Kategoria: Itziar Diez de Ultzurrun

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Idazleak bizitzan dakiguna ikasi besterik ez dugula egiten gaztigatu zigun arren, nire irudikoz genekizkien arau anitz desikasten ibili behar izaten dugu maiz euskarazko testugintzan dihardugunok. Horrek abantailak izan ditu ugari, zeren, garai bateko arau zorrotz eta estu asko malgutzearekin batera, zabaldu baitzaizkigu idazteko baliatzen ahal ditugun aukerak, prosagintzaren aberasgarri. Halere, desabantailak ere izan ditu, eta ez gutxi, arauen gorabehera horrek, hala nola zalantzen kutxa ezin zeharo hustea.

Ikastolan «ezin dut joan» oker esana zela irakatsi ziguten, baina libre genuela «joan behar dut/joan behar naiz» erabiltzea. Gaztetan, Donostian, «ezin dut joan/ezin naiz joan» bi-biak zilegi zirela irakatsi zidaten, eta gaizki zegoela «joan behar naiz» idaztea. Gerora, berriz, Ikastolako arauak zuzenak zirela berrikasi nuen, nahiz eta baten batek boli gorria ekintzarako prestatu ohi zuen beti nire testuetan «joan behar naiz» eta gisakoak irakurri orduko; nahiz eta garbi egon, Gipuzkoa aldean bederen, barra-barra aditzen direla «ezin dut joan» eta holakoak.

Ilobak, EGA prestatzen ari baita, «ezin dut joan» zuzena denetz galdetu dit, eta ni, kontsultatu gabe behintzat, erantzun garbia ematera ausartu ez. Ikerketatxo bat egin dut di-da, eta honako hauek ikasi:

Euskarazko zalantzak argitzeko Azpidazki aplikazio informatikoak (EHU) honela erantzun dio erabiltzaile bati:

Nola dago ondo: Ezin dut joan? edo Ezin naiz joan?

Erantzuna:

Jende askoren zalantza da zurea, baina zirt edo zarteko erantzunik ez duena; izan ere, euskalkien arabera, ezin izan eta ahal izan aditzak desberdin erabiltzen dira. Horrela, zenbait euskalkitan menpeko aditzaren araberako laguntzailea hartzen dute (“ezin gara hemen geratu”, “ezin dugu ordularia geratu”); beste euskalki batzuetan, ordea, nork motako adizkiekin erabiltzen dira beti, menpeko aditza edozein dela ere (“ezin dugu hemen geratu”, “ezin dugu ordularia geratu”). Beraz, zure galderari helduta, gaur egungo euskara batuan biak dira zuzenak, baina “ezin naiz joan” nagusiagoa da.

Morfosintaxiaren inguruko zalantzak eta argibideak estilo-liburuan, ordea, Patxi Petrirenak honela azaldu digu zein den erabilera zuzena (9.6. Aditz modalak ataleko 9.6.1. puntuan):

d) Ezin hitzarekin osaturiko esapideetan, Hiztegi Batuko sarrerak agintzen duen moduan, komunztadura gorde behar da: «ezin da hurbildu» («*ezin du hurbildu»), «ezin du erosi».

Izan ere, Hiztegi Batuak honako hau dio:

ezin izan: ezin da etorri (*ezin du etorri); ezin du egin.

Dena den, arauak arau, garbi da maiz ikusten direla, baita itxuraz zorrotz begiraturiko testuetan ere, «ezin dut joan» modukoak. Nola ikusten duzue kontua? Euskaldun askok eta askok ahoz nahiz idatziz erakusten duten tema ikusita, berraztertu beharko litzateke komunztadura gorde behar hori?

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Orain dela zortzi bat urte, urri hondarrean ginela eta franko sutzen hasiak Halloween ohitura sasiko, arrotz eta inbaditzaileari buruzko marmar suharrean, Asun Agarak –amatxi Asunek– ez bat eta ez bi bota zigun Lesakan garai batean beeeeeeeeeeeeti egiten zutela hola, umeek kalabazak hustu, begi-zuloak, ahoa eta hortzak labanarekin moztu, kandela barnean sartu eta landazelaietara joaten zirela txoko ilunen batera paratzera, gauez ingurutik pasatzen zirenak-eta izutzearren. Harridurak mututu gintuen; ezjakinak lotsatu.

Nik banuen Nafarroako hainbat tokitan Omiasaindu egunaren inguruan haurrek egiten zituzten puska-biltzeen berri, baina kalabazak husteko ohitura itsasoaz bertzaldeko inperiotik erasoan zetorkigun hamaikagarren amerikarkeria zelakoan nengoen. Eta ez zen, antza, guztiz hola, zeren hor baikenituen, geure ohitura berriki galduetan erroturik, Halloweeneko bi ezaugarri behinenak: haur eta gaxteen puska-biltzeak eta aurpegi itxurako kalabaza hustu kandeladunak!?!

Biharamunean, online ikerketa axaleko batek argi erakutsi zidan ohitura aski zabaldua zela oraintsu arte, hala bazter hauetan nola inguruetako eskualdeetan: Biarnon, Asturiasen… Festaren aztarnak eta testigantzak ugarituz[i] joan dira hazten urteotan. Jon Etxegaraik, 63 urteko lesakarrak, gogoan du bera txikitan kalabazak husten-eta ibiltzen zela. Beldur ikaragarria pasatzen zuela dio.

Horien berri izan nuenetik, urtero, urri hondarrera gerturatu ahala, beldur emateko moduko sermoiak jasanarazten dizkiet hurbilekoei uler dezaten Halloween –plastiko eta kartoizko kuia eta disfrazen geruza gezatuen azpian dauden ezaugarri oinarrizkoak behintzat– geurea ere badela, hilen alde errezatu beharrean, hilei erregutzen zitzaien garaietatik datorrena segur aski. Eta pozik eta jakin-min biziz ikusi dut nola hasi diren leku batzuetan bertzelako ospakizun-moduak proposatzen eta antolatzen, dela erresistentzia moduan, dela hemengo festa moldea(k) berreskuratu eta berriztatu nahian. Edo arroztzat jotako kultur adierazpen jakin baten difusio geldiezinari aurre egin eta ohitura zaharberrituak eskaintzeko gazte eta umeei.

