745, sarrerako XIII. lerroaldea, xxvii. orr. Sarean: http://www.memoriadigitalvasca.es/handle/10357/1773

[4] Histoire primitive des euskariens-basques, Madrid et Bayonne, 1847, 179. orr. Sarean: http://books.google.fr/books?id=M0UOAAAAQAAJ&printsec=frontcover&hl=fr&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false

2013-03-05

Legeen izenez berriro

Iñaki Iñurrieta Labaien

Oskar Aranak eta Jesus Mari Agirrek euskara juridiko-administratiboaz idatzitako azken post-ak agertu aurretxoan, kasualitate hutsez, duela urtebete 2TZUL blogean idatzi nuen artikulu bati emandako erantzun bat ikusi nuen, iazko irailean idatzia. Erantzun anonimo oso laburra, lerro bat eskas. Bere anonimoan eta bere laburrean, ulertu nuen —oker, beharbada— esan nahi zuela erdararen mendekoegiak zirela nire proposamenak.

Patxi Petrirenaren Legeen izenez artikuluari eman nahi zion segida nireak (Legeen Izenez II). Patxik egoeraren azterketa egiten zuen euskarazko testu juridiko-administratiboetan legeak aipatzeko moduez, eta horretan dabiltzan itzultzaileek aurkitutako zailtasunak eta praktikan hartutako moldeak laburbiltzen zituen. Nik pauso bat eman nahi izan nuen bide horretan, proposamen bi eginez legeak modu funtzionalean izendatzeko, hizkera juridikoarekin eta legeekin egunero deman dabiltzan itzultzaileek proba zitzaten.

Artikuluotan ageri ziren administrazio-itzultzaileek jakinarazia zuten legeen kasuistika oso zabala zela, eta bazirela guk erabilitako adibideak baino askoz bihurriagoak. Ni neu ere, neure proposamenak praktikan jartzeko saio batzuk egin orduko, ohartu nintzen kontua ez zela batere erraza.

Hasieran aipatu dudan erantzuna aurkituz geroztik, pare bat buelta eman dizkiot berriro legeen izenaren kontuari.

Uste dut orain askoz modu bateratuagoan izendatu ohi direla legeak duela urte batzuk baino. Hala ere, ikusten dut legeak aipatzen direnean oraindik ere izenlagun-kate luzeegiak agertzen direla; hau da, oraindik ere baduela baliorik Jesus Mari Agirreren artikulu aspaldiko batean («Zuzentzaileen zeregina Administrazioko itzulpengintzan» Senez 19, 1997) emandako aholkuak: hizkera juridiko-administratiboan ez dela komeni izenlagun-kate luzeak antolatzea, hierarkia informatiboaren eta argitasunaren kaltetan baitoa.

Hortik zetozen nire proposamen biak, eta erantzule anonimoak ustez gaztelaniarekiko mendekotasuna ikusten zuen lekuan, idazle zaharren tradizio luze zabala ikusten nuen nik. Kontua hizkera juridiko beregaina lortzea baita. Gaztelania aldameneko zutabean izatea lagungarria da euskarazkoa ulergaitza gertatzen denean. Helburua, ordea, erdarazko bertsiora jo beharrik gabe ulertzeko moduko testuak izatea behar luke. Erdal kutsuari ihes egin nahiak, berriz, testu irakurgaitzak egitea ekar dezake, eta horren ondorioa da aldameneko erdal zutabera begiratzea, hots, funtzionaltasuna hari bakarrik aitortzea.

Eta horretan, legeen izenaren auzi honek badu esanahi erantsi bat (balio sinboliko bat, nahi bada): parlamentu edo legebiltzar guztiak, Botere Legegilearen gordetzaile eta erabiltzaile direnez, burujabetzaren adierazpide dira, han erabakitzen eta egiten baitira erkidego batek bere burua gobernatzeko arauak. Legeak dira horren emaitzarik behinena. Eta arazo larria da —ala ez?— geure parlamentuetan egiten diren legeen izena modu funtzionalean —beregainean— erabili ezina.

