Igone Zabala Unzalu
Louis-Jean Calvet hizkuntzalariak Pour une écologie des langues du monde[1] liburu interesgarrian Hegoafrikan egindako gizarte-psikologiaren alorreko esperimentu bat[2] azaltzen du, hizkuntza-estereotipoen gaiari sarrera emateko. Hegoafrikako hamaika hizkuntza ofizialetatik hiru (afrikaans, ingelesa eta xhosa) menderatzen zituzten hiru hiztuni eskatu zieten testu bat hiru hizkuntza horietan irakurtzeko, eta 298 epaileri inkestak pasatu zizkieten grabazioak ebalua zitzaten. Egindako inkesten emaitzek bi joera garbi erakutsi zituzten: a) Ingelesa, edozein azenturekin ahoskatuta ere, balorazio onena zuen hizkuntza zen eta, gainera, xhosa eta afrikaans hizkuntzetako hiztunek anglofonoek baino irudi positiboagoa zuten ingelesari buruz. b) Epaileek iritzi hobea erakusten zuten ingeleseko eta xhosako azentuaren aurrean afrikaans ukituko azentuaren aurrean baino. Eta are adierazgarriagoa dena, epaileei testuen irakurleak lanbide batekin lotzeko eskatu zitzaienean, estatus altuko lanbideak (irakasle, negozio-gizon, ministro, abokatu…) egotzi zizkieten azentu ingelesa zutenei eta, afrikaans edo xhosa azentudun irakurleei, aldiz, estatus ertainekoak (teknikaria, funtzionarioa, burokrata…). Halako azterketek agerian uzten dute hizkuntzei buruzko estereotipoek garrantzi handia dutela gizarte-bizitzan eta lotura zuzenak daudela estereotipoen eta egoera soziopolitikoen artean. Izan ere, esperimentuaren egileek diotenaren arabera, afrikaans zuriek, 1948 urtean boterea hartu zutenetik, populazioaren zati handi bat zuten kontra eta, ingeles hizkuntzak, aldiz, irudi positiboa omen zuen, oro har, Afrikan.
Calvet-ek hizkuntza-jardunak eta hizkuntza-errepresentazioak bereizten ditu. Errepresentazio deritze hizkuntzez eta hizkuntzak hitz egiteko edo, oro har, erabiltzeko moduez ditugun iritziei, eta dio halako iritziak askotan estereotipo bihurtzen direla. Hiztunok joera dugu gure jokaera linguistikoak gure iritzi eta jarrerei egokitzeko eta, beraz, hizkuntzen (edo hizkeren) errepresentazioek eragina dute hizkuntza-jardunetan. Azken batean, hizkuntzei buruz ditugun errepresentazioek aldatu egiten dituzte hizkuntzak eta haien funtzioak. Globalizazioa dela eta ingelesari buruz orokortu diren (edo behintzat areagotu diren) errepresentazioek eragina izan dezakete, nire iritzi apalean, euskararen biziberritze prozesuan. Moreno Cabreraren hitzak[3] ekarriko ditut hona, harira datozelakoan.
La ideología imperialista que, por desgracia para esta lengua, se centra en el inglés, tanto en el Reino de España como en otros estados de Europa, es un ejemplo palmario de las consecuencias de las ideas del imperialismo lingüístico que tanto éxito están teniendo en la actualidad. Existe una serie de ideas muy difundidas entre mucha gente según las cuales quien no sepa bien o no domine el inglés es poco menos que analfabeto.