Eta izena duena baden bezala, badenak izena behar. Hasia da, hortaz, izenen dantza: Gaba Beltza erraten diote jada eta aspalditik guztiz erroturiko ospakizunari Mutrikun; Euskalween deitu diote Ibaialde Ikastolakoek Lodosan; Halloween bere hola nahiago bertze tokietan. Eta hor ditugu eskura eta aukeran izendapen tradizionalagoak ere: Animen eguna, Arimen gaua, Omiasaindu, Domusaindu, Hilen eguna… Geroak erranen zer izendapen nagusituko den/diren.

Bertzetik, puska-biltzeetan umeek eskean aritzeko erabil ditzaketen euskal formulen kontua ere hor dago. Zeren ingelesezko ipuin eta filmetako Trick or treat itzultzeko oso ordain egokia iruditzen baitzait EITBn darabilten «ziria edo saria». Udazkeneko lehen eske hori Hollywoodetik etorri bezalaxe kopiatu nahi dutenendako ere oso esapide egokia izan daiteke goxoki eskean euskaraz ibiltzeko. Nahiz eta bertzelako itzulpenak ere zabaltzen ari diren: zenbait tokitan, kasurako, «gozoa edo sustoa» errateko gomendatzen omen diete etxez etxe dabiltzanei. «Trukoa ala tratua» ere erraten dela jakin dut (trick or treaten gaztelaniazko itzulpen eskasaren bidetik, agidanez).

Holako ordainak, ordea, horretarako aproposak iruditzen zaizkidan hein berean, erabat desegokiak iruditzen zaizkit festa geuretu eta bertzelako moldeetan antolatu nahi denerako (erraterako, disfraz erosien ordez trapu zaharrak hartuz, aurpegia estali eta mozorrotzeko; txutxeen ordez –edo haiez gain–, gaztaina, hur eta intxaurrak ere bilduz etxez etxe ibiltzeko; kalabaza benetakoak hustuz jendea izutzeko…). Horretarako, nik uste, ez dugu inongo itzulpenik behar, baizik eta Oier Araolaza dantzari eta antropologo eibartarrak[ii] proposatzen duen bidea erabili, hots, hemengo eskeetako formulak baliatu. Izan ere, Iñigo Ibarrak Aulkipeko sekretuak liburuan dioenez: «Lepoa gehiegi irangitu gabeko lehendabiziko axal begiratuan, Iruñetik ez oso urruneko herri mordoxka batean, inauteri giroko, puska biltze modukoak ikusiko ditugu han-hemenka, Saindu Guztien egunera moldatuxeak».

Araolazak, bada, Joxemiel Bidadorrek Ollaranen jasotako Xanduli Manduli, Kikirriki… echeme usted nueces por aquí! oinarri hartu du seme-alabei Xanduli, manduli, kikirriki… eman goxokiak guri! proposatzeko. Bidadorrek bertze hainbat lelo jaso zituen, hala nola Etxaurikoa: Tirriti-tarrata mandulon, domine domine sandulon, en esta casa no hay turrón; eta Baternaingoa Txinurrie, mandurrie, alakatan, txinurrie.

Badira bertze anitz: Mikel Goñi lankideak erranda jakin dugu Utergan Dominé-dominé castañé, y si no zikiñé diotela umeek arrebutxean. Jimeno Juriori irakurri diogu Chinurrie, mandurrie, aratako castañere, ¡Si nos echas, pa tu tía! oihu egiten zutela haurrek euskara «ustel» batean Muru-Asterainen (Txinurri erraten zaio Iruñerriko herri batzuetan haurrek etxez etxe egiten duten intxaur eta gaztaina bilketari).

Baztan-Bidasoan, bertzeak bertze, Maraittu, maraittu eta Berentxi, berentxi formulak ditugu. Eta Mikel Tabernak idatzita eta kontatuta dakigu «Santu guzien egunean, haurrek estanpa bat hartu eta Marautxe bat, marautxe bat erranez xoxa eskatzen ziotela jendeari». (Bide batez, ttikia zelarik Alkaiagako dendako erakusleihoan kuia aurpegiduna jarri izanaz oroitzen da Taberna).

Bada eske-formula bat niri anitz gustatzen zaidana, Mikel Aranburuk 1989ko artikulu batean jasotakoa, Zaraguetakoa: Txingila mingila kurruskario, abre las puertas del armario. Alabari ere pila bat gustatu zaio. Aranburuk aipaturiko honako aldaera hau ere proposatu diot, Zingila mingila kurruskario, sagarrak merke ta udareak kario. Baina ez zaio gustatu, goxokiak, intxaurrak eta gaztainak eskatzeko hobe dela armairua zabaltzeko eskatzea. Nire baitan beti erne dabilen sen garbizaleak aginduta, bertze aukera hau eman diot: Txingila mingila kurruskairua, ireki ezazu armairua. Alaba heldu den larunbatean Arrotxapeko baratzeetara joateko irrikaz dago. Trapu zahar bat hartu nahi omen du bere mamu mozorrotako, eta kalabaza irri-gaizto kandeladun bat eraman aldean, jendea izutzeko, «aitak eta amatxik txikitan bezala».

Duela zortzi urte Halloween hollywoodtartuaren bidez ziri galanta sartzen ari zitzaizkigula uste nuen. Orain, aldiz, saria ekar diezagukeela uste dut, gurea zen ohitura bat berreskuratzeko eta eraberritzeko aukera ekartzen ahal digula opari.

