Kategoria: Itziar Diez de Ultzurrun

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Iraila hagitz hilabete aproposa da antolaketa lanetarako, nire ustez. Ikasturte berriarekin batera, dena atontzeko joera sumatzen dut inguruan; inguruan eta, batik bat, neure baitan, antolakuntzarako isuria oso neurea dut eta. Larrazken usainak igarri orduko, zernahi antolatzeko irrika etortzen zait ezustean: armairuak eta asmoak, ordutegiak eta ametsak, tiraderak eta balizko errotak… antolatzeko modukoa den oro, antolagai iruditzen zaidan oro. Nahiz eta gero bizitza nagusituko den beti, eta pozarren erakutsiko dizkidan, berriro ere, bere ahalmen paregabeak bazterrak desantolatzeko, garrantzitsua den ia guztia antolagaitz bihurtzeko. Baina, tira, saiatu egin behar behintzat.

Aurrekoan, antolatzearen onurez solasean ari ginela lagunartean, adiskide bat –teknologia berrietan bipilen eta ausarten ibiltzen dena– Pearltrees[1] programaz mintzatu zitzaigun, Interneteko edukiak bildu, antolatu eta gainerako erabiltzaileekin partekatzeko aukera ematen duen programaz. Pearltrees tresnaren bidez web orrialdeak bil daitezke, eta nork bere modura sailkatu, perla zuhaitzak osatuz. Programak, bestetik, gainerako erabiltzaileen bildumak ikusteko aukera ematen du, baita haien perla interesgarriak nork bere zuhaitzari eransteko ere. Hala, bada, iraila hagitz hilabete aproposa denez gauzak ordenatzeko eta nik oso neurea dudanez antolakuntzarako isuria, sareko itzulpen baliabideen perla zuhaitz bat osatzen hasi naiz. Hona hemen zer itxura hartzen ari den perla zuhaitz hori (Pearltrees programa instalatu beharra dago, eta kontua ireki, zuhaitzean barrena ibili, perlak ireki eta erabili ahal izateko):

Eta hauexek lirateke Hiztegiak perlak barnean dauzkan perlak eta perletako izpietako batzuk:

Zuhaitza osatzeko, beste hainbat erabiltzaileren perlak neureganatu ditut jada. Oraingoz saio xume bat besterik ez da (bizitza errealeko armairu, baliabide, ordutegi eta enparauen antolaketa lanek nahi baino ordu gehiago hartzen baitute), baina programa horren bidez euskal itzultzaileok kontsultarako darabiltzagun iturrien bilduma ederrak era daitezke, eta beste itzultzaileen eskura jarri. Hortaz, baten bati nire perletako bat interesgarri irudituz gero, hortxe dauka beretako, eta inork bere baliabideen zuhaitza eraikitzen badu, ni oso gustura ibiliko naiz perlaz perla kuxkuxean, baita baliagarria deritzodana neureganatzen ere.

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Euskara ez omen da orain dela 15.000 bat urte bereizten hasi zen hizkuntza superfamilia euroasiarraren taldekoa, Mark Pagel biologo ebolutiboak zuzendu duen azterketa baten arabera[1]. «Our research suggest that the Basque language is probably older in its origins than this super-family» idatzi zion Mark Pagelek aurreko egunean Atlantiar Nazioarteko Biltzarreko antolatzaileetako bati. Izan ere, zientzialari horrek kognizio modernorako trantsizioaz hitz egiteko asmoa zuen gaur Irunen, baina, bere azken ikerketa horren emaitzak Oppenheimer doktorearen azterketa genetikoekin  bat datozela uste duenez (It migh link in some way to the genetic evidence that Oppenheimer has), mintzagaia aldatu nahiko lukeela esan die antolatzaileei.

Zeren gaur,  Atlantiar proiektuko II. biltzarrean, hainbat ikuspuntutatik begiratuko zaio hizkuntzari Irungo FICOBAn. Mark Pagelen hitzaldiaz gain, BCBLko Kepa Paz-Alonso doktorea hizkuntza ekoizpenaren neurobiologiaz arituko da, eta eboluzio perspektibak eta euskarazko adibideak agindu dizkigu. Peter Bakker hizkuntzalaria, bestalde, ehiztari-biltzaileen hizkuntzez mintzatuko zaigu, eta Stig Eliassonek, azkenik, Danimarkako idazkun erruniko batzuen berri emanen digu, zeinetan, hark darabilen hipotesiaren arabera, euskararen kontaktuaren aztarnak aurki daitezkeen.

Iñaki Segurolak blog honetan esandakoarekin ados nago erabat, bati erakutsi egiten diote zerk harritu behar duen eta zerk ez. Eta bat nator harekin esaten duenean ez dagoela sekula iristerik hizkuntza baten edo hizkuntza familia baten jatorri absoluturaino. Eta, halere, zeinen interesgarriak iruditzen zaizkidan hizkuntz(ar)en jatorriari, eboluzioari eta bilakaerari buruzko ikerlanak! Gauza ederra da harritzea, bestalde. Harrimenak jakin-mina ernetzen digu, ezin erantzun ditugun galderak loratzen burmuinean, eta motibazio suharra izan daiteke are betiereko erantzun biribila lortzerik –segur aski– ez dagoen aztergaiez ikertzen saiatzeko, hala nola hizkuntzen jatorriaz, eta zergatik ez, euskararen beraren jatorriaz. Atlantiar proiektua bera harrimenaren emaitza dugu hein batean: harrimen eta jakin-minez beteriko euskaldun talde batek abiarazi du, harrimen, jakin-minez eta nor bere arloan jakinduriaz beteriko nazioarteko aditu-talde bat elkartzeko asmoz, Bizkaiko Golkoaren inguruko lurraldeetan mendez mende bizi izan diren Homo sapiensen eta bertoko hizkuntz(ar)en historiaz jardun dezaten.