Moreno Cabrerak dio, ingelesa oso baliagarria izanda ere, Espainiako estatuaren barruan askoz ere baliagarriagoak direla jende gehienarentzat katalana, galegoa, euskara edo, jakina, gaztelania bera, baina, hala ere, ingelesa ikasten saiatzen dela jende gehiena, baita hizkuntza hori erabiltzeko oso aukera gutxi izango dutenak ere. Izan ere, ingelesaren gaingorespenak beste hizkuntzen gutxiespena dakar hiztunen errepresentazioetan. Jakina, hizkuntza gutxituen kasuan, gutxiespenek beste maila eta eskala batzuk dituzte, Pako Aristik Euskararen isobarak[4] liburuan ezin hobeto azaltzen duenez. Baina nago analogiaren bat egin litekeela gure gizartean zabaldutako hizkuntza-estereotipoen eta goian aipatutako esperimentuak agerian utzitakoen artean: gaztelania eta frantsesa hizkuntza menderatzailetzat ditugu euskaldun askok, baina ingelesa, nazioarteko komunikaziorako ezinbesteko tresnatzat hartuta, prestigio eta balio erantsia ematen duen hizkuntzatzat daukagu.
Aipatu ideologiak eragin nabarmena du gure ingurunean. Adibidez, Elixabete Garmendiak ingelesa gure paisaian hartzen ari den gero eta presentzia handiagoa izan zuen hizpide Berrian. Baina abiadura handiz zabaltzen eta sendotzen ari den ideologia horrek beste agerpen asko ere baditu, hala nola, komunikabideetan politikarien edota bestelako pertsona ezagunen ingeles mailari ematen zaion garrantzia, batzuetan barregarri uzteko eta, beste batzuetan, handiesteko, edota gazteen eta horren gazte ez garenon artean pelikulak, seriek, dokumentalak, reality showak eta denetarikoak ingelesez ikusteko (eta besteei gure jardunaren berri emateko) behar konpultsiboa. (Zer nolako eragina izango ote du horrek ETB1en audientzian?)
Mundu akademikora pasatuta, soka luzea ekarri du Nafarroako Gobernuak aipatu ideologia hori nola erabili duen, ingelesaren eskaintza areagotuz, hezkuntza-sisteman euskara areago zokoratzen saiatzeko (ik. Aniceto Moralesen artikulua, besteak beste). EAEn ere, badirudi nahikoa oinarri pedagogiko sendorik gabe ematen ari direla zenbait urrats, adibidez, ingelesaren irakaskuntza goiztiarra, Aiora Jakak blog honetan bertan zalantzan jarri zuena. Bestelako ikuspegiak ere badaude, jakina, adibidez, Patxi Alañak erabili.eus gunean plazaratutakoa. Ez dut nahikoa ezagutzarik gai horren inguruan iritzia emateko, baina uste dut gogoeta sakona behar dela ingelesaren pisua areagotzeko egiten den ahalegina emankorra izan dadin, baina euskararen irakaskuntzak argi eta garbi behar dituen hobekuntzak oztopatu gabe. Zalantzarik ez dago guraso askok eta askok bere seme-alabentzat euskarazko hezkuntza aukeratu izana erabakigarria izan dela euskal hiztunen kopurua era esangarrian handitzeko, eta atzerapausoa litzateke guraso berriek pentsatzea ingelesaren eta euskararen artean hautatu behar dutela.
Unibertsitatera etorrita, sarri hitz egin da hautaprobak euskaraz egiten dituzten ikasle kopuruaren (12-13 ikasturtean % 62,67) eta euskaraz matrikulatzen diren ikasle kopuruaren artean (12-13 ikasturtean % 48,07) dagoen aldeaz, eta hainbat azalpen ere eman izan dira: Iñaki Santamarina medikuntzako ikasleak erabili.eus gunean azaldu zituen ezin hobeto horietako batzuk. Baina euskarak, gaztelania ez ezik, ingelesa ere badu lehiakide egun. Guztiz zentzuzkoa da masterretako eta graduetako hainbat irakasgai ingelesez eskaintzea, beste herrialde batzuetako ikasleak erakartzeko, eta bertako ikasleei eskolak eta mintegiak kanpoko ikasle eta irakasleekin partekatzeko aukera emateko. Baina lan akademikoetan (gradu bukaerako lanetan, master-tesietan eta doktoretza-tesietan) ere, gero eta presentzia handiagoa du ingelesak. Zenbaitetan ekonomia kontua izaten da. Izan ere, askotan master- eta doktoretza-tesiak nazioarteko aldizkarietan argitaratutako zenbait artikulu zientifikoren bildumak izaten dira, eta ahalegin gehigarria da lan horiek euskaraz ere jartzea. Bestalde, tesia ingelesez idazteak posible egiten du euskaraz ez dakiten kanpoko ikertzaileak egotea epaimahaian. Gainera, hobeto balioesten den tesi europarra aurkeztu ahal izateko, kanpoko egonaldi bat ez ezik, tesiaren zati bat behintzat atzerriko hizkuntza batean idatzita egotea eskatzen da. Nolanahi ere, beste batzuetan ez dakit ez ote dagoen atzean bertako lankide eta ikaskideei ingelesez komunikatzeko gaitasun ezin hobea erakusteko gogoa ere.