Gaiari buruz jakin-min handiagoa duzuenondako:

AHOTSAK. Halloween, euskal festa?
ARANA MURILLO, Anuntxi (2004). «Jaietako eskeen erredundantziaren zentzua», Zainak, 26. Baiona: Eusko Ikaskuntza.
ARANBURU URTASUN, Mikel (1989). «Folklore festivo del valle de Arce», Cuadernos de Etnología y Etnografía de Navarra, 54. Iruñea: Principe de Viana, Nafarroako Gobernua.
ARAOLAZA, Oier. Halloween euska festa bat da (iv).
ARAOLAZA, Oier. Xanduli, manduli, kikirriki… eman goxokiak guri.
BIDADOR, Joxemiel (2010). «Cuestaciones infantiles por Todos los Santos en la cuenca de Pamplona: Los Txinurris», Jentilbaratz, Cuadernos de Folklore, 12. zk. Donostia: Eusko Ikaskuntza.
IMBULUZQUETA ALCASENA, Gabriel (1993). «Cuestaciones infantiles en Todos los Santos y día de Difuntos en Baztan-Bidasoa», Cuadernos de Etnología y Etnografía de Navarra, 61. zk. Iruñea: Principe de Viana, Nafarroako Gobernua.
IBARRA, Iñigo (2014). Aulkipeko sekretuak. Iruña: Denonartean.
JIMENO JURÍO, José María (2006). Obras Completas 51. «Calendario festivo. I. Celebraciones de las cuatro estaciones. Primavera-Verano». Iruñea: Pamiela, Udalbide eta EKE.
LEVI-STRAUSS, Claude (1952). «Le Père Noël justicié», Les Temps Modernes, 77. zk. Paris: Les Éditions Gallimard.
TABERNA, Mikel (2010). «Kalabazak bidebazterrean», Ttipi-ttapa, 530. zk.

[i] Orain bi aste eskas Iruñeko emakume adineko batek, Tere Chacon Goñik, okindegiko kalabaza tankerako pasta marmeladezkoei kopeta zimur begira zegoela, xalo-xalo erran zidan bera ere ibilia zela txikitan domusaindu egunean Arrotxapean kalabazak husten eta aurpegiko zuloak egiten, gero gauez haiekin irteteko, dibertigarria eta beldurgarria zela. Baina orduko festa hark ez zuela oraingoaren kutsu kontsumista. Ez orduko festak, ezta orduko aroak ere, pentsatu nuen nire kolko harritu bezain bozkarioz beterako jakinik ohitura hark hiri aldirietan bertan XX. mendearen iatsun erdialdera arte iraun zuela.

[ii] Oier Araolazak dibulgazio-lan ikaragarria egin du azken urteotan kasualitatez eta ustekabez ohituraren berri izan zuenetik, aitari adituta.

 

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Nahi baino gutxiagotan joan izan naiz zinera azken urteotan eta, horrexegatik, beharbada, lehen baino plazer atsegingarriagoa bilakatu zait astegun zuri batean areto arruntean huts batera sartzea aldez aurretik poliki hautatu filma ikustera.

Halabeharrez, eta zorionez, Pride ikusi nuen udaberriaren hasmentan. Matthew Warchus-en filma feel-good-movie generokoa omen. Garratzetik ere baduela esanen nuke, baina, bai, egiari zor, aitortu beharra dut ongi sentiarazi ninduela bi talde subalternoren arteko aliantza egiazko batean oinarrituriko filmak. Ongi eta baikor, eta hunkiturik ere bai, hainbesteraino non bizitzan aurrenekoz poema bat itzultzeko irrika eutsiezina jabetu baitzen, egoskor jabetu ere, nitaz.

Filmaren eszenarik niretzat hunkigarrienean, Bread and Roses abesten hasten da emakumeetako bat, azkenerako inguruan bildutako guztiak batzen zaizkiolarik. Filma ikusi nuen egun hartantxe euskaratu nuen James Oppeheim-ek Rose Schneiderman sindikalistaren esaldian oinarrituta ondu zuen poema. Euskaratu eta bertsionatu, kantuaren doinura egokitzearren, abestia bera baitzen euskaraz nire baitan entzuten hasia nintzena.

Halabeharrez, eta zorionez, handik egun gutxira, Usoa Wyssenbach adiskide, itzultzaile eta abeslariak eskatu zidan bukatu berriak zituen itzulpen batzuk begiratzeko, patinaje eskolak eskainiz, ohi bezala, ordainetan. Usoaren eskaera jaso bezain laster, ohartu nintzen patinaje eskolak baino nahiago nuela euskaraturiko poema kantatu eta graba zezala niretako, itzulpenak kantuan nola ematen zuen jakiteko.

Eta, nolakoak diren gauzak –edo nolakoa halabeharra–, handik egun gutxira, Xerezaderen Artxiboko arduradunen mezua iritsi zitzaidan, Xerezaderen Jairako poemaren bat aukeratu eta itzultzeko prest ote nintzen galdezka. Poema banuela esan nien, baita itzulpena ere; baita poema kantatzeko gertu zegoen lagun bat ere.

Halabeharrari ezin baitzaio ihes egin, hark hartaratua prestatu dugu Usoak eta biok gaur hemen uzten dizuedan bideo hau. Ekain hondar honetan zabaltzea aproposa iruditu zaigu-eta, gaur mundu osoan barrena harro eta kokotsa goiti irtengo direnen oroimenez; hurrengo asteartean munduak Irun izena hartzen duen toki horretan harro eta kokotsa goiti irtengo diren emakumeen omenez, miresmenez.