Biltzarraren antolatzaileek, gure lurraldearen iraganari buruzko jakintza hedatzen saiatzearren, bi lankidetza mota sustatu nahi dituzte: batetik, modu batean edo bestean munduko txoko honekin zerikusia duten ikerlanak burutzen dituzten nazioarteko ikertzaileen artekoa; eta, bestetik, nazioarteko ikerlari horien  eta Euskal Herrikoen artekoa.  Eta lankidetza hori burutzeko, elkarlanerako hiru sare irudikatu dituzte: arlo bereko zientzialarien arteko sarea; diziplina ezberdineko zientzialarien artekoa, eta kanpoko eta bertoko zientzialarien artekoa. Sare hirukoitz horrek ikerketa ildo arras oparoak ireki ditzakeela uste dute.

Iazko biltzarrean, esate baterako, Theo Vennemannek hartu zuen parte. Hizkuntzalari horren hipotesia da Europan protoeuskara zabaldu zela azken izotzaldiaren ondotik. Alemaniako toponimia aztertuz frogatu uste du hori, ibaien izenei begira bereziki. Vennemannen hipotesi hori ongi uztartzen omen da Oppenheimer zientzialariaren azterketa genetikoen ondorioekin. Vennemannen lanen emaitzak kolokan jartzen dituztenek euskaran aditua ez izatea leporatzen diote batez ere. Bada, Atlantiar proiektuaren sustatzaileen nahietako bat izanen litzateke Europako toponimia aztertzeko gogotsu egon litezkeen euskal hizkuntzalariak ikerlari alemaniarrarekin harremanetan jartzea, Vennemannek irekitako lan ildo horri behar bezalako segida emateko. Ekimen honen bitartez sor daitezkeen –sortuko diren– elkarlan  interesgarrien adibide bat besterik ez da hori.

Aurreko igandean hizlariei harrera ofiziala egin zitzaien Irunen. Iazko biltzarrean parte hartu zuten guztiek aho batez aitortu zuten beren ikerketetan aurrerakuntza kualitatibo eta kuantitatibo nabarmanenak egin dituztela iaz Euskal Herrian elkar ezagutu zutenez geroztik. Margaret Jodry  Smithsonian Institution erakundeko zientzialariak are gehiago esan zuen: Euskal Herriko egonaldia oso aberasgarria izan zela egun haietan ikertzaileek biltzarreko testuinguru formalaz haratago egin zituzten harremanei esker, hots, esparru informaletan izan zituzten iritzi truke eta hitz aspertu ugari eta emankorrei esker. Zientzia lankidetzan egiteko euskal bide oparo eta atsegin hori Estatu Batuetara eraman nahiko lukeela ere adierazi zuen. Jakina, pentsatu nuen nik hori adituta, bazkalosteak inportanteak dira oso, baita zientziarako ere, horregatik euskaldunok –Pedro Miguel Etxenike EHUko katedradunak eta DIPCeko lehendakariak parte hartzaileei harrera egin zielarik oroitarazi zigun gisara– hiru galdera nagusi izaten ditugu buruan beti: nondik gatozen, nora goazen eta non bazkalduko dugun.

Gaur, beraz, FICOBAra entzule joanen garen 400 bat lagunok erne izan beharko dugu burmuina, zabal begiak eta adi belarriak, zientzia betekada ez da-eta nolanahikoa izanen. Baina, iaz bezala, makurrena ondoren etorriko da: gure adiskideen begirada aspertuak sumatzen ditugunean, lagunarteko bazkalosteak alaitzeko xeheki bezain nahasiki azaltzen dizkiegunean Irunen gaur kaskora parrastan isuriko dizkiguten datu eta kontu jakingarri –eta, zergatik ez, eztabaidagarri– guztiak.

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Patxi Goñi Zabaldikak[1] 50 urte bete zituen joan den astean. Sasoi betean dago, bidaiazale amorratua da eta aspalditik zerabilen kaskoan Europa iparraldera joatea hango bazterrak eta mendiak ezagutzera. Gurasoek, horren jakitun, opari berezia egin nahi izan diote aurten. Aurreko astelehenean, beraz, semearen urtebetze egunaren bezperan, ustekabeko afari-merienda antolatu zioten. Bapo jan zuten, edan ere ausarki, eta Patxiri, tartaren seigarren hirukia mozten ari zela, urre-koloreko kutxa zapal luzekara bat agertu zitzaion txokolate krematsuaren erdian. Kutxa metalikoaren barnean, Danimarka eta Norvegia ezagutzeko bidaia itxuraz zoragarri baterako gonbitea. Zorion beteko istant horietako bat izan zen, mundua ederra begitandu zitzaion, perfektua ia.

Biharamunean, bere urtebetze egunean, bihotz alai gerturatu zen Unibertsitatera (XXXXko irakaslea baita, EHUn) eta, arruntean ospakizunen oso zale ez izan arren, egun hartan lankide hurbilenendako otamen berezia prestatzea otu zitzaion. Berehala aipatuko zien, baita bidaiaren kontua ere, irrikan zegoen eta; hortaz, bulegora sartu bezain laster bota zien albistea Jokin eta Mikel lankideei:

-Aurten bai, aurten badiagu udarako plana! Danimarka eta Norvegia! Dohainik gainera! Atzo…

-Da-ni-mar-ka, Nor-ve-gi-a…!? Tira, motel, hi beti igoal, hitz egin normal behingoz!