Hizkera juridikoa formulismoz betea da. Legeak izendatzeko modua da formulismo horietako bat. Horretan, funtzionaltasunaren izenean, hizkuntza-ingeniaritza, brikolajea edo nahi dena, baina egin daiteke zerbait, pentsatuz gero euskarak gai —beregain— izan behar duela geure buruari ematen dizkiogun legeen adierazpide izateko.

Nik beste arlo batzuetan baino egingarriago ikusten dut euskara juridiko-administratiboan horrelako erabakiak adostea eta aplikatzea. Esate baterako, argota asmatzea (?) edo adostea (!) baino egingarriago. Legebiltzar, parlamentu, gobernu, aldundietako euskara-arduradunak eta itzultzaileak ados jartzea ez zait hain-hain zaila iruditzen. Esparru formal mugatu jakin batez ari gara, eragile eta erabilera jakin batzuk dituen esparru batez.

2013-03-04

Txekhovekin jolasean (II)

Julia Marin Arteaga

Anton Pavlovitx Txekhov (Taganrog, Errusia, 1860 – Badenweiler, Alemania, 1904). Herriaren dramaturgoa.

Nasdrovia, Txekhov obraren beste ipuin batekin natorkizue: Izaki babesgabea. Beste esperimentu bat zuekin konpartitzeko asmotan.

Trama

Ipuin honen protagonista emakume hitzontzi bat da. Egun batean, bankura doa bere senarrari (Xukin aholkularia) eskubide osoz dagokion diru kopuru bat erreklamatzera, hogeita lau errublo eta hogeita hamasei kopek gutxiago ordaindu baitizkiote lanetik kaleratu dutenean bost hilabete gaixorik eman ondoren. Bankuan, Rustinov zuzendaria topatuko du, oinazetan bizi da, hezueriak jota; baita haren laguntzaile Potxatkin ere, erretiroa hartzeko adinean dagoen agurea. Emakumeak lortuko du nahi duena bere erretolika amaigabeari esker.

Hizkuntz trataera

PERTSONAIA	ERREGISTROA
Emakumea	Hizkera informala Azpeitiera
Bi bankariak: Rustinov eta Potxatkin	Batu neutroa

Emakume honekin herri xehearen karikatura egin nahi izan zuen Txekhovek. Hizkuntzaren aldetik, behar genuen, beraz, hizkera bat aukera emango ziguna protagonistaren histeria bere betean agerian uzteko, bizkor-bizkor jarduteko modukoa behar zuen eta jolasa muturreraino eramateko gauza zena.

Aktorea (Alazne) errenteriarra da. Eskualde horretako hizkera ez dago oso urrun batutik, hortaz berehala baztertu genuen. Azpeitiera zen aukera paregabea, eta gainera bagenuen taldean azpeitiar peto-peto bat (Erika), aholkulari fina eta zorrotza bilakatu zitzaiguna. Ordu mordoxka bat eman genuen hirurok elkarlanean pertsonaia maitagarri hau eraikitzen.

Beste muturrean bankuko langileak ditugu. Onenak emanda daude biak, sasoia aspaldian dute galdua. Aspertuta bizi dira. Batu neutroan jardutea komeni zitzaigun, beraz. Nabarmentzeko modukoa da laguntzailearen pertsonaia egin zuen aktoreak (Freddy) ez dakiela euskaraz.

Interpretazioari dagokionez, bankuko zuzendariarena egiten zuen aktoreari (Juan Mari) batuan kosta egiten zitzaion eszena honen hasieran duen patxadatik bere onetik atera arteko bidaia egitea. Neurri handi batean, emakumearen hitz jarioak eragin behar zion emozio bilakaera hori. Azpeitierak zabaldu zion atea.