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Sargori zakarra garaiz kanpo etorri zaigu bisitan egunotan, Iruñera bederen, udaldia hurbiltzen ari zaigula iragarriz-edo, eta harekin batera, hain juxtu, udarako haurrendako aisiaguneen eskaintzak iristen hasi zaizkit hainbat bidetatik: udalekuak, egonaldiak, udako hiri-kanpamentuak, kanpaldiak…

Garai batean gaztelaniazko «colonia(s) (de verano)»  eta frantsesezko «colonie/sejour de vacances» kontzeptuari euskaraz eman zitzaion ordaina oso egokia izan zen,  nire ustez. Udaleku hitzak arrakasta izan zuen eta haurrendako udako egonaldiak izendatzeko hitz nagusia izan zen anitz urtez, harik eta haurrei begirako eskaintza horiek urteko beste opor sasoietara ere hedatu ziren arte. Orduan zerbaitek kra! egin zuen. Normala, «eguberrietako udalekuak» bezalako konbinazioak deigarri samarrak suertatzen baitira.

Xelebrekeria horiek saihesteko eta, horrez gain, gaztelaniazko «campamento» hitzari baliokide literala emateko, seguruenik, kanpamentu eta kanpaldi hitzak zabaldu zaizkigu orain euskaraz. Ingelesezko «(summer) camp» egonen da, segur aski, gaztelaniazko hitzaren zabalkundearen gibelean, eta baliteke luze gabe bi hitz horietako bat erabat nagusitzea haurren oporretarako oro har eskaintzen diren jarduera mota horietarako, aintzat hartu gabe egiazko kanpamentuak diren ala ez, edo, eguneko —eta hiriko— jarduerak izanik maiz, lotarako nor bere etxera joaten den ala ez.

Dena den, bitartean, eztabaidagune honetan gaur plazaratu nahi dudan galdera da ea itsu-itsuan erabili behar dugun euskaraz kanpamentu edo kanpaldi hitza adiera horretarako, edo ez ote litzatekeen aproposagoa izanen udaleku hitz errotu eta arrakastatsuaren bidetik jo eta oporleku edo aisialeku baliatzea, adibidez. Biak ala biak aski ulergarriak begitantzen zaizkit. Gainera, aisialdiko aktibitate horiek orokorrean izendatzeko egokiagoak izan litezke besteak baino, eta kanpaldi/kanpamentu bikotea oporretako egonaldi jakin batzuk izendatzeko gorde daitezke.

Ez bata ez bestea ez dira ez Elhuyar ez Labayru hiztegietan agertzen, ezta Orotarikoan  ere.  Hiztegi batuan ezta ere. Kepa Altonagaren Back to Leizarraga liburu aski interesgarria irakurtzen ari naiz egunotan, eta, beraz, neure burua psikoanalizatzen hasita, aitor dezadan balitekeela nire proposamen hau urdailean sustraiturik daramadan garbizalekeria lirdingatsu baten ondorioa baizik ez izatea, edo azken egunotako hego-haize sargoritsuak eragindako gogoeta funtsik gabea.

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Urtero bezala, Donostiako lagunak Iruñera etorri zitzaizkigun Pazko astean. Iñaki hagitz gizon xelebrea da eta jaidura bitxi samarrak erakusten ditu arlo askotan. Esate baterako, gure aldizkari ofizialetara jo behar duenean, nahiago izaten du lehenik euskal bertsioa irakurri, iruditzen zaiolako gaur egun, sarritan, hagitzez argiagoak direla erdal jatorrizko testu bihurriak baino. “Profesional txukunek egindakoak, noski”, erran ohi du gaiaz ari denean.

Iñakik oso gogoko du bere tesi hori hauspotzera datozen adibideak jendaurrean karrez eta indarrez defendatzea, eta nik, berriz, oso gogoko dut, haren tesia ez ezik, euskal itzutzaileon (h)egoak ere hauspotzera datozen adibideak kontatzea hari, etsenpluen zakua ongi hornitua eta aldian behin egoki berritua izan dezan.

Aurreko astean, beraz, larrialdietan izan nintzen azken aldian ikusi eta entzundakoak kontatu nizkion. Izan ere, Nafarroako Ospitaleguneko larrialdien eraikin berrian eriak bereizteko prozedura berria ezarri dute bakoitzaren osasun beharrak eta hango baliabideak hobeki kudeatzeko. Orain hara sartu, harrera-lekura joan, eta zenbaki bat ematen dizute, “debe esperar ahí, para el triaje” erraten dizutelarik. Aldamenean dauden aulki batzuetan egon behar duzu zain, aitzinean bi ate dituzula. Ateen gainean, letra handiz, TRIAJE dago idatzita, eta, ez hain handiz, SAILKAPENA. Euskarari esker ulertu nuen zertarako balio zuen lehen urrats hark. Ez nintzen bakarra izan:

–Ño, zeinen ongi, aizu, beharrik euskaraz paratu duten, “triaje” hori entenditzeko ere.

Eta handik gutxira:

–Triaje, triaje… Ni idea qué será, oye.

–Pues creo que será pa’clasificar el daño o algo así, “sailkatu” es clasificar, creo.

Adiskideari gertatua kontatu eta gero, arrangura pitin batez aipatu nion itzultzaileon deformazio profesionala kezkatzeko modukoa iruditzen zitzaidala, aitortu beharra nuelako are une latz samar horretan ere poxa sumatu nuela bihotzean, pentsatuz ezen itzultzaileak, erdarazko idazkunaren arduradunak ez bezala, ongi asmatu zuela hartzaileak kontuan hartuz eta ulertzeko moduko hitz bat jarriz. Iñakik esan zidan nik sumaturiko pox hura ez zela itzultzaileon deformazio profesionalak eragindakoa, euskaldunon mendeku-goseak baizik. Ase-errazak, nonbait, gu.