Gizon patxadatsua da Patxi, nekez sumintzen den gizon klasea, baina 50 urte sasoi on-onean bete zituen egun hartako une hartan su gorri batek kiskali zizkion tupustean erraiak. Halere, arnasa sakon hartu, bulegoko atea atzera astiro ireki, arnasa sakon hartu berriro eta… eta danbateko zakar batez itxi zuen atea, bi lankideen mutur harrituen aurrean itxi ere.

Patxi euskaldun berria da, gaztetan euskaldundutakoa, eta 20 urtetik goiti daramatza EHUn Ibaetako campusean eskolak euskaraz ematen. Langile fina da, euskaltzale porrokatua. Ongi moldatzen da, euskaraz eta gaztelaniaz ez ezik, ingelesez ere. Horregatik, lankideek, Jokinek, Mikelek eta Mertxek bereziki, sarritan eskatzen diote laguntza, batez ere materialen bat edo beste gaztelaniatik edo ingelesetik euskaratu behar denean; tamalez, oraindik ere haiek hartu behar izaten dute-eta maiz lan hori. “Laguntza”, dena den, eufemismo ttiki bat baino ez da esateko normalean Patxi arduratzen dela departamentuan euskaratu beharreko material guztiaz. Gustura hartzen du lan hori bere gain, nahiz eta batzuetan ez den oso konforme egoten –nekez erakusten duen arren– Jokinek aitakeria bigun eta onbera batez oroitarazten dionean euskaraz bukaeran jarri behar dela aditza, eta aitortu beharra du gaizki hartu zuela Mertxek testu batetik “okela” kentzeko proposatu zionean, Donostian zeudela argudiatuz.  Bestalde, gogoan du nola lotsagorritu zen beste behin, irakasle talde handi samar bat bazkaltzeko elkartu ziren batean, berak auskalo nongo futbol-zelaian ez dakit zer gertatua zela aipatu eta aldameneko lankidea iji-ajaka hasi zitzaionean esanez oso graziosoa zela, futbol-zelaia, ene! hori zela hori hizkera ponposo eta dotorea, “gurean beti kanpodefutbolean esan dugu”; iji eta aja, nor eta Mikel, departamentuko azken bilerako bere esaldia “las últimas vicisitudes y contingencias del proceso generativo de la actual situación tienen su fundamento no tan solo en meros factores coyunturales sino también y en mayor medida en causas cuyo origen es indiscutiblemente estructural” aktan hitzez hitz jaso ez zelako zalapartaka ibili zena, departamentuko (gaztelaniazko) dokumentu batzuen narraskeria salatuz bidenabar.

Patxik, bada, bere urtebetetzeko egunean danbateko zakar batez itxi zuen bulegoko atea eta elbarriendako komunera joan zen aterpe eske. 5 minutuko meditazio saiotxo batek mesede eginen zion.  Uste baino minutu gehiago behar izan zituen erabat baretzeko, zeren, banan-banan, txinpartak bailiran, erasoan etorri zitzaizkion unibertsitatean hasi zenetik bere euskara zela eta ez zela lankide batzuengan sumaturiko begirada isekari eta barre-murritx guztiak; hitz edo esapide baten kontura jasandako iruzkin graziosoak, gatz gutxiesgarriz ongi hornitutakoak askotxotan: behin “jun” beharrean “joan” esan zuelako batuera jasoegian mintzatzea leporatu zion batek; itzulpen batean “arras” jarri zuenean, aldiz, periferiako txokokerien sobera zalea izatea egotzi zion lankide berberak. Dena den, azkenean ere, Patxik modua izan zuen erabat baretzeko eta bulegora itzuli zen. Tarte bat zuenez, Berria hartu eta atzekoz aurrera irakurtzen hasi zen. Lehenbizi, Santi Leoneren zutabea, ohi bezala: Estua. Irakurri ahala, atzera gorritu ziren aienaturiko txinparta ernegagarri guztiak, su gorri batek kiskali zizkion berriz kostata hoztutako bere errai minberatuak. Azken esaldiarekin batera, arnasa sakon hartu eta ordenagailua piztu zuen. Igandean prestaturiko azterketaren artxiboa osorik ezabatu eta gero, artxibo berri bat ireki zuen: “Galdera bakarra: 1. Ba al dakizu zertan diren berdinak burua eta paraxuta?[2] Jar itzazu hainbat adibide berdintasun hori azaltzeko”.

Astebete pasatu da eta ez zaio damutu. Azterketako igarkizuna asmatu dutenei 6 jarri die. Bizpahiru adibide jartzen moldatu diren bakanei, 10. Igarkizunaren mamiaz jarduteko saio berezi bat prestatu nahi du, irakurgaiak biltzen hasi da, ikuspegi zabalak izatearen onurez, ez soilik ikerketa zientifikoetan, noski. Gazteek hainbeste merezi dute; gure belaunaldikoen hertsikeriaz libratzea, “nik nola, denok hala” dihardutenen matrakaz askatzea. Lankideei mezu elektroniko bat bidali die goizean, azaltzeko kirolzale bihurtu dela azkenaldian, ez zaiola iruditzen hemendik aurrera larunbat-igandeetan astia nahikoa izanen duenik departamentuko materiala itzultzen aritzeko, baina balitekeela kanpodefutbolean maizago elkar ikusten hastea. Mezua bidali eta leihora hurbildu da. Kanpoan, udaberri giroa. Zabal-zabal ireki du leihoa, ea zoko-usaina garbitzen den. Mundua ederra begitandu zaio, perfektua ia.