2013-03-03

Vatikanotik dator notizia

Koldo Biguri Otxoa de Eribe

Bakoitzak bere maniak ditu, noski, eta blog honetara ere ekartzen ditugu; seguru aski, horretarako ere bada: besteen erreakzioak ikusiz, jakiteko ea maniatikoak gu geu ote garen. Egun hauetako berri baten haritik dator orain komentatzera noana: Vatikanotik dator notizia, kasu honetan.

Izan ere, Euskaltzaindiak 38. arauan (Munduko Estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak) erabaki zuen Vatikanoa izango zela Erromaren bihotzean dagoen Estatu txiki honen euskal izena, eta halaxe ikusten da bazter guztietan geroztik. Gure euskaltzainek beren arrazoi sendoak izango zituzten forma hori erabakitzeko, nola ez, baina niri betidanik sortu zaizkit zalantzak (eta ez, bakarrik, grafiari dagokionez, nik behintzat ez baitaukat hain garbi zergatik onartzen den Vz idaztea, baina gero Kz. Baina utz dezagun kontu txiki hori): zalantzak ditut, izen propio horri itsatsi zioten artikuluagatik, hain zuzen ere.

Jakina da gure inguruko hizkuntzetan artikulua izaten duela izenak: Il Vaticano, El Vaticano, The Vatican, Le Vatican, Der Vatikan. Nire zalantza da ea euskaraz ere izen propioak izan dezakeen artikulua. Bai, euskaraz badira adibideak, noski: Azkoitia, Azpeitia, Iruñea; baina hitz arruntei erantsita sortzen da izen propioa: Aitz+goiti+a, Aitz+beiti+a (Nafarroako hiriburuaren etimologia filologoei uzten diet). Seguru aski gauza berbera gertatzen da Ermuarekin, egia bada eremu hitzarekin erlazionatuta dagoela. Ilunago geratzen da Deustua, niri behintzat bai, baina ez dirudi gaztelaniazko izena El Deusto denik.

Vatikanoa forma, agian, lekuizenaren erabilera metonimiko bategatik jarri da artikuluarekin, baina horrek ez dit argitzen zalantza, era honetako metonimiak ez baitira hain usuak euskaraz; badira kasu batzuk, bai: «Ajuria-Eneak halako zerbait erabaki du» idatziko dugu inolako dudarik izan gabe, eta seguru aski «Eliseoak halako zerbait erabaki du» ere ikusiko dugu idatzita; baina lehenak ez du arazorik planteatzen, artikulua berezkoa delako; eta, bigarrenean, oker ez banago adjektibo bat da oinarrian dagoena, ez berez izen propioa edo lekuizena. Eta euskaraz ez dago joera handirik aposiziorik gabeko izenak erabiltzeko: gehiago ikusiko dugu «Halako koadroa Louvre museoan dago», «…Louvrean dago» baino (edo «Pradoan dago», «Guggenheimean dago», etab.). Esan bezala, ez dirudi euskara (edo egungo euskaldunok) era honetako metonimien oso zalea denik (garenik): zenbatek onartuko lukete arazorik gabe «Pradoan lau picasso daude» esaldia? Gauzak nahasteko, ordea, baietz denok onartu «Kalean lau ford daude»? Baina, zenbatek onartuko genuke esatea «Fordak oso auto onak dira»?

Beste adibide batzuk bilatuz, «Kremlina» bai ikusten da idatzita, baina kasu honetan ere errusierazko hitz arrunta omen da, «ziudadela» edo esan nahi duena, nahiz eta ez dudan uste arrazoi horregatik ipintzen zaionik euskaraz artikulua, eta bai, aldiz, erdararen kalkoa eginez.