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Poz eta interes handiz irakurri nuen martxoaren 8ko Berrian agerturiko solasaldi luze-sakon-zabala, zeinean Eskisabelek, Agirrek eta Estebanek euskalgintzaren eta feminismoaren arteko aliantza proposatzen zuten emakumeen eta euskaldunen kontrako zapalkuntzek dituzten antzekotasun ugariak oinarri harturik. Esteban antropologo feministak orain dela urte gutxi plazaratu zuen ideiatik abiatuta, garabiderako aukera anitz ematen ahal dituzten ertzak aletzen eta ikusarazten saiatu ziren elkarrizketa horretan: subalternitatearen kontzeptua; hegemonia eta bazterrak; zapalkuntza biak zilegiztatzeko baliatzen diren naturalizazio prozesuak… Bereziki gustatu zait Esteban antropologo eta irakaslearen honako gogoeta hau: “erabil dezagun feminismoaz dakiguna euskararen munduan. Biak uztartzeak baliagarria izan behar luke: gure gizartean dauzkagun baliabide teoriko guztiak erabili, ez gorde konpartimentuetan…”.

Feminismoaren soak, nire irudikoz, ez digu soilik balio hobeki eta argiago ulertu eta deseraikitzeko hizkuntza/hiztun-talde baten indarra edo/eta besteren baten mendekotasun soziala oraindik ere argudio linguistikoetan edota naturaletan (hizkuntzen berezko zer-nolako aldaezinetan) funtsatu nahi dutenen diskurtsoak; edo soilik konprenitzeko Marcela Lagarde antropologo feministak emakumeoi buruz dioena –emakumeok oraindik ari garela negoziatzen nolako gutxiagotasun mailan geldituko garen– guztiz aplikagarria zaigula euskaraz bizi nahi dugunoi. Feminismoa, horretarako guztirako ez ezik, oso onuragarria gerta dakiguke orobat ikertzeko nolakoak irudikatu eta irudikatzen diren (euskal) emakumeak euskal imajinarioetan: Jone Miren Fernandez antropologoa han eta hemen ematen ari den hitzaldia horren adierazgarri (Andereñoak, transmisoreak, kontulariak, traidoreak… emakumeak euskararen unibertsoan).

Bestetik, laguntzen ahal digu ulertzen nola izan den posible gurea bezalako hain sexismo gutxiko hizkuntza ikasi eta erabiltzeko urteetan eta urteetan hainbeste baliatu genuen Hiztegia 2000 hartan honela irudikatzea sukaldea (noiz eta euskal matriarkalismoaren lilurapean bizi zirenean hainbat):

Edo nola izan zen posible Itzulisten 2002an sortu zen eztabaida mikatz samar hura, batzuen ustez onartezina zelako genero hitza euskarara ekartzea, sexua eta generoa gauza bera zirelakoan, eta genero-ikasketak moda pasakor hutsa.

Ongi etorriak, hortaz, feminismoaren, genero-ikasketen eta antropologiaren kontzeptuak, tresneria teorikoak eta baliabide intelektualak oro euskararen aldeko borroketara, euskararen intrahistoriaren azterketetara eta euskal hiztegigintzara. Uzta oparoa bilduko dugulakoan nago, feministok eta euskahaldunok badugulako zer irabazia aliantza eta truke horien bitartez. Aurtengo korrikaren leloa dugu horren erakusgarri.

[1] Irudia, Hiztegia 2000k zekarren berbera da eta Elkarrek 1997an argitaraturiko Euskara-Frantsesa / Frantsesa-Euskara hiztegitik hartu dut, hain aspaldi-aspaldiko kontuak ez direla erakusteko.

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Shakespeareren itzulpenak gurean boladan daudela aprobetxatuko dut gaur, antropologian arras ospetsua izan den itzulpen saio korapilatsu bat ekartzeko gure blogera.

Laura Bohannan antropologo estatubatuarra denbora baterako Nigeriako tiv-en artera bizitzera joatekoa zela, lagun ingeles batek Hamlet oparitu zion, Afrikako egonaldiko alfer ordu luzeetan astia izanen zuelakoan Hamleten egiazko esanahi betierekoa ulertzeko (estatubatuarrei nekeza zitzaien, nonbait, obra horren esanahi unibertsala ulertzea). Bohannanek ez zuen hagitz gustuko izan adiskidearen ohar hura, berak uste baitzuen giza izaera oso-oso antzekoa zela mundu zabal osoan; tragedia handien bilbe nagusia eta gaiak garbi izango liratekeela beti, edonon, tokian tokiko ohiturek eta itzulpenak sor zitzaketen arazo txiki batzuk gorabehera.

Halako egun batean, tiven buruzagi zaharrak esku artean zuen liburu hartaz galdetu zion Laurari, ipuin hura kontatzeko eskatu. Antropologoa bilbea laburtzen hasi zitzaien, hango testuinguru kulturalari egokitzen saiatuz, tivek testuaren esanahi zuzena egoki harrapa zezaten. Haiek, baina, ez zuten Bohannanen ikusmoldea onartu, drama beren ikuspegietara moldatu eta kontakizun osoa bihurritu zuten. Hamletez jabetu ziren, eta haren esanahi beti-bateko eta unibertsala irauli. Antropologoa hizkuntzen arteko eta kulturen arteko itzulpen bikoitza egiten saiatu zen arren (osagai batzuk etxekotzen, azaleko aldaketek testuaren mamia bere horretan ematen lagunduko ziotelakoan), azkenean, itzulpena negoziatu behar izan zuen entzuleekin, jatorrizko testuaren esanahiak adosteko tratuan ibiliz etengabe. Prozesu hartan entzuleak kontatzaile bihurtu ziren, eta, beren kultur ikuspuntuei lehentasuna emanez, Hamlet berri bat itzuli zioten antropologo etsituari.

Itzulpenaren hartzaileak sortzaile bihurtzen zaizkigun pasadizo horretan etnozentrismoaren unibertsaltasunaz hitz egiten zaigu, itzulgarritasunaz, unibertsal zenbaiten arazoez, elkar ulertu ezinaz nork bere kategorietatik ateratzerik ez duenean…

Bohannanek Shakespeare in the bush artikuluan argitaratu zuen itzulpen saio horren kontakizuna, eta nahi duenak euskaraz dauka entzungai Xerezaderen Artxiboan.

