Hilabetea: maiatza 2015

Posted on

Gizon abeslari burusoila

Bakartxo Arrizabalaga Labrousse

Ohiko esana da euskara ez dela sexista, gizakien arteko generoa –politikoki zuzenaren garaiotan «sexua» esatera ausartuko ote?– markatzen ez duelako.

Sexista izatea, hizkuntzen ez, baina hizkuntzen egile eta garatzaile garenon gaitasuna dela kontuan harturik, hizkuntzen gaitasun horretaz erraten dena gizartera ekarririk ulertu behar da, noski. Hartara, euskararen sexista ez izate hori seinalatzen dutenak euskaldunon gaitasun bat ari dira goraipatzen, nonbait, gora gu eta gutarrak!

Dena den, ez gu eta ez haiek, ez gurea, ez eta besteak ere, ez nituzke inolaz ere kalifikatu nahi; jokamolde sexistak, ezagutzen ditugun gizarte orotan gertatzen dira eta, adierazte moldeak desberdinak izanik ere, gizarteon barne-barnean den fenomenoa dugu.

Generoa edo sexua markatzen duten hizkuntzen sexismoa ez da markatzeagatik beragatik adierazten, ez da markatzea bera sexista; markatze moldean agertzen da sexismoa, hau da, markatzerakoan agerira sortzen dira hizkuntzaren egile kolektiboaren –eta banakoaren– ikusmolde sexistak.

Gizakien arteko generoa markatzeak, maiz, emakumeak agerrarazten ditu, nabarmendu gabe, hau da, gizonezkoen parean eta ez emakume gisa nabarmendurik: «La colonelle a ordoné = Le colonel a ordoné», «La reina ha dicho = el rey ha dicho»   Salbu hitz horiei esanahi desberdina ematen bazaie, generoaren arabera, hau da, «rey, reina = erregetza duena» izan ordez, «rey = erregetza duena» eta «reina = erregearen emaztea» egiten bada; hor femeninoaren esanahi bikoitza nahasgarri eta gure gizarteen nahasmenaren adierazle gertatzen da, generoa ez baita hor gauzetan bezalaxe gertatzen (argi da ez direla ber gauza «trabajar el acero» eta «trabajar la acera»).

Euskaraz, aldiz, «Cantatrice» eman nahi eta emakumea desagerraraztearen eta nabarmentzearen arteko ezinbesteko hautua agertzen zaigu.

Bazebilen aspaldi kontakizuntxo bat, non kirurgialari batek semeari ebakuntza egiten ziola kontatzen baitzen, semea lehendik aitagabea zela esana zelarik ere… gauza arraro hura nola posible zen galdetzen zen eta asmakizuna jende gehienentzat asmagaitza izanik ere, euskarazko bertsioan gertatzen zen inguruko bi erdaretan –genero markadunak– baino ilunagoa. Denborak eta medikuntzaren feminizazioak asmagarriagoa eginen zuten, segurki, asmakizun hura –aspaldi ez dut halako probarik egin, baina erranen nuke, egun, asmatzeko anitzez errazago litzatekeela–, hizkuntzen beraien bilakaerari batere kasu egin gabe ere. Abeslariaren kasura etorririk, tituluan bezala jokatuz gero, abeslari dena emakume bihurtzen da, gizon ez bihurtzeko asmotan. Horrek bi maila desberdinetan ezartzen ditu emakumeak eta gizonak, bigarren hauek bi gauza izateko aukera baitute, gizon nola abeslari, eta emakumeak, aldiz, emakume besterik ez, emakume izate horretara bidaliak dira (gara). Hor ikusten da euskaraz ere, neutroa maskulino dela, ez gramatikalki, baina bai ideologikoki, gainerako hizkuntzetan bezala.

Posted on

Iribas, zuretzat (III)

Asier Larrinaga Larrazabal

EZARTZEA

Javier Esparza, Nafarroako presidente izan nahi zuen upntarra, ez zen txikikerietan ibili hauteskunde-kanpainan. Nafarroako hezkuntza-sistema estatuko onena zela bota zuen eta, hori nahikoa ez balitz bezala, hobetzen jarraitzea agindu zuen. Berak irabaziz gero, ikasle guztiek ingelesa menperatuko zutela ikasketak amaitutakoan. Euskaraz, hitz erditxo bat ere ez. Euskara, nonbait, eragozgarri baino ez zaio estatuko hezkuntza-sistemarik onenari. Ez da gauza berria eta, dagoeneko, behin barik, birritan ahalegindu naiz ikuspegi horren kontrako argudioak eskaintzen.