Eta, Vatikanora itzuliz, izena, berez, Erromako mendixka edo muino baten jatorrizko izena omen da, eta, hartara, Everest bezala erabili beharko litzateke; eta hemen ere ez dut ukatuko euskaldun askok zalantza izango duela artikulua jarri ala ez honelako kasu batean: «Everestek/Everestak 8.844 metro ditu»; zalantza daukaten askok, badaezpada, aposiziora jotzen dute: «Everest mendiak 8.844 metro ditu», eta kito. Eta sarean, adibide gehienek joera hori agertzen dute. Baina beste zenbait kasutan, artikulua ere ageri da; ikusi bestela zenbat adibidetan idatzi duten «Prestigea halako lekuan hondoratu zen». Beste itsasontzi batekin, aldiz, aposizioa topatuko dugu bakarrik: «Titanic ontzia».

Eta nahasmena areagotzeko, ez da falta adibiderik. «Minotauro», esate baterako; Wikipedian, hizki larriz baina artikuluarekin idazten dute, seguru aski gutako askok egingo genukeen bezala, erdaraz hala ohituta gaudelako; baina, zuzena ote da? Eta, etxera itzuliz, bilatu zenbat «Olentzeroa etorri da» dauden sarean. Tradizioaren arabera, sutara botatzen zen enborra bada, orduan badirudi arrazoizkoa dela; baina, pertsonaiaren izena denean, zergatik artikulua?

Bukatzeko eta nahaste-borrastetik behingoz irteteko, Olentzeroa, Prestigea, Titanica, Pradoa eta antzeko adibideak zalantzazkotzat jotzen baditugu, iruditzen zait antzera jokatu behako genukeela Vatikano delakoarekin. Baina, auskalo! Agian konklabe bat egin beharko dugu, espiritu santuaren laguntza izateko.

2013-03-02

Brikolatzen

Paskual Rekalde Irigoien

Iaz, azaroan, Euskaltzaindiak XVII. Jagon jardunaldia egin zuen Baionan; gaia Euskararen oraina eta geroa Ipar Euskal Herrian izan zen. Hitzaldiak eta hizlariak anitz izan ziren, dela politikari (batto), euskaltzain, irakasle, irratietako langile, kazetari, kantari, bertsolari… Baita ikusle andana ere.

Erraten ahal da aski zorrotz ari izan zirela hara hurbildutakoak Ipar Euskal Herriko euskararen oraina zein den eta geroa zein datekeen azaltzen. Mamitsuak eta landutakoak izan ziren, orobat, parte-hartze gehienak.

Deformazio profesionalagatik edo jakin-minagatik, hizkuntzari ere erreparatu nion gutitan izaten baita, batera eta eskuar, horrenbertze ipar euskal herritar euskaldun eta euskaraz alfabetatu. Franko entzun nituen hizlarien ahotan brikolatu, desmartxa, irakaste-molde, numeriko, pleñitu, xifre… Hego Euskal Herriko hiztun anitzendako aski arrotzak, batzuk bederen.

Har dezagun han bildutakoen artean maizenik entzun nuena: brikolatu. Euskalgintzan ari direnak egunero «brikolatzen» ari direla erran ziguten. Frantseseko bricoler-etik hartua, gaztelaniaz bricolar edo hacer bricolaje genuke (RAEn ez da bricolar ageri; bai, ordea, bricolaje). Hiztegi Batuan ere tokia egin dio Akademiak. Nola erran hiztegian ez da ageri [«xitxuketa(n) ari izan» da eman dioten ordaina]. Ereduzko Prosa Gaur-en (EPG) behin ageri da bakarrik, Herria astekarian idatzirik.

Segi dezagun lerroan gibeletik heldu den desmartxa hitzarekin. Frantseseko démarche-tik hartu eta egokitua, hitzaren adieretako bat ‘gestio‘ edo ‘kudeaketa‘ da (adiera horretan entzun nuen barra-barra jardunaldian). Hiztegi Batuan oraino ez du tokirik, bai ordea Nola erran hiztegian. EPGn 39 aldiz bildu da: Herrian 28, Berrian 6 eta liburuetan 5.