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Behin baino gehiagotan eta batek baino gehiagok aipatu dute jada: denok ditugu gure maniak eta blog honek horretarako ere balio dezake -balio du-, nork bere maniak azaleratzeko. Gero, noski, gerta liteke besteen ikuspuntuek gure ezinikusi horiek baretzea edo are sendatzea; edo, aitzitik, norberari iruditzea bere mania blogean plazaratuta oker edo trabagarri edo gehiegizko begitantzen zaion erabilera horren kontrako gurutzadan aurrera egiteko adorea bildu duela.

Gaur aspalditik begitan hartua dudan lokuzio bat ekarri nahi nuke honat: sin perjuicio de. Hobeki esan, gaztelaniazko lokuzioa baino, itzulpen administratibo eta juridikoetan baliatzen ditugun euskal ordain batzuk dira begitan hartuak ditudanak: -en kaltetan gabe, –en kalterik gabe, (ezertan) galarazi gabe. Gaztelaniazko adberbiozko lokuzio horren ordain ilun samarrak iruditzen zaizkit, eta ez direla kalterik gabeko kalko ez dakit zuzen edo oker hutsak, baizik gaztelaniazko hizkera juridiko-administratiboak gure testuetan uzten dituen alferreko lorratzen adibide ez oso txukunak.

Jatorrizko lokuzioaren esanahia argitzearren, Espainiako Errege Akademiara jo nuen aurrekoan. Hauxe erantzuna:

En el Diccionario de la Real Academia Española figura la locución adverbial sin perjuicio definida del siguiente modo: ‘Dejando a salvo’. En estos mismos términos, o muy semejantes, la definen otros diccionarios –‘dejando aparte, dejando al margen’–, con lo que se refleja el uso auténtico.     

Gure hiztegi erabilienak kontsultatu nituen gero, lokuzioari zein ordain ematen dioten egiaztatzearren:

Elhuyar: -i kalterik egin gabe; -i utzi gabe.

Labayru:  -(r)i kalte egin barik/-(r)i kalte(rik) egin gabe, -(r)i gatx egin barik/-(r)i gaitz(ik) egin gabe, -(r)i damu emon barik/-(r)i damu(rik) eman gabe.

Zehazki: lit alde batera utzirik.

Eta, gero, nola ez, Interneten galdezka hasi nintzen, ordain horiek zenbat eta nola erabiltzen ditugun ikusteko eta, horretan ari nintzela, Itzulisten aspaldi (2001ean) emandako erantzun hau aurkitu nuen, zeinak erakusten baitu euskal ordain automatiko horiei buruzko kezka aspaldikoa dela gure artean:

Aspaldian ez zait egokitu «sin perjuicio de» hori itzultzea, baina inoiz horrela itzuli dudala uste dut: Horrek ez du esan nahi udal arauek ezarritakoa bete behar ez denik, edo horrez gain, udal arauek ezarritakoa ere bete beharko da. Behintzat hobeto ulertzen da, ezta? Ze gazteleraz «sin perjuicio de» hori zer den jakin gabe, ezin da euskarazko «kalterik gabe» hori ulertu. Lide Azkue.

Hango eta hemengo testuak irakurrita, ematen du garai batean baino ausartago jokatzen dugula itzultzaileok honetan ere eta, Lide Azkuek proposatu ildotik, esanahiari erreparatu eta kasuan kasurako itzulpen argia egiten saiatzen garela, nahiz eta oraindik ere askotan jotzen dugun ordain automatiko horietara. Hona hemen Lan Arloko Prozeduraren Legetik eta Administrazioarekiko Auzien Jurisdikzioaren Legetik hartutako adibide hauek, euskaraz erabil ditzakegun baliabideetako batzuen erakusgarri:

1. «…sin perjuicio de que sea costeada por el recurrente…».>«…nahiz eta errekurritzaileak ordaindu…».
2.  «…sin perjuicio de la facultad otorgada por el apartado 5…». >«…horrek ez du eragotziko artikulu honen 5. zenbakian emandako ahalmena».
3. «…sin perjuicio de que para supuestos determinados….». > «…baina horrek ez du eragozten kasu jakin batzuetan…».
4. «No obstante y sin perjuicio de lo dispuesto en los artículos 32 y 33…». > «…Hala ere, eta alde batera utzi gabe lege honen 32. eta 33. artikuluetan xedaturikoa…».
5. «…sin perjuicio de la redacción posterior de la sentencia dentro del plazo y en la forma legalmente previstos». > «nahiz gero epaia erredaktatu, legeak aurreikusitako epe eta moduan».
6. «…sin perjuicio del que en su día pueda interponerse contra la sentencia». > «…horrek ez dakar, hala ere, bere garaian epaiaren kontra ezin aurkeztu izatea».
7. «…sin perjuicio de lo establecido en el artículo…». > «…57. artikuluak ezarritakoaren kalterik gabe».
8. «…sin perjuicio de las especialidades que se enuncian en los artículos siguientes». > «… ondorengo artikuluetan azalduriko berezitasunekin».

Lege horietako adibideetan joera (sistema?) bat hauteman daitekeela iruditu zait: «kalterik gabe» erabiltzekoa beti legeren batek ezarri edo xedatutakoari lotutako esaldietan eta gainerako kasuetan, berriz, bestelako ordainak bilatzekoa. Nik halako esaldietatik ere kenduko nituzke «kalterik gabe» horiek, garbi ez dudan arren zein izan litekeen holakoetarako ordain automatiko aproposena.