Euskararen sustapena alde batera uzteko, oso argudio ezaguna da —hauteskunde-sasoian batez ere— herritarren benetako kezkak beste batzuk direla esatea. «Herritarrak benetan kezkatzen dituena lana da». «Herritarrak benetan kezkatzen dituena politikagintzako gardentasuna da». Eta hala. Ez dut nik ukatuko lana, gardentasuna, bizikidetza, osasuna eta beste mila problema kezkatzeko modukoak direla, baina konbentzimendu berarekin esan behar dut identitatea egiazko kezka dela edonorentzat.

Oso modu sinplean esatearren, identitatea sentimendu bat da, talde bateko kide izateko sentimendua. Normalean, talde edo komunitate bat baino gehiagotako kidetzat daukagu geure burua, pertsonaren nortasunak hainbat alderdi dituelako. Budista izateak kidetasun-sentimendu jakin bat ernarazten dit. Begoñako elizatean jaioa izateak, beste bat. Txistulari izateak, beste bat. Diabetikoa izateak, beste bat. EiTBn lan egiteak, beste bat. Eta, jakina, euskalduna izateak, beste bat. Sentimendu horietako batzuk konkomitanteak izan daitezke, eta beste batzuk, frikismoak. Sentimendu horietako batzuk kili-kili bat baino arin eta azalekoagoak izan daitezke, eta beste batzuk, transzendentalak. Hizkuntzak eragiten dituen sentimendu identitarioak sendo eta erabakigarrienetakoak izaten dira.

Pertsona batzuek larruazal kontrako larruazalaren berotasunean baino ezin dute sentitu taldekoak direla. Beste batzuk ezin erosoago sentitzen dira komunitate birtualetan. Baina babesa behar dugunean, elkartasuna, amultsutasuna, atxikimendua, aterpea, begikotasuna, urgazpena… badakigu nora jo: gure taldera, gure komunitatera. Zeren solidaritate-sareak identitateak ehuntzen ditu, ez bestek. Mozolo batek baino ezin dezake esan identitatea ez dela herritarren benetako kezka.

Eraso-argudioa: Herritarren benetako kezka gazteen enplegua da / osasuna da / haurren hezkuntza da / kaleko segurtasuna da.
Defentsa-argudioa: Identitatea lehen mailako kezka da edonorentzat.

Oso erraz igartzen dira kezka hori ahantzarazteko edo alde batera utzarazteko ahaleginak, batez ere ingelesaren bandera airean datozenean. Egia da mundu globalizatu honetan ingelesa ez dakienak ez duela gauza handirik egingo, baina hortik atera behar den ondorioa ez da ingelesa lehenetsi behar dugunik euskararen aurretik. Egungo munduan ingelesa euskara baino garrantzitsuagoa eta baliagarriagoa dela esatea argudio ustel bat da gure hezkuntzaren testuinguruan. Argudio ustela, bera darabilenak jakintzat ematen duelako gaztelania / frantsesa ez dela zalantzan jartzen. Argudio ustela eta maltzurra, bera darabilenak ondo dakielako hizkuntza faktore identitario berebizikoa dela.

Egunokaz, oso gogoeta interesgarriak irakurri ditut ingelesaren gai honek unibertsitatean eragiten duen problematikari buruz. Lehena, Igone Zabalak plazaratu zuen foro honetan bertan eta, asteon, Estitxu Garaik datu oso interesgarriak ekarri dizkigu. Jakin aldizkariaren 207. alean, bestalde, lan bi agertu dira gaiarekin lotuta. Bata Ane Larrinagak eta Mila Amurriok atera dute, eta bestea Karmele Artetxek.

Nik ideia bi baino ez ditut erantsi nahi. Lehena, aniztasuna balioesten ikasten / irakasten ez badugu etorkizuna amerikanizazioa dela. Nik miresmenez maite ditut Estatu Batuak, baina zer espiritu-pobrezia handia jasango lukeen gizateriak denok trokel bereko piezak izango bagina! Pena handiz irakurtzen ditut honelako albisteak, argi erakusten digutelako baliagarritasunaren logikak uniformizaziora garamatzala.