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Izan gaitezen baikor. Gaitezen diberti. Demagun Olentzerok baduela gure blogaren berri. Demagun irakurtzen duela Maialen Berasategik abenduan egindako eskea, prestatzen duela irakurleek euskal itzulpenei dieten alergia(txoa?) sendatzeko ukendua eta (oh! miraria!) agortu egiten direla amen batean han eta hemengo gordetegietan lozorroan zeutzan itzulpen gehienak; tira, ez gaitezen handinahiak izan: itzulpenetako asko. Demagun agorturiko horiek guztiak berrargitaratzeko Ekintza Plana taxutzen eta abiarazten dela beste amen batean, eta hor hasten dela zuzentzaile-armada begi-zorrotz bat testuok orrazten jo eta su oraingo idaztarauak buruan eta boligrafo gorriak eskuan. Demagun zuzentzaile-armada horrek iradokizunak jasotzeko online postontzia jartzen duela itzultzaile eta irakurle guztiendako zabalik, nork bere kalko oker, egitura narras edota erabilera desegoki gorrotatuena(k) salatzeko (azken batean ametsetan ere toki egin behar baitzaie topikoei, errealitate ukitua izan dezaten, eta ez al dugu esaten, bada, euskaldun guztiok filologo txiki eta txorrotx bat daramagula geure baitan?).

Holako abagune miragarri batean bagina, hauxe litzateke nire eskaria: ezaba ditzatela gure itzulpenetatik segur aski ingelesaren bidez gehienbat (baina ez bakarrik) kalean zutik dabilen jendea, hilerrian zutik daudenak hobi egin berri baten aurrean, eta leihotik begira daudenak zutik; gurpildun aulkiaren atzean zutik dauden erizainak, txirrina jo ondotik ate nagusiaren aurrean zutik geratzen diren bisitariak eta are espaloian ere zutik egoten direnak kalea gurutzatzeko zain.

Jakina da euskaraz besterik gabe egon (edo besterik gabe izan) erabiliko genukeen testuinguru anitzetan ingelesez stand (eta sit) erabiltzen direla. Aditz horiek, baina, esanahi gehigarri bat daramate, euskaraz maiz debaldekoa den zehaztasun bat, jendea, atean kas-kas jo eta gero, zutik egon ohi baita.

Eta hau dena diot lotsaz eta autokritika saio gisa, nire itzulpenetan ere komeni baino gehiago zehaztu izan baitut nola zegoen jendea harrikoa egiten edo leihotik begira. Nago gaztelaniazko itzulpenetan ere badela pertsonaien gorputz-jarrerak beharrik gabe nabarmenarazteko joera gehiegizko hori. Gaitezen kontsola. 😉

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Gaurkoan hitzei buruzko testu zinez zoragarri baten itzulpena uzten dizuet. Virginia Woolfek idatzitakoa da eta BBC irratiko Words fail me irratsaioan irakurri zuen, 1937ko apirilaren 29an. Testua, berez, luzeagoa da baina grabaturik gorde den zatiaren itzulpena duzue behekoa, Literatura Eskolako azken saiorako prestatua, Woolfen zenbait lan aztertu baikenuen bertan. Idazlearen ahotsaren grabazio bakarra da, eta The Death of the Moth and other Essays (Sitsaren heriotza eta beste saiakera batzuk) liburuan osorik argitaratu zen gero, 1942an (Woolfen ahotsaz gozatu nahi duenak klik egin dezala hemen).

OFIZIOA

“…Hitzak, hitz ingelesak, beterik daude oihartzunez, oroitzapenez, asoziazioz. Batera eta bestera ibiliak dira, jendearen ezpainetan, etxeetan, kaleetan, alorretan, hainbeste mendez. Eta horixe da zailtasun nagusienetako bat hitz horiek idaztean gaur: beste esanahi batzuekin, beste oroitzapen batzuekin biltegiratuta daudela, eta ezkontza famatu anitz egin izan dituztela iraganean. Esaterako, “incarnadine[i]” hitz bikaina: nork erabil dezake “multitudinous seas” gogoratu gabe? Garai zaharretan, jakina, ingelesa hizkuntza berria zenean, idazleek hitz berriak asmatzen ahal zituzten, eta haiek erabili. Gaur egun, aski erraza da hitz berriak asmatzea –ezpainetara etortzen zaizkigu saltoka ikuspegi berri bat begiesten edo sentsazio berri bat sentitzen dugun aldiro– baina ezin ditugu erabili ingelesa hizkuntza zaharra delako. Batek ezin du erabili hitz berri-berri bat hizkuntza zahar batean, zeren eta egitate oso agerikoa baina betiere misteriotsua baita hitza ez dela entitate ezberdin eta banandu bat, baizik eta beste hitz batzuen parte. Izan ere, hitza ez da hitz esaldi baten parte den arte. Hitzak batzuk besteenak dira, nahiz eta, jakina, poeta handi batek baino ez dakien “incarnadine” hitza “multitudinous seas” hitzena dela. Hitz berriak eta hitz zaharrak elkartzea galgarria da esaldiaren osaerarako. Hitz berriak egoki erabiltzeko hizkuntza guztiz berri bat asmatu beharko litzateke; eta hori, nahiz eta ezbairik gabe horretara helduko garen, ez da uneotan gure afera. Gure afera da ikustea ea zer egin dezakegun ingeles hizkuntza zaharrarekin, den bezalakoa hartuta. Nola elkartzen ahal ditugu hitz zaharrak antolaera berrietan bizirik iraun dezaten, edertasuna sor dezaten, egia esan dezaten? Hortxe dago koxka.