Hala ere, zalantzak zalantza, eta kontuan hartuta Espainiako Errege Akademiaren erantzuna, goiko adibide horiek irakurri arte ez zitzaidan guztiz baztertzekoa iruditzen Zehazkik proposatutako «alde batera utzirik» hori; adibideok irakurri arte diot, zeren konturatu bainaiz 4.ean itzultzaileak «alde batera utzi gabe» erabili duela. Tira, azkenean, uste dut hobe nukeela amore eman, beste inoren iritzia jaso aurretik ere hasi zaidala nire mania baretzen…

…dena den, badaezpada, galdetzera ausartuko naiz: inork beste proposamenik bai?

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Orain dela lau bat hilabete, aspalditik –aspalditik baina tarteka– buruan nerabilen itzulpen proiektu bati heltzeko unea iritsia zela iruditu zitzaidan. Nire kasa hasiko nintzen, ariketa gisa, ustez eta ez zela oso zaila izanen ondotik nork argitaratuko aurkitzea. Baina idazle horren nobelari ekin behar niola behin erabakita, oraindik ere guztiz argitu ez dudan zalantza bat iltzatu zitzaidan buruan, ezin eta deliberatu nola heldu liburu bat jada euskaratua zuen egile horren beste nobela horri: zer toki egin behar nion nire itzulpen lanean autorearen lehen euskal ahots horri? Edo, hobeki esan, zer toki egin NAHI nion?

Aitortu beharra dut ez dakidala itzulpengintzaren teorian zer gogoetabide eragin dituen nire zalantza horrek, edo guztiz eta erabat onartua den ezen, itzultzaile-sortzaileak bere interpretazioa eta bertsioa emateko askatasuna duenez, ez diela zertan begiratu autore horren itzulpenek xede hizkuntzan jada sortu dituzten testu eta idazkerei. Bila ibili naiz, pixka bat, han eta hemen, Interneten bereziki, itzulpengintzari buruzko aldizkari edo blogen batean horri buruzko gogoetaren bat irakurriko nuelakoan. Lan baten berritzulpenei buruzko hausnarketak baino ez ditut aurkitu, jakingarriak oso. Ikasi dudanez, dagoeneko itzulitako obra bat berritzuli behar dutelarik, itzultzaile gehienek aurreko itzulpena aintzat hartu gabe heltzen omen diote lanari, eta itzulpena bukatutakoan soilik hartzen dute/dituzte aurreko bertsioa(k), egindakoarekin erkatzeko, pasarte katramilatsuren bat argitzeko eta abar, hau da, itzultzaile ugarik beste hizkuntzetako itzulpenak kontsultatzen dituzten/ditugun helburu bertsuetarako (bide batez, bilaketa horretan ari nintzela, behin baino gehiagotan irakurri dut batzuen aburuz berritzulpenak soilik izan daitezkeela itzulpen bikainak !?)

Dena den, onartuta ere sormenerako askatasun horrek erakutsi behar diola itzultzaileari itzuli gogo duen egilearen testuan nola barneratu, jatorrizkoa nola interpretatu eta xede hizkuntzan nola birsortu, dena den, diot, buruan zirriborratu egin nituen nire kasu zehatz horretan bururatzen zitzaizkidan aukerak.

1. Nire askatasuna baliatu nezakeen beste itzultzailearen itzulpena begiratu gabe itzultzeko; hartara, beste itzultzaile horren interpretazio eta erabakiek ez zuten nire testua baldintzatuko. Nik zuzenean helduko nion jatorrizko testu sakratuari. Egilearen beste testu batzuk irakurriko nituen, baita egileari buruzkoak ere, egilea albait ongien ezagutu nahian, baina ez nion beste euskal itzultzaile horri utziko nire interpretazioa kutsa zezan. Gehienez ere, lana bukatutakoan joko nuen euskal testu horretara.
2. Nire askatasuna erabil nezakeen, aurreko itzulpenaren idazkera hertsiki antzeratzeko, bi testuen arteko zubi ikusgarri bat eraikiz, euskal irakurleek estilo eta ezaugarri berberekin topo egin zezaten: izan ere, idazle baten estiloa gustuko dugunean, atsegin zaigun azal horren bila ibili ohi gara haren liburuetan, nire ustez. Bestetik, oso ideia tentagarria iruditu zitzaidan, are estilo ariketa interesgarria ere. Duda bakarra sinesteko modukoa aterako ote zitzaidan.
3. Eta, azkenik, nire askatasuna aldarrika nezakeen erdibidera jotzeko: itzulitako aurreko testu hori irakurtzea, egilearengana hurbiltzeko beste modu bat delako, eta, gainera, itzulpen hori kontuan hartzea, ez hari hertsiki lotuz baina bai aintzat hartuz aurreko itzultzaileak hobetsitako bide batzuk, lexikoan, puntuazioan, euskalki kutsuko hitzen zipriztinetan, baliabide sintaktiko zenbaitetan… Azken batean, kritikarien arabera, egilearen idazkera eta teknika jakin baten erakusleak dira, bai jada itzulitako hori bai nire itzulgaia.