Bigarren ideia da ez dugula geure burua beste batzuek ezarritako mugimenduaren inertzian jausten utzi behar. Geure estrategiak behar ditugu.

Unibertsitatearen gaiari berriro helduta, ingelesa sartu behar den ala ez pentsatzen hasi aurretik, zer unibertsitate behar dugun pentsatu beharko da. Zalantza barik, gizarteak behar dituen profesionalak prestatzen dituena: gure inguruneko estandarren arabera formatuak eta ―engainatuta ez banago― euskaldunak.

Horraino bat etorriz gero, hurrengo, estrategiak datoz. Esan bezalako formazioa eskaini behar duten irakasle eta ikertzaileak ezin daitezke euren unibertsitateko txokoan jesarrita egon, jakina, baizik beste unibertsitate batzuekin eta beste jakintza-gune batzuekin etengabeko harremanean. Euren lanak eta emaitzak nazioartean zabaldu behar dituzte. Eduki dezagun, bada, gure unibertsitateetan itzulpen-zerbitzu on bat. Eta bidal ditzagun gure irakasle eta ikertzaileak beste unibertsitate batzuetako ikerketa eta proiektuetan lan egitera, mundu zabaleko mintegi eta sinposioetan parte hartzera, hemengo zein kanpoko enpresetan kolaboratzera.

Ahalegin horietaz gainera gure unibertsitateetako klaseetan ingelesa sartu behar dela aldarrikatzen denean, nik euskarari lekua kentzeko azpijokoa sumatzen dut, eta ez gure gizartearen interesen aldeko estrategia. «Euskarazko klaseek ez dute nazioarteko ikaslerik erakartzen». «Euskarazko adarrei eustearren, beste inon mailarik emango ez luketen irakasleak kontratatzen dira unibertsitatean». «Euskal unibertsitarioek mestizajea bizi behar dute». «Euskarazko talde askotan, pertsona bat edo bi baino ez dira batzen». Askok halakoak botatzen dituzte, inferentziarik egin gabe, baina ondorioa garbi baino garbiago utzita: lau abertzaluko menditarri atsegin emateagatik, eragozpenak, xahubidea eta kalitate-galera besterik ez zaio ekartzen unibertsitate-sistema osoari.

Lehengo bera diot: bide horrek amerikanizaziora garamatza halabeharrez. Tamalgarria da eramus askoren esperientzia entzutea. Egon diren lekuan egon direla, ingelesez bizi izan dira, ingelesez ikasi dute, eta pizzak eta burgerrak jan dituzte nagusiki. Euskaldunok ez dugu burbuila baten barruan egon behar, baina ez dugu gure identitatearen defentsan amore eman behar. Zein da EHUra erasmusak erakartzeko prezioa? Euskarari eta euskal kulturari ―gure identitateari― gero eta leku txikiagoa egitea? Doazela, orduan, etorri diren lekutik!

Posted on

Aizu, hau ez da adio esateko modua

(Leonard Cohenen beste kantu baten hitzak)

Juan Luis Zabala

Aizu, hau ez da adio esateko modua

Maitatu zintudan goizean,
gure musuak sakon eta bero,
zure adatsa burkoaren gainean
urrezko ekaitz logaletu baten antzera,
bai, askok maitatu zuten elkar aurretik,
badakit ez ginela lehenak izan,
hirian nahiz basoan
egin zuten irribarre gu biok bezala,
baina orain distantziak iritsi dira
eta biok egin behar dugu ahalegina,
zure begiak bigunduak ditu tristurak,
aizu, hau ez da adio esateko modua.

Ez naiz beste inoren bila ari
nire denboran noraezean nabilenean,
eraman nazazu bazterrera,
gure urratsak beti elkarren parean izango dira,
badakizu nire maitasuna zurekin doala
zure maitasuna nirekin geratzen den gisa berean,
gauzak aldatzen diren modua besterik ez da,
itsasoa eta kosta bazterra bezala,
baina ez gaitezen mintza maitasunaz edo kateez
eta konpondu ezin ditugun gauzez,
zure begiak bigunduak ditu tristurak,
aizu, hau ez da adio esateko modua.