Numeriko hitza ere behin baino gehiagotan entzun nuen. Baina ez zenbakiak aipatzeko, gaztelaniazko digital hitzaren ordain modura baizik. Frantseseko numérique-tik hartua, informatika arloan maiz erabiltzen den terminoa da: appareil photo numérique, information numérique… Digital badugu Hiztegi Batuan; ez, ordea, oraingoz numeriko. Nola erran hiztegian eta EPGn ere ageri da. Azken honetan 26 aldiz: 12 liburuetan eta 14 prentsan (eta horietarik gehien-gehienak Herrian). EPGren arabera, Itxaro Bordak Zeruetako erresuma liburuan «kamera numeriko» erabili du.

Eta lerro labur honen muturrean, xifre dugu. Frantseseko chiffre-tik hartutako hitz honek, bertzeak bertze, bi adiera hauek ditu: ‘zifra‘ eta ‘kopurua‘. Hiztegi Batuan ez da ageri (zifra, bai). Nola erran hiztegian erraten da Hiztegi Batuan ez dela bildu (eta zifra dela erabili beharrekoa). EPGn 137 aldiz agertu da, gehien-gehienak Herria astekarian idatziak.

Airean joaki diren usoak bezala harrapatutako hitz hauek goiti-beheiti, jardunaldi hartako hizlarien mintzoa, eskuarki, ez zaie arrotza gertatuko Hegoaldeko hiztunei. Jakin badakigu testuinguruak (eta frantsesa jakiteak, jakina) laguntzen duela, baina ez da ukatzen ahal frantsesetik egokitutako hitz horiek ez direla sobera hedatu Hegoaldera, mugan aduanazainek geldiarazi dituztelakoz nonbait. Alderantzizko bidea errazago egin dute gaztelaniatik zuzenean hartutako hitzek, muga erraz iraganez.

Bitartean, Iparraldeko euskaldunak Hegoaldera hurbiltzeko, Herria astekariak orrialde oso bat erabiltzen du. «Hegoaldean gaindi» sailean biltzen dira egunkarietako berriak, Aguxtin Errotabehere kazetari baigorriarrak emanak. Berri horiek ez daude nafar-lapurteraz edo zubereraz astekariaren gainerako sailak bezala; nagusiki euskara batua da, nafar-lapurteraren ukituarekin. Hegoaldea Iparraldera hurbiltzeko edo Iparraldeko euskaldunek Hegoaldea hobeki ezagutzeko bertze modu bat. Eta alderantzizko bidea noiz eginen dugu guk? Kontrakorik egiten ez den bitartean, brikolatzen segituko dugu.

2013-03-01

Corpusak eta hiztegiak

Igone Zabala Unzalu

Duela aste pare bat aurkeztu zuen Elhuyar Fundazioaren I+G taldeak Web-corpusen ataria San Telmo museoan, eta aste honetan bertan eman du Igor Leturiak horren berri Erabili.com atarian. Pozteko modukoa deritzot corpus-atari honi hainbat arrazoirengatik. Batetik, tamaina handiko bi corpus biltzen ditu (125 milioi hitzeko euskarazko corpusa eta 18 milioi hitzeko euskara-gaztelania corpus paraleloa) eta, zalantzarik gabe, tamainak garrantzi handia du zenbait erabileratarako. Bestalde, corpusa biltzeko modua ere aipatzeko modukoa da. Corpusak, oso handiak izanagatik ere, beti dira hizkuntza batean gertatu diren ekoizpen guztien unibertso erraldoitik ateratako laginak, eta laginketak, karakterizatu nahi duen errealitaterako zenbat eta egokiagoa izan, orduan eta argazki hobea emango digu deskribatu edo azaldu nahi dugun errealitatearena. Ez dakit norbaitek kalkulurik egin duen, baina pentsatzekoa da egun Interneten aurki daitezkeen testuak direla irakurle gehien dituztenak, eta pentsatzekoa da testu horiek hiztun jakin batzuen erabilerak erakusteaz gain, beste hiztun askok jasotzen duten inputaren berri ere ematen digutela. Alegia, Internetetik bildutako testu horiek euskaldun asko eta askoren erabilera partekatu errealaren berri ematen digutela pentsa dezakegu. Testuak bilatzeko teknikak erabiltzaile arrunt batek erabiltzen dituenak baino askoz ere sofistikatuagoak dira baina, hala ere, neurri batean behintzat, bilatzaile batean informazioa bilatu eta testu batetik bestera nabigatzen duen erabiltzaileak egiten duena simulatzen dute. Hortaz, Internetetik corpusak osatzeko modu hau, Igor Leturiaren hitzak errepikatuz, «corpus handiak modu erraz, merke eta azkarrean osatzeko modurik onenena» ez ezik, hizkuntzaren erabilera errealak biltzeko oso modu egokia ere badela esan daiteke.