Eta koxka hori argitzen lekikeen pertsonak munduak opa diezaiokeen zernahi loria-koroa merezi luke. Pentsa dezagun zer garrantzi handikoa izango litzatekeen baldin eta irakasterik bagenu, edo ikasterik bagenu idazteko artea. Hartutako liburu bakoitzak, egunkari bakoitzak, egia esanen luke, edo edertasuna sortuko. Baina bada, hala irudi du, eragozpideren bat, oztoporen bat hitzen irakaskuntzan. Zeren, nahiz eta uneotan badiren gutxienez ere ehun irakasle iraganeko literatura irakasten, gutxienez ere mila kritikari oraingo literatura aztertzen, eta ehunka eta ehunka gazte ingelesezko literaturari buruzko azterketak gainditzen merezimendurik handienarekin, idazten ote dugu hobeki, irakurtzen ote dugu hobeki irakurtzen eta idazten genuena baino orain dela laurehun urte eskolagabeak ginenean, kritikarik ez genuenean, ikasigabeak ginenean? Ote da gure literatura georgiar modernoa isabeldarraren adabaki bat? Tira, non ipiniko dugu errua? Ez gure irakasleengan; ez gure kritikariengan; ez gure idazleengaan; baizik eta hitzetan. Hitzei egotzi behar zaie errua. Gauza guztietarik basenak, askeenak, arduragabeenak, irakasezinenak dira. Jakina, harrapatu ditzakegu eta sailkatu eta alfabetoaren hurrenkeran kokatu hiztegietan. Baina hitzak ez dira hiztegietan bizi; buruan bizi dira. Horren froga behar izanez gero, pentsa ezazue zeinen maiz, une zirraragarrietan, hitzak gehien behar ditugunean, ez dugun bat bera ere aurkitzen. Hala ere, hor dago hiztegia; hortxe dauzkagu gure esku milioi erdi hitz, alfabetoaren hurrenkeran guztiak. Baina erabil ditzakegu? Ez, hitzak ez direlako hiztegietan bizi, buruan bizi dira. Begiraiozu hiztegiari beste behin. Hor dautza inolako ezbairik gabe antzezlan bikainagoak Antonio eta Kleopatra baino; olerki xarmagarriagoak Urretxindorraren Oda baino; halako eleberriak non haien parean amateurren lardaskeria gordinak bihurtzen baitira Harrotasuna eta Aurrejuzguak edo David Copperfield. Hitz zuzenak aurkitu eta behar den ordenan jarri baino ez dugu. Baina ezin dugu hala egin hitzok ez direlako hiztegietan bizi; buruan bizi dira. Eta nola bizi dira buruan? Modu askotan eta modu bitxian, jendea bizi den bezalatsu, harat eta honat ibiliz, maiteminduz eta elkartuz. Egia da zeremoniak eta konbentzioak ez dituztela hitzak gu bezainbeste lotzen. Erret Etxekoak hitz bilauekin batzen dira. Hitz ingelesak frantziar hitzekin ezkontzen dira, alemaniar hitzekin, indiar hitzekin, beltzen hitzekin, hala egiteko txirrinta dutenean. Izan ere, zenbat eta gutxiago arakatu gure Ama Ingeles maitearen iraganean hainbat hobe andere horren osperako. Harat-honat, harat-honat dabilen dontzeila ederra da eta.

Hortaz, alferrekoa baino makurragoa da inolako legerik ezartzea halako alderrai peto-petoei. Gramatikako eta ortografiako arau hutsal batzuk dira hitzei jartzen ahal diegun muga bakarra. Hitzei buruz zera besterik ezin dugu esan arretaz begiratzen diegun bitartean bizi diren haitzulo sakon, ilun eta aldizka baizik argiztatzen ez den horren bazterretik –buruaren bazterretik–, zera besterik ezin dugu esan: hitzek gustuko dutela jendeak pentsatu egin dezan haiek erabili baino lehen, eta sentitu egin dezan haiek erabili baino lehen, baina ez beraiei buruz pentsatu eta sentitu dezan, baizik eta beste zeozer bati buruz. Txit sentiberak dira, aise kikiltzen dira. Ez dute gustuko jendeak beren garbitasunaz edo beren zikintasunaz jardutea. Ingeles Garbiaren aldeko Elkartea eratuko bagenu, beren erresumina erakutsiko lukete Ingeles Zikinaren aldeko beste bat eratuz; hortik dator egungo hizkeraren parte handi baten indarkeria antinaturala: garbizaleen aurkako protesta da. Txit demokratikoak ere badira; hitz bat bestea bezain ona dela uste dute; hitz eskolagabeak hitz eskolatuak bezain onak dira, hitz kulturagabeak hitz kulturadunak bezain onak, mailarik edo titulurik ez dago hitzen jendartean. Ez dute gustuko ezta ere luma baten puntan goratuak izatea eta banan-banan aztertuak izatea. Elkarrekin ibiltzen dira dingilizka, esaldietan, paragrafoetan, batzuetan orrialdi osoak batera. Gorroto dute baliagarriak izatea; gorroto dute dirua egitea; gorroto dute inork haiei erretolika botatzea jendaurrean. Laburbilduz, gorroto dute adiera bat zizelkatzen dien edo jokabide batean giltzapetzen dituen zernahi, aldatzea dutelako berezko.

Beharbada horixe da haien ezaugarririk nabarmenena: aldatu behar hori. Harrapatu nahi duten egia ertz anitzekoa delako da, eta ertz anitzekoak izanik garraiatzen dutelako egia hori, harat lasterka lehenbizi, honat gero. Beraz, esanahi bat dute pertsona batendako, beste esanahi bat beste batendako; ulertezinak dira belaunaldi batendako, argiak eta garbiak hurrengorako. Eta konplexutasun hori dela-eta, jende ezberdinendako adiera ezberdinak izateko ahalmen hori dela-eta, irauten dute bizirik. Beharbada, beraz, hori da arrazoietako bat gaur egun ez izateko gure artean idazten duen olerkari, nobelagile edo kritikari handirik, hitzei beren askatasuna ukatzen diegulako. Esanahi bati atxikitzen ditugu, esanahi erabilgarri bati, trena hartzeko balio digun esanahiari, azterketa gainditzeko balio digun esanahiari…”

______________________

 

[i] Macbeth, II. Ekitaldia, William Shakespeare:

“Whence is that knocking?
How is’t with me, when every noise appalls me?
What hands are here? Hah! They pluck out mine eyes.
Will all great Neptune’s ocean wash this blood
Clean from my hand? No; this my hand will rather
The multitudinous seas incarnadine,
Making the green one red”.