Maitatu zintudan goizean,
gure musuak sakon eta bero,
zure adatsa burkoaren gainean
urrezko ekaitz logaletu baten antzera,
bai, askok maitatu zuten elkar aurretik,
badakit ez ginela lehenak izan,
hirian nahiz basoan
egin zuten irribarre gu biok bezala,
baina ez gaitezen mintza maitasunaz edo kateez
eta konpondu ezin ditugun gauzez,
zure begiak bigunduak ditu tristurak,
aizu, hau ez da adio esateko modua.

Hey, That’s No Way To Say Goodbye

I loved you in the morning,
our kisses deep and warm,
your hair upon the pillow
like a sleepy golden storm,
yes, many loved before us,
I know that we are not new,
in city and in forest
they smiled like me and you,
but now it’s come to distances
and both of us must try,
your eyes are soft with sorrow,
hey, that’s no way to say goodbye.

I’m not looking for another
as I wander in my time,
walk me to the corner,
our steps will always rhyme,
you know my love goes with you
as your love stays with me,
it’s just the way it changes,
like the shoreline and the sea,
but let’s not talk of love or chains
and things we can’t untie,
your eyes are soft with sorrow,
hey, that’s no way to say goodbye.

I loved you in the morning,
our kisses deep and warm,
your hair upon the pillow
like a sleepy golden storm,
yes many loved before us,
I know that we are not new,
in city and in forest
they smiled like me and you,
but let’s not talk of love or chains
and things we can’t untie,
your eyes are soft with sorrow,
hey, that’s no way to say goodbye.

Posted on

Akademia eta kalitatea, K galdu gabe

Estitxu Garai Artetxe

Interes informatiboa hartu du azken asteotan euskarak unibertsitatean duen (eta ez duen) egoerak. Gure 31 eskuko blog honetan bertan, Igone Zabalaren luma finak heldu zion gaiari, bikainki aztertuz ingelesaren ufada indartsuak esparru akademikoari eman dion astindua eta horrek euskarazko produkzioari dakarkion albo-kaltea. Igonek artikulu hura idatzi zuenean Ikergazte: Nazioarteko Ikerketa Euskaraz kongresua ate joka genuen. Orduz geroztik, gaiak bete ditu zenbait albiste eta, arrazoi ezberdinak direla medio, bolo-bolo ibili da «atsegin dut» gora eta «retuit» behera.

Hain justu, gai horri buruzko solasaldi interesgarria izan zuten Maggie Bullen (UPV/EHU) eta Mikael Karlsson (University of Iceland) ikerlari eta irakasleek. Ikuspuntu ezberdina erakutsi ziguten: ama-hizkuntza ingeles ahalguztiduna duten arren, biek ala biek ikasi dituzte beste bi hizkuntza, islandiera eta euskara, eta gaur egun euren jardun akademikoa hizkuntza horietan ere garatzen dute.

Halaber, Ikergazte kongresua igaro da jada, arrakasta handiz igaro ere. Durangoko Landako Guneak, euskal kulturaren plaza garrantzitsu horrek, oraingo honetan euskal komunitate zientifikoari eman zion aterpe. 200 ikerlaritik gora bildu ginen bertan, eta euskarazko ikerketa balioesteko eta ezagutzera emateko aukera aparta izan zen. Etorkizunari begira ere, erreferentziazko argitalpena izango da kongresuaren uztatik bildutako artikulu-bilduma mardula.

Alta, artean Ikergazteren aparretan geundenean, asteburuak errealitatea muturren aurrean jarri zigun berriro ere.

Batetik, Birreta gutxi dauka euskarak erreportajea ondu zuen Garikoitz Goikoetxea Berria egunkariko kazetariak. Unibertsitatean gabiltzanon testigantzen bidez, euskarazko ikerketak duen aitortza faltan jartzen du azpimarra. Gaur egungo ebaluazio-sisteman, kalitate-indize eta inpaktu-faktorearen diktadura dei dezakeguna ezarri da; hau da, aldizkaria eta argitalpena zenbat eta ikusgarriago, orduan eta balioespen gehiago. Itsaso handi horretan euskara bezalako arrain txiki batek ez dut tokirik. Euskarak bertako errealitatera egokitutako ebaluazio-irizpideak behar ditu, eta horiek landu eta onartzean dago gakoa. Hori da nik bederen erreportaje horretatik atera dudan ondorio nagusia. Unibertsitateak nazioartekoa behar du izan, baina ezin du inolaz ere ahaztu bizi duen gizarteari egin beharreko ekarpena.