Corpusek askotariko erabilerak izan ditzakete. Nolanahi ere, hemen azterketa linguistikoetarako erabilerez arituko naiz eta, bereziki, hiztegintzarako erabileraz. Hainbat faktorek baldintzatuko dituzte corpusetik azterketa linguistikoak egiteko lortu ahal izango ditugun datuak: corpusean biltzen diren testu-generoek eta horien arteko proportzioek, corpusaren etiketatze formal eta linguistikoaren mailak eta zehaztasunak eta corpuseko testu bakoitzeko jasotzen diren metadatuek. Metadatuei dagokienez, testuen inbentarioan parametro pragmatikoei buruz zenbat eta xehetasun gehiago jaso (testu-generoa, urtea, testu itzulia den ala ez, testu espontaneoa edo zuzendua den, alor jakin bateko testu espezializatua den ala ez, aldaera geografiko jakin batekoa den e.a,), orduan eta corpus modularragoa egin ahal izango dugu, eta modularitate horri esker egin ahal izango ditugu, hizkuntza-elementuen, konbinazio-patroien eta egituren inbentarioa ez ezik, inbentariatutako horiek testuinguruaren elementu ez-linguistikoekin lotzen dituzten ikerketak. Parametro pragmatikoak kontuan hartu gabe ere, ezinezkoa izango da corpus jakin bat erabiltzea hizkuntza-aldaerei buruzko ikerketak egiteko: erregistroen eta dialektoen ikerketek zein ikerketa diakronikoek ezinbestekoak dituzte corpus modularrak. Garbi dago askotan corpusgintza faktore ekonomikoek edota testuen eskuragarritasunak baldintzatzen dutela, eta testuen inbentario xehea egitea batzuetan ezinezkoa gerta daitekeela, baina oso kontziente izan behar gara esku artean dugun corpusaren ezaugarriez datuak aztertzeko eta interpretatzeko orduan.

Hiztegien eta corpusen arteko harremana gurpil zoro baten modukoa da, zeren eta corpusak beharrezkoak baitira lan lexikografikoetarako baina, bestalde, hiztegiek eskaintzen dituzten informazioek eragin handia baitute kontsultak egiten dituzten hiztunek egingo dituzten erabileretan eta, azken finean, etorkizunean corpusetan aurkituko ditugun hitz, adiera eta erabileretan. Erabileran eragiteko ahalmena nabariki aregotuta dago hiztegi arauemaileen kasuan, horien helburua erabilerari eragitea baita. Hortaz, hiztegi arauemaileetan hasierako deskripzio xehea behar da sarrera jakin bati buruz, ondoren erabilerari buruzko araua eman ahal izateko, dela deskribatutako erabilerei berme akademikoa emateko, dela erabilera horietako batzuk baztertzeko modukoak direla ondorioztatzeko. Deskripzioaren exhaustibotasunak eta sakontasunak, baita datuen interpretazioak ere, erabakiaren kalitatea erabat baldintzatuko dute. Ezaguna da Hiztegi Batua bukatu gabeko hiztegia dela, sarrerei dagokienez baina, are garrantzitsuagoa dena (zoritxarrez nahiko ezezaguna ere badela esango nuke), bukatu gabea da sarrera bakoitzari buruz biltzen duen informazioari dagokionez. Hori jakinda, arreta handia jarri behar dugu ematen dituen arauak interpretatzeko orduan.