Eta korapilo hori ezin askatuz nenbilela eta, noski, artean itzulpenari heltzen ez niola, hara! Nobela horixe itzultzeko proposamena heldu zitzaidan: itzultzeko eta argitaratzeko. Eta, eleberri horrekin batera, liburu berean, idazle beraren beste testu labur eta jada itzuli bat emanen zen argitara. Beraz, hortxe neukan ditxosozko korapiloa, estuagoa, berretua! Edo, aitzitik, pentsatu nuen gero, hein batean askatua, zeren inork ez zuen zalantzan jarriko edizio berean aterako ziren bi testuen arteko kohesioa bilatzearen onura. Izan ere, itzultzaile batek baino gehiagok itzulitako ipuin bildumen kritiketan, adibidez, ez da nabari esku bat baino gehiago ibili denik eta antzeko esaldiak irakurri izan ditugu, hizkera batasun hori egokia dela iradokiz.

Horiek horrela, zuzentzaile lanaz arduratuko denari proposatu nion beste testu labur jada itzuli horren estiloa antzeratzeko saioa eginen nuela –lehenagotik nuen kezka horren berri eman gabe betiere–, baina, bizitzan sarritan gertatu ohi den bezala, zuzentzaileari ez zitzaion hain komenigarria iruditu nire ustez ganorazkoa zen irtenbide bakar hori (hain zuzen ere, gaiari buruzko mezu trukean ginela otu zitzaidan artikulu hau idaztea). Nolanahi den ere, beste itzultzaileari ere bururatu zaio egokia dela itzulpen biak nolabait hurbiltzen saiatzea, argitalpen bakarrean joanen direnez gero; eta, areago, bere estiloa nirera hurbiltzeko prest dago, erakutsiz horrela, hari ere niri bezala, ez zaigula burugabekeria erabatekoa iruditzen geure euskara moldeetatik aldentzea itzulpenetan, nahiz eta jakin ohartuki nahiz ohartu gabe norberaren itzulpen moduen automatismo eta hobespenen lorratzak azalduko direla testuan.

Zer egin, hala ere, hasierako zalantza horrekin? Nola eta zenbateraino utzi lehenagoko itzulpen horri nire/gure testuak blaitzen? Ba, ez dakit. Orain, bestalde, bi itzultzaileon afera da hori. Eta, gainera, horrekin aski ez, eta beste duda bat sortu zait berriki, liburuaren euskal bertsioa mamitzerakoan kontuan har dezakedan beste baliabide bat bururatu baitzait, blog honetan hain maiz agertu den garbizalekeriaren kontuaren eraginez, ziur asko: kontuan hartuta itzuli beharreko idazlea literatura modernistaren idazle funtsezkoenetako bat izan zela, aldrebeskeria litzateke Lauaxetaren edo Lizardiren idazmoduen ezaugarriren bat nola edo hala, hein batean, apur bat, antzeratzea? Halako batean, esate baterako, metafora batean bultzi bat agertzea?

Aurreko astean, badaezpada ere, gau-mahaiaren gaineko liburu-metan utzi nuen Farorantz, eskura, eta noizean behin pasarteren bat berrirakurtzen dut, zer gerta ere, gero eta maizago, egia esateko, liburua bikaina delako eta orobat itzulpena. Eta, badaezpada ere, egongelako apalategitik atera ditut Arrats beran eta Biotz-begietan, eta bestearen konpainia noblean daude orain, zer gerta ere…

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Blog honetan gai, kezka, proposamen, iritzi-truke eta galdera asko agertu dira dagoeneko. Hamaika ikuspuntu baliatu ditugu hizkuntzari eta hizkuntz erabilerei begiratzeko, interesgarriak ez ezik elkarren osagarri eta aberasgarriak guztiak. Eta, horixe da, jada esan den bezala, blog honen dohain handienetako bat.

Horregatik, gaur, gure kezka eta arduretako zenbaiti beste talaia batetik so egiten dieten adituen lanak aldarrikatu nahiko nituzke: gizarte eta kultur antropologoen lanak eta begiradak. Sinetsita nago hagitz komenigarria izanen litzatekeela antropologoen eta euskalgintzako eragileen arteko solasa eta elkarlana indartzea.

Antropologia eta euskalgintza elkarri begirago jarri behar ditugula uste dut, baiki. Euskal antropologoek, besteak beste, hizkuntza-komunitate sendo bat osatu nahian gabiltzan euskaldunoi komeni zaizkigun estrategiak, ibilbide, tresna eta politikak diseinatzen laguntzen ahal digute: batetik, etnografien eta azterketa kualitatibo txikien bidez, egungo errealitateak beste modu batez argitzen lagun diezagukete, eskuartean darabiltzagun auzi eta korapilo batzuen ertz ikusezinak ikusarazten; eta, bestetik, beste zientzia arlo batzuetarako garatutako hausnarketa eta kontzeptu teoriko baliagarriak ekar ditzakete euskalgintzaren intereseko aztergaietara.

Har dezagun blogean agertu den kezka bat: hiztun batzuen euskalkikeria eta zenbait testuingurutan ahoskatu bezala idazteko zabaltzen ari omen den ohitura. Paskual Rekaldek, gaia plazaratu dutenetako batek, hauxe galdetzen dio bere buruari (eta gainerakoei): “Ez dakit zer erdiesten dugun edo zertan aberasten dugun hizkuntza “itenalkoizu” (egiten ahalko duzu), “fan biu” (joan behar dugu) edo “eingo al deu” (egingo al degu) modukoak idatziz”. Ikerketa etnografikoaren baliabideak, nire ustez, oso emankorrak izan daitezke halako galdera motak erantzuten saiatzeko. Etnografiak teknika eta kontzeptu bereziak baliatzen ditu ikertzeko eta informazioa bildu eta tratatzeko (parte-hartuzko behaketa, objektibotasunaren ordez intersubjektibotasuna bilatzea, jarrera dialogikoa…), helburua beti izanik azterturiko subjektuen jokamoldeak (gure kasu horretan hizkuntz jokamoldeak) gidatzen dituzten arrazoibideak ulertzen saiatzea.