Bestetik, medikuntzan graduatu berri diren ikasle euskaldunen aldarria entzun genuen Xabier Iturrasperen ahotik. Ahobizarrik gabe zerrendatu zituen euskal adarreko ikasle eta irakasleek dituzten zailtasunak. Ahobizarrik gabe adierazi zuen oraindik ere ezinezkoa dela ikasketak euskaraz burutzea. Eta ahobizarrik gabe azaldu zituen egoera iraultzeko ikasleek egindako proposamenak, ekimen eta protesta ugari eginagatik ere entzungor geratu direnak. Medikuek sendatzen dituzten birusak nola, halaxe barreiatu da graduazio ekitaldiko hitz-hartzea. Horretaz jabetzeko Youtubeko bideoaren ikustaldi kopuruari erreparatu besterik ez dago (astebetean 50.000etik gora). Gauzak horrela, asteburu honetan iritsi zaigu Jon Zarate EHUko Euskararen alorreko errektoreordearen erantzuna, hainbat komunikabidetan argitaratutako artikulu baten bidez (nik dakidala Argia, Berria eta Naizen).

Ez gaude aparretan, ez, baina ezta hondoan ere. Zailtasunak zailtasun, euskaraz ikasi, ikertu eta irakatsi nahi duen komunitateak aurrerapausoak nahi eta behar ditu. Ingelesaren sarrera geldiezina kudeatzeko eta euskarazko produkzioa hauspotzeko, ezin gara trenari begira dagoen behi-aldra izan. Zentzu horretan, oso aintzat hartzekoak dira medikuntzako ikasleen proposamenak, bai eta aipatu Berriako erreportajetik atera daitezkeen ondorioak ere. Ez dut inolaz ere zalantzan jarriko EHUk euskararekin duen konpromisoa, baina noren esku dago euskara ardatz duen ebaluazio-molde berria landu eta finkatzea?

Posted on

Itzulpen memorien babesean

 Maite Urkia Inza

Itzultzaile lanean hasi nintzenean teknologia nahiko gauza arrotza zen niretzat baina, aldi berean, oso gustura sentitu nintzen aurrean jarri zidaten ordenagailuari zukua ateratzen hasi nintzaionean. Eta ez dut ahaztekoa zein lagun onak izan ziren Mujikaren hiztegi gorriak, gaur egun ere mahai gainean ditudanak, kasu handirik egiten ez badiet ere.

Denborak bere bideari segitzen dio, ordea, eta orain ezin Euskalbarrik gabe bizi. Eskura-eskura hiztegi orokor eta teknikoak, hiztegi batua eta biblia handi bat bezalakoa den Orotarikoa. Nik behintzat astindu batzuk ematen dizkiet, hitz egokiak, onartuak, denontzat baliagarri eta bateratzaile izan daitezkeenak bilatu nahian, azken batean lan txukuna egiteko gogoari erantzunez. Hala ere, aitortu behar dut, itzulpen tekniko samarrek eskatzen dituzten mailegu hitzez nekatu antzean nagoenean, Zehazkira jotzen dut arnas bila edo, eta inoiz edo behin hiztegi gorrietara, Orotarikora ere bai maiz… Lur amankomun bat izan arren, bakoitzak bere ildoa ere egiten du itzulpenaren soro honetan.

Eta teknologiarekin jarraituz, Tradosen 2014ko bertsioa jarri digute lantokian. 2011koarekin alde handirik ez dagoela ematen du. Pantailaren goialdeko zerrenda batean ageri dira orain funtzioak (baita modu zaharrean ere), beharbada azkarrago ikusteko, nahiz eta zer non dagoen jakiteko bilaketa egin behar hasieran.

Tradoseko Workbenchekin hasi ginenean programa haren gaineko ardura eman zidan orduko atalburuak (beste lankide bati MultiTermen gainekoa). Letretan jarriagoa zen batentzat erronka polita izan zen teknologia kontu haietan pixka bat murgiltzea. Programaren “Ayuda” gaztelaniaz (ez ingelesez) egotea lagungarria izan zen, eta oraingo bertsio hauekin alderatuta, Workbench hura etxekoagoa zela iruditzen zait. Trados geroz eta gehiago sofistikatu dutela esango nuke eta, azkenean, geuretzat egokiena edo erabilgarriena dena hautatzen dugu; izan ere, lan duina energia gehiegi kontsumitu gabe egitea da kontua.