Adibide bat emango dut. Har dezagun estimatu aditza. Orotariko Euskal Hiztegiak (OEH) sarrera horren hiru adiera jasotzen ditu: «1. Estimar, apreciar, valorar… 2. Estimar, considerar, juzgar, pensar; tener por… 3. (Usos prop. y fig.). ‘Estimar, tasar‘ Lcc. ‘Estimer, donner une estimation’…». Estimazio sarreran ere, bi adiera jasotzen ditu: «1. Estima, aprecio; consideración, respeto… 2. Estimación, valoración. … Estimazio ematen giñon / zuluan zegon ontzari / lumak kenduta pisau ezkero / etzan izango ontza bi». Areago, paradigma bereko estimatzaile sarrera ere jasota dago OEHn. Hala ere, OEHn jasota dauden sarrera-adiera horietako batzuk, ez dira ageri ez Hiztegi Batuan (HB), ezta Euskaltzaindiaren Hiztegian (EH) ere. EHk estimatu aditzerako «Aintzakotzat hartu, eskertu» definizioa ematen du, eta, estimazio sarrerarako, «Estimua». Gure hiztegi arauemaileetan ez dago jasota ezta estimatzaile sarrera ere. Garbi dago sarrera hauetan biltzen den araua eman aurretik ez dela jaso sarrera horiei dagokien informazio guztia. Kontua harritzekoa da HB osatzeko erreferentzia modura erabiltzen diren corpusetan ageri baitira azken adiera horiek: OEHren corpusean ageri dira, hiztegian bildu baitira eta XX. Mendeko Euskararen Corpus Estatistikoan, 24na agerpen dituzte estimatu eta estimazio lemek, eta estimatzaile 2 aldiz ageri da.

Zer eratako komunikazio-egoeretarako balio digute, beraz, gure hiztegi arauemaileek sarrera hauetan ematen dituzten arauek? Lau corpus aztertu ditugu argibideen bila: Ereduzko Prosa Gaur (EPG) eta XX. Mendeko Euskararen Corpus Estatistikoa (XX. C.E.) corpus orokorrak, eta espezializatutzat har ditzakegun Zientzia eta Teknologiaren corpusa (ZT) eta Terminologia Sareak Ehunduz programan bildu ditugun UPV/EHUko irakasleen irakas-materialekin osatzen goazen corpus akademikoa (TSE). Taula batean bildu ditugu datuak, azalpena ulergarriago egitearren:

	Corpus orokorrak		Corpus espezializatuak
	EPG 25.1 M hitz	XX.C.E. 4.6 M hitz	ZT 8.5 M hitz	TSE 6.2 M hitz
estimatu	17	24	69	138
estimazio	25	24	32	172
estimatzaile	0	2	19	100
Agerraldi-tasa (1 M hitzeko)	1.7	10.9	14.1	66.1