Ikerketa antropologikoaren eta hizkuntza antropologiaren corpus teorikoak, metodoak eta teknikak erabil genitzake, orobat, aztertzeko euskal kulturgintzaren ikusezintasunaren nondik-norakoak; ikusteko noraino duen arrazoi Koldo J. Garaik dioenean gure burmuinen konfigurazio kognitiboa aldatu eta espainolez formateatu zaigula; argitzeko benetan egia ote den hiztun guztioi beti “zapatilak, mikroondasa edo labadora” erabiltzea naturalki erosoagoak zaizkigula “txapinak, mikrouhina edo garbigailua” esatea baino (edo, batzuetan behintzat, tartean ez ote dagoen ere pedante izateko edo pedantetzat hartua izateko beldurra, edo gainerakoek erabiltzen duten hitza erabiltzera hertsatua sentitzea, edo euskaldun zahaaaaaaaaarren mintzamoldea antzeratzeko gogoa, edo barregarri agertu nahi ez izatea, edo solaskideak ulertuko ote duen zalantza, edo, edo… edo ez ote dagoen, zenbaitetan, denetarik pixka bat); eta, orobat, ikertzeko, besteak beste, zergatik, inguru soziolinguistiko berdintsuetako ikastola edo D eredu batzuetako gaztetxoen hizkuntz gaitasunak, oro har, hobeak izan ohi diren beste ikastola edo D ereduetako ikasleenak baino…

Tokian tokiko landa-lan ugari egin daitezke gure errealitate soziolinguistiko eta hizkuntz jardun anitzen argigarri. Antropologo batzuk horretan hasiak dira: Jone Miren Hernandez ikerlariak, esate baterako, hizkuntzak etnografia ere behar duela esan zigun aspaldi, eta bere ikerlanen bitartez alor horretan egin daitekeen bidea erakusten ari zaigu.

Baina Euskalgintzaren eta Antropologiaren arteko elkarlana indartuko bada, ezinbestekoa da halaber itzultzaile, zuzentzaile, lexikografo eta terminologoen ekarria, antropologo euskaldunek aukera izan beharko luketelako beren prestakuntzan baliatzen dituzten ikasliburu zein irakurgaiak euskaraz ere irakurtzeko, hartara beren jardun akademikoan, ikerlanetan eta etnografietan behar dituzten hizkera eta termino zientifikoak euskaraz ere egoki erabili ahal izateko (zeren, gaur egun, adibidez, Euskaltermek ez bailieke argituko, nola esan euskaraz etnografia lanetan hain gakoa den estrangement).

Bestetik ere, bada arrazoi handi bat antropologoen begiradak emankorrak izan daitezkeela pentsatzeko: antropologia, gaur egun, euskalgintzaren periferian dago eta, Mª Luz Esteban EHUko Antropologiako irakasleak dioen moduan, kokaleku periferiko horretatik antropologoak ausartagoak izan daitezke (eta are baten batek eskatu duen haize freskoaren ekarle, esanen nuke nik). Horren erakusle izan daiteke Mª Luz Estebanek berak Feminismotik Euskalgintzarako interesgarriak izan daitezkeen hainbat gako proposatuz eman dituen zenbait hitzaldi. Haren ustez, jabekuntza kontzeptua, besteak beste, arras baliagarria izan daiteke euskararen arloko prestakuntza eta hausnarketarako. Eta, bestalde, gure gorputz eta emozioei arreta handiagoz begiratzeko ere proposatzen digu. Ausarta bera, ausartuko al gara gu?

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Orain dela zenbait aste, Itziar Otegik blog honetan hiztegiak irakurtzeari buruz idatzitako gogoeta ederra irakurtzen ari nintzela, garai batean oso gustura eta sarri samar irakurtzen nuen hiztegi bat etorri zitzaidan gogora. Gaur egun, eguneroko langintzan oso bakanetan erabiltzen dudan arren, lantokiaz kanpoko itzulpenetan ari naizela beti eskura izan behar dudan hiztegia da oraindik, ireki ez arren beti aldamenean nahi dudana, hitzen edo esamolderen batekin trabatzen banaiz ere; ordain egokia ezin aurkituz nabilenean, eskua luzatu, hura zabaldu eta haren barren jorian aurrera eta atzera ibiltzeko aukera badudala jakite hutsak segurtasuna ematen dit, lanerako kutun gisako bat balitz bezala ia.

Ziurrenik zuetako askok honezkero asmatuko zenutenez, Plazido Mujika Berrondoren Diccionario castellano-vasco handiaz ari naiz, orain dela 40-30 urte, gure etxera euskaraz argitaratzen zen guztia edo ia guztia iristen zen garai hartan, gure aitak altxor handitzat zituen bi hiztegietako batez, alegia. Hiztegi horren 1. edizioaz ari naiz zehazki, etxean oraindik ere mujika zaharra deitzen dugun hiztegi agortuaz (1965. urtekoa), eta ez ondotik 1973an eta 1987an argitaratu ziren edizio laburtuez: 1. edizioa, besteak beste, potoloegia eta erabilgaitza bide zelako laburrarazi omen zioten, eta beharrik oso erabilerraza ez zen, argitaraldiko ale guztiak —8.000 baino gehiago— saldu ziren-eta!