Ikastarotxo bat izan dugu eta hiru ideia jaso ditut: berrikuntzarik handienetako bat abiadura dela, ahazteko “filtro” eta “campo”ak, gauzak asko zailtzen dituztelako, eta memoria handi orokor bat edukitzea baino hobe dela adibidez sei edukitzea.

Edozein modutan ere, proiektuz proiektu jarraitzen dugu, 2011ko bertsioarekin ikasi bezala.

Posted on

Amasako sega-apustua

Irantzu Epelde Zendoia

[1] Amasa-n sega-apostu bat jokatu zan. Segalariak, bata liberala ta bestea karlista omen ziran.

Ta juzkalariak (“terzeruak”), geyago ebaki zuana beretakoa, liberala, etzalako, tranpa eginda besteari eman zion jokua.

Ortatik ixkanbilla latza sortu zan, ta apostulari oyetako bati andregayak despeira eman zion.

Orduan gure aitarengana etorri zan, andregayak nola utzi zuan eta Ameriketara zijoala bertsoetan jartzeko esanaz. Bai jarri ere gure aitak.

Bertsoetan auxe jarri-azi zion aitari:

“jakin naiko det nola zeraden
etortzen banaiz bizirik”.

Ta esan bezela, etorri omen zan atzera, bañan ordurako neska ezkondua zan, da ezkontza txarra egiña omen zan gañera.

Nik ez nuan mutil ori ezagutu.

__________

BERTSOAK

Bildurrik gabe esango det nik
egin nuben pekatua,
Santio-mendin sega-apostu bat
ortxen dago jokatua,
guk belar geyo ebaki eta
bestiai eman jokua,
egun ura zan, bai, neretzako
oso deskalabratua.

Bildurrik gabe nik esango det
pasatu zaigun guziya,
lagun artian koleratuta
nintzan izketan asiya,
uste det bada esan nuela
gauz bat ondo mereziya,
egun orretan izan genduben
erremateko auziya.

Andik urrengo nere pausuak
ziran andregayagana,
atia jo det, aita leyora,
gero alaba eta ama:
“Zu al zerade asarretuta
bullan ibilli zerana?
oyekin orla biar badezu
ez arrimatu nigana”.

Errespuesta nik eman niyon:
“Aizazu, dama gaztia,
ez nuan uste modu orretan
desanparatzen astia,
zurekin nere oraindañoko
itzak onela eztia,
borondatia kunpli dedilla
merezi badet uztia”.

Puntara fiña ez da izaten
erroparen ilbanua,
kulparik gabe utzi bearrak
ematen zidan damua,
ezaguturik borondatia
etzendukala sauna,
zure despeirak irazekita
Amerikara banua.

Barku batian enbarkatu naiz
parientiak utzirik,
beti orrela ibilli gabe
alkar ezin ikusirik,
gure Jainkoak irixten badu
nigana alako grazirik,
jakin naiko det nola zeraden
etortzen banaiz bizirik.

Adios nere aita ta ama,
zuek zerate aurrena,
senide edo parientiak,
andregayari urrena,
konsuelorik bate ez daukat,
triste da nere barren,
zuek utzi ta juan biarrak
neri ematen dit pena.

[1] Pello errotak jarritako bertsoak bere alabaren argibideakin (Argibideak: Mikela Elicegui. Bilduma: Antonio Zavala). 1963. Auspoa liburutegia, 33. (35-38. orr.).

Posted on

Euskara aldagaitz: adizki kuttunenak

Borja Ariztimuño Lopez

Hizkuntzen historiaz dihardugunok sarritan aipatu ohi dugu harako “hizkuntza guztiak etengabe aldatuz doaz” leloa. Eta egia da, izan ere.

Haatik, bada horren alboan beste ezaugarri ezagun bat: erabilera maiztasunak formak higarazten ditu, baina bestelako aldaketetarik (adib. analogiatik) aldentzen.