Aztertzen ari garen adierek dituzten agerraldi kopuruek agerian uzten dute sobera ezaguna dena, alegia, corpusek biltzen dituzten testuen ezaugarriek, alegia, tratatzen dituzten gaiek, testu-generoek eta espezializazio mailek erabat baldintzatzen dutela adiera batzuen agerpena. Corpusen tamaina kontuan hartzen duen tasa bat aplikatzen badugu, are nabariagoa da aldea. Izan, ere, HBn ageri ez diren adierekin lotutako paradigmako hiru lemak hamar aldiz gehiago ageri dira denetariko generoen lagin estatistikoki orekatuak biltzen dituen XX. C.E.an, lanak osorik biltzen dituen baina askotariko genero eta erregistroak islatzeko irizpidea jarraitu ez duen EPG corpusean baino. Espezializatutzat har ditzakegun testuetan agerpen-tasa handiagoa dute aipatutako adierek baina, horietan ere, alde handia dago bi corpusen artean. Izan ere, TSE corpusean nahiko espezializatutzat har ditzakegun testuak biltzen dira, unibertsitateko aditu-irakasleek denetariko espezialitate-alorretako adituak izateko prestatzen ari diren ikasleei zuzendutako testu didaktikoak jasotzen baitira. ZT corpusean, aldiz, zientzia eta teknologiako gaiez ari diren askotariko espezializazio mailetako eta askotariko generotako testuak biltzen dira. Corpusen osaera hori dela eta, ia bost aldiz gehiago ageri dira aztertzen ari garen adierak TSE corpusean ZT corpusean baino.

Laburbilduz, hiztunek komunikazio-egoera desberdinetan egiten dituzten hizkuntzaren erabilerak dira hizkuntza erreala. Corpusek eta hiztegiek erabilera erreal horien argazkiak egiten saiatzen dira, baina argazkiaren ezaugarriak eta kalitatea lotuta egongo dira enfokatzen duten errealitatearen zatiarekin, objektiboa enfokatzeko zehaztasunarekin eta argazki-kameraren objektiboaren bereizmen-ahalmenarekin. Bereizmen-ahalmen handiko corpusek testuen oso inbentario xeheak dituzte, parametro pragmatikoen ahal den eta balio gehien biltzen dituztenak. Bestalde, testu mota desberdinen artean zenbat eta oreka estatistiko handiagoa lortu, orduan eta hobeto enfokatutako argazkiak eskainiko dituzte. Eta, jakina, argazkian ez dira agertuko kameraren objektiboaren irismenetik kanpo dauden erabilera errealen zatiak. Hiztegiek corpusek egiten dituzten argazkiak interpretatzen dituzte eta zenbat eta argazki gehiago eta enfokatuago eduki, orduan eta informazio hobea eskainiko diete erabiltzaileei. Argazki ugari falta zaizkio oraindik Hiztegi Batuari eta arreta handia jarri behar da momentuz ikusgai egin ez diren hizkuntzaren erabilerei ez eragiteko. Izan ere, erabilera horiek Hiztegi Batuak ematen digun argazki partzial horretara egokitu nahi izateak hizkuntzaren garapen eta finkapena oztopatzeko arriskua dakar. Areago, ikusi dugu Hiztegi Batuan ahaztuta edo behar den bezala interpretatu gabe geratu direla hainbat argazki zahar. Oraingoan, estimatu / estimazio / estimatzaile lemen adiera batzuk aipatu ditugu, eta Alfontso Mujikak anitz lemaren gramatika-kategoriaren auzia ekarri zigun foro honetara duela hamabost egun. Maizegi ditugun aurreiritziek eramaten gaituzte begien aurrean ditugun hainbat datu kontuan ez hartzera, esate baterako, duela hilabete batzuk foro honetan adierazi aditzaren erabilera iragangaitzen inguruan izan genuen eztabaidan, erabilera berriaz ari ginela sinetsita, ez zitzaigun bururatu OEHra jotzea eta, hara non, adierazi aditzaren seigarren azpisarreran, hau ageri den: «6. (Aux. intrans.). Manifestarse, pronunciarse. Jainkoa bereala adierazo zan. Lard 95». Konturatzen bagara, Lardizabalek Jaunkoaz ari zenean, subjektu horrek adierazteko berezko kausalitatea duelarik, aditzaren erabilera inakusatiboa egin zuen, genetikaz ari garenean geneen kasuan egiten dugun bezala. Erabilera hori espero izatekoa zela esaten nuen nik baldintza pragmatiko jakin batzuetan, baina aurreikustekoa ez ezik, lehenago ere gertatua bazen euskal testuetan.