Joera horrek ondorioak ditu euskararen erregistro akademiko-profesionalen garapen eta finkapenean. Izan ere, halako lan akademikoak dira lekuan-lekuko hizkuntzetan idazten diren testu-genero espezializatuenak. Beste hizkuntzen erregistro espezializatuen galera edo garapen eza da ingelesak komunikazio akademiko-profesionalean duen lingua franca moduko erabileraren albo-kalteetako bat. Zenbait hamarkadatan xede akademikoetarako ingeleseko irakasle modura aritu den John M. Swales biziki kezkatzen du kontuak:[5]
…This is not the loss of language per se, but the loss of specialized registers in otherwise healthy languages as a clear consequence of the global advance of English…
…there are the attempts being made to create and foster modern scientific varieties of languages…; more specifically, the attempt to nurture scientific or academic varieties of languages such as Swahili, Arabic, Bahasa Melayu, Hebrew and Pilipino… Of course, the evolution of such registers is fraught with difficulties. To our shame, one is a relative lack of interest in them on the part of linguists and applied linguists. Another is the well-attested tendency of off-center scholars to try and publish ‘their best in the West’, offering more minor works for local publication. A thirth, and relatively new trend, is for promotion in Third World countries (and many othes) to become much more directly tied to publication in international refereed journals.
Mehatxuak mehatxu, artikulu honi bukaera baikorra eman nahi diot nabarmenduz euskararen erregistro espezializatuen garapenerako arriskutsuak diren joerak konpentsatzen dituzten ekimenak. Esate baterako, biziki balioestekoak dira (gaztelaniaz edo ingelesez ez ezik) euskaraz idazten diren doktoretza-tesiak eta bestelako lan akademikoak, bai eta horiek sustatzeko UPV/EHUko Euskara Errektoreordetzak ematen dituen diru-laguntzak ere. Bigarrenik, aipatu beharrekoak dira UEUk euskaraz antolatzen dituen biltzar zientifikoak, esate baterako, datorren astean Durangon egingo den Ikergazte. Nazioarteko ikerketa euskaraz kongresua. Azkenik, nabarmendu nahi ditut ikerlanak euskaraz argitaratzen dituzten zenbait aldizkari (Uztaro, Euskera…) indexatzeko horien arduradunek egin dituzten ahaleginak.
[1] Louis-Jean Calvet (19999 Pour une écologie des langues du monde. Paris: Didier Erudition.
[2] Vivian de Klerk eta Barbara Bosh (1995) “Linguistic stereotypes: nice accent-nice person?” International Journal of the Sociology of Language, 116 zb., 1995, 17-37.
[3] Juan Carlos Moreno Cabrera (2015) Errores y horrores del españolismo lingüístico. Txalaparta.
[4] Pako Aristi (2014) Euskararen isobarak. Hamasei gezur handi eta koda bat. Erein.
[5] John M. Swales (1997) “English as Tyrannosaurus rex” World Englishes, 16 zb. 3, 1997, 373-382.
31 eskutik 