Bedita Larrakoetxeak honela euskaratu zuen (Euzko-gogoa, 1957): “Nondikoa ete da zartada ori? Zelan ete nago ni edozein zaratak bildurtzeko? Ze esku dira oneik? Ene! Eskuok begiak ateraten daustiez! Netun [4] andiaren itxaso nagusiko ur guztiak asko izango ete nire eskuko odola zeatz kentzeko? Ez, urak eskua garbi-bearrean eskuak itxasoak eta itxasoak gorrituko dauz, urdiña gorri-eginda”.

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Itzulezina dela. Euskaltzale batek kale baten errotulu elebakar bat dela-eta jarritako errekurtsoari erantzunez esan du hori Iruñeko Udalaren izenean txosten juridikoa egin duen teknikariak; eta ez dakiela «25 de noviembre» toponimoak euskaraz beste izendapen ofizialik ote duen, kaleei ematen zaien izena berezia dela eta itzulezina euskarara, gaztelaniara edo beste edozein hizkuntzatara… Behar da, gero!!

Iruñeko Udalak urteak eman ditu orotariko trikimailu eta zirrikituak baliatzen bere eskumenekoak diren errotulu, seinale eta enparauetan euskara zokoratzen; ahal zuelarik, gaztelania hutsa erabiliz haietan eta, beste aukerarik ez zuenean, letra mota ezinago ñimiñoak eta gris kolore ezinago argiak baliatuz euskararako.

Ziur asko —segurantzia erabatekorik ez baitago izaterik inoiz— alkatetza azken 15 urteotan jarraian bere izan duen alderdiak gaztelania hutsezko hizkuntza-paisaia ezarri nahi luke Iruñean, baina, hala egiterik ez duenez, zenbait urtez ordenantzari men egin eta aldi berean gaztelaniaren nagusitasuna sinbolikoki zizelkatzeko bidea aurkitu zuten udal agintariek (Euskararen ordenantzak euskarazko testuek bigarren mailan, letrakera txikiagoan eta kolore apalagoan behar zutela xedatu zuen zenbait urtez). Euskarazko idazkunak ia ikusezin bihurtzeraino txikitu zizkiguten, halako eran non zurrumurruak dioen Oftalmologoen Elkargoa ere ohar ofiziala kaleratzekotan egon zela euskaldunon ikusmena zaintze aldera, honako honen gisakoak ugaldu baitziren gure karriketan:

Bidenabar, erran beharra dago ezen testuak ele bitan jartzeko molde hori, erran nahi baita, gaztelaniazko testua letrakera handi eta ilun-ilunaz idaztea eta euskarazkoa, aldiz, letrakera etzan, ttiki eta gris argiz, arrakasta handikoa izan dela bazterrotan, hainbestekoa non are orain ere irudi duen anitz jendek uste duela Udalak garai batean erabilitako bide hori dela zernahi ele bitan jartzeko modu ortodoxo eta neutroa. Gero erranen digute Administrazioaren jardunak ez duela eragin handirik eta ez duela askorik axola errotuluak-eta nola dauden idatzita…

Nolanahi ere, Iruñeko paisaia linguistikoan urte batzuetan nagusitu zen molde elebidun horri bidea itxi zion Udalak berak 2012ko martxoaren 16ko osoko bilkuran hartu zuen erabakiak, zeinaren bidez bigarren xedapen gehigarria erantsi zitzaion Euskararen Ordenantzari: xedapen horrek ezartzen du tamaina eta kontrastea berberak izanen direla bi hizkuntzetan errotulazioan. Alkateak eta haren alderdiko gainerako zinegotziek erabaki haren kontra bozkatu zuten, erran beharrik ez dago; edo bai.

Kontua da Udalak errotuluetan gaztelaniaren nagusitasunari eusteko beste bide bat aurkitu uste duela orain: kale izenak toponimo bihurtu. Salagarria iruditzen zaidan arren udal agintariren bati otu izana «25 de noviembre» toponimotzat har daitekeela, ulergarria ere iruditzen zait. Nekezago egiten zait ulertzea teknikari kualifikatu bat prest agertzea txosten juridiko batean adierazteko «25 de noviembre» toponimo bat dela, izen berezia dela eta itzulezina inongo hizkuntzatara. Behar da, gero!! Beharrik Administrazio Auzitegiko Ebazpenak arrazoi eman dion errekurtsogileari, Joseba Otano euskaltzale nekaezinari. Eskertzekoa da, halaber, ebazpenari nabari zaion doinu ironikoa («25 de noviembre gaztelania ez bada, hala irudi du behintzat. Are gehiago, aldez aurretik esan dezakegu ez dela Erdi Aroko toponimo bat, baizik eta Emakumeen aurkako indarkeriaren kontrako Nazioarteko Eguna […], guztiz itzulgarria planetako hizkuntza guztietara»). Eskertzen da umorea, barrenak tarte batez lasaitzeko modu bat da zinismoari ironia apurtxo batez egur sinbolikoa ematea.

Ikusezina nahi zuten hori irakurrezin bihurtu nahi izan zuten eta, aukera hura galtzean, itzulezintasunera jo dute. Itzulezintasuna da orain Udalaren indarkeria linguistikoaren azken gordelekua. Indarkeria, Nafarroako Gobernuak azaroaren 25erako prestatu duen kanpainan esaten den bezala, mota askotakoa izan baitaiteke.