Hasieran nioenez, bada, Itziar Otegiren testu hura irakurtzearekin batera, hiztegi horretaz gogoratu, eta beste behin ere galdera hau etorri zitzaidan burura: nolatan ez dugu oraindik hiztegi aberats hori sarean? Nola liteke 60. eta 70. hamarkadetan euskaraz idazten zuten gehienen eskuetan zebilen hiztegi mardul hura, guztiendako erreferentzia nagusia izan zena eta askok erabileraren erabileraz maiztu, ertzak belztu, orriren bat urratu eta are azalgabetu zutena, Interneten ezin kontsultatzea?

Horregatik dagokionar —ez baitakit nori dagokion edo are norbaiti dagokion ere—, hiztegia sareratzea eskatzeaz gain, lehen edizioa —edo lehen edizioa ere— sareratzeko eskatu nahiko nioke hemendik. Batetik, lehen argitaraldi hartan euskalkien erreferentziak agertzen zirelako, 2. eta 3. edizioetan ez bezala. Eta, bestetik, euskalkien markak baino zerbait gehiago galdu zelako bidean, adibide xume batekin erraz ikusten denez:

LLORON (1. edizioa), quejumbroso, quejicoso, quejoso = erkale (c), mainuntzi (c), marrakari (c), minbera (c), minberakor (c), negargille (c), negar-iturri (c), negar-ontzi (ce), negarti (c), negartsu (c), nigarti (c), aigura B, alaari B, alatsu, arrangura-ontzi, arrangurati, arranguratsu L, arrankura-ontzi AN, arrankuratsu, arranpalo G, arrenkuratsu L, arrumakari, borroti B, bupera B, deskeila B, ekaikari AN, ekaitsu, ekaiuntzi AN, ekaizu AN, erostari B, espati, espatsu, illetari B izkolari, kerementa BNL, kexati, kexu AN, maskin AN, mika B, minberati, minberor S, mindulin, mindurikari L, minduru, minkorti L, minkun BNL, minkurti S, miñ-ontzi, nauna L, negar-samur BG, negar-gale, nigar-gale S, negardun B, negar-jario G, nigarkari, nigarkoi, nigarroi S, nigarzu, pupera B, puperati B, puperatsu B, sinkulin L, sinkulin-minkulin L, ubel S, zingulin A, zinkulin L, zinkuri ANBN; zinkurin, zinkurinati, zinkurinatsu, zinkuru-zale R, begibera BG, begi-bella R, begi-txatxu G, dena-nigar.

LLORON (2. edizioa), quejumbroso = erkale, maiñuntzi, marrakari, minbera, minberakor, negargille, negar-iturri, negar-ontzi, negarti, negartsu, erostari, illetari, mindulin, mindurikari, minkorti, negar-samur, negardun, negar-jario, zinkulin, zinkuri, negar-zulo.

Eta gaurko hiztegi segur aski erabilienekin alderatuz gero:

Elhuyar

llorón, -ona adj./s.

1. negarti, negarrontzi, mainontzi, mainati; 2. negarti, kexati, zinkurin

llorona adj./s.f (usualmente pl.) plañidera

2. negar-kantari, hiletari, erostari, auhendari, adiagile

Zehazki

llorón adj negarti, negarrontzi, mainontzi adkor, lantu-jotzaile

llorona 2 (plañidera) erostari

Ohartzen gara aldaera ugari galdu zaizkigula bidean, ezinbesteko galbahearen ondorioz, noski: negar-samur, minkun, negar-gale, borroti, negar-jario, nigarkoi, miñ-ontzi, zinkurinati…

Badakit, jakina, galtzea esatea askotxo dela, hitzok Orotarikoan-eta jasota dauzkagulako, baina Mujikaren hiztegia itzultzaileon tresna nagusia zen garai hartan baino bide luzeagoa egin behar izaten du itzultzaileak gaur haietara iristeko. Bidegileak bildumako liburuxkak dioen moduan, urte luzez «etekin polita atera zioten hiztegi hari itzultzaileek, irakasleek, idazleek eta, nola ez, ondoren etorritako hiztegigileek ere». Horrexegatik nahi nuke, hain zuzen, hiztegia sarean, Elhuyar, Zehazki, Hiztegi Batua, Orotarikoa eta Interneten ditugun gainerako hiztegi, corpus eta abarretara jotzea bezain erraz izan dakigun hiztegi horretako mami aberatsa kontsultatzea, iruditzen baitzait ezen, sarean izanez gero, aiseago eta maizago erabiliko genukeela, gure idatzi eta itzulpenen koloreen onerako.

Bukatzeko, hiztegiari buruzko beste xehetasun bat aipatu nahi nuke: egileak, bere lan bikaina —ahalik eta merkeen— argitaratu ahal izateko, laguntzaile asko izan zituen: harpide eske ibili ziren euskaltzaleak, harpideak berak (jende asko egin zen harpide, eta batzuek aldez aurretik ordaindu nahi izan zuten hiztegia), baita dohaintza egileak ere. Horretan ere aitzindari eta eredugarria, galdetu bestela egunotan Virginia Woolfen A room of one’s own euskaratu ahal izateko Interneten crowdfunding baten bidez diru ekarpenen bila dabiltzan Consonni-ko kideei. Ana Morales adiskide eta itzultzaileari Etxepare parafraseatuz esatea gustatzen zaion moduan, asmo bera orduko eta gaurko bi ekimen horietan, baita nire eskaera honetan ere: euskaldunok basa izateari utzi eta abil, animos eta jentilago bihurtzea. 😉