Paradoxa dirudi motibo beragatik zerbait aldi berean eraldatzea eta zurruntzea. Azalpen ulerterraza du horratik. Oro har, oharkabean-edo darabiltzagu gure hizkuntzaren fonetika-fonologiak (eta hitzak, erabiliaren erabiliaz, higatzen dira). Aldiz, morfologia maizago erabiltzen dugu gogara-edo (eta analogiak egiteko joera dugu, erabat ohartuki ez bada ere); alabaina, maiz erabilitako forma bat (adizki bat kasu), maila morfosintaktikoan osatua izatetik gure buruko “hiztegira” igaro daiteke, jatorrizko paradigma erregularretik atera, eta kideen patua patu, bere horretan iraun dezake, prestu-prestu, guk edo gure sintaxiak eskatzen dion aldiro dagokion hutsunea betetzeko.

Euskarazko aditz erabilienak izan eta *edun dira, hein handi batean laguntzaile bihurtu zirelako; eta haien paradigmetan badira forma irregularrak. Lehendabizikoari dagokionez naiz, da, gara, dira aipa daitezke. Bigarrenaz denaz bezainbatean, mendebaldeko euskalkietan are nabarmenagoa da irregulartasuna: du/dau : det/dot erroko bokal-aldaketak, ditut, gaituzu bezalakoetako -it- pluralgile misteriotsua…

Neure tesirako osatu dudan corpusari begiratuz gero, ikusiko dugu 1625 arteko testuetako adizki guztien artean, izan eta *edun-enak agerraldi guztien %56 direla. Areago, aditz horien oinarrizko forma banak (da, du)[1] corpus osoaren %6 osatzen dute (%12 bi forma soilek!).

borja1

1. irudia: Euskara arkaikoko adizkien corpuseko portzentaiak (izan eta *edun).

Gaurkoan, dena dela, ez dut euskara arkaikoaz (soilik) hitz egin nahi.

Duela lau urte pasatxo, Erramun Turutarenak ikerketatxo baten datu batzuk plazaratu zituen Sustatun. Euskarazko azpitituluen corpus bat erabiliaz, indikatiboko 10 aditz laguntzaile erabilienen zerrenda osatu zuen.[2]

Bada, esperimentua neure corpusarekin albait fidelkienik errepikaturik, emaitza harrigarria (?) atera zait. Erka itzazue ondoko grafikook (ez kopuru absolutuak, baina adizkiak berak zein diren eta haien arteko maiztasun erlatiboa bi corpusetan):[3]

borja2

2. irudia: izan eta *edun adizki erabilienak (azpitituluetako datuen arabera ordenaturik).

borja3

3. irudia: izan eta *edun adizki erabilienak (corpuseko datuen arabera ordenaturik).

Alde batera utzirik nire corpusean hamargarren postuan berez ditu ageri dela (gutxigatik zara-ren aurretik),[4] aditzon erabilera ezer gutxi aldatu dela ikus dezakegu: begikoen ditugun 10 adizkietarik 9tan bat gatoz XVI-XVII. mendeetako euskaldunak eta XXI. mendekook. Edo behinik behin garai zaharretako idazleak, eta egungo (azpitituluen) itzultzaileak.

Azken horrek ere (itzulpenak izateak, hain zuzen) zer pentsatu ematen dit: ba ote daiteke, aurkeztu dudan hizkuntzaren alderdi honi dagokionez, hizkuntza guztietan antzeko joerak izatea?

* * *

[1] Eta bigarrenaren dau, deu aldaerak; aldiz, ez ditut barnean sartu aurrizki-atzizkidun formak (duen, dela, baita eta abar bezalakoak). Hortaz, egiazki %6na baino zertxobait gehiago dagokieke.

[2] Egiazki izan eta *edun-en adizki erabilienak lirateke, forma hutsen (naiz, haiz, da, gara…) zenbaketa automatikoan oinarriturik egin baitzuen lana, nonbait, nire anaia etorri da eta nire anaia da modukoak bereizi gabe.

[3] Azpitituluak: Erramun Turutarenaren datuak. Corpusa: nire corpuseko datuak.

[4] Eta gainerakoetan ere ez dela ordena bera gordetzen (hori bai, bi corpusetan da nagusi, eta dut 2. edo 3. postuan). Horrez gain, zen-dira-zuen eta naiz-zara/dugu-dugu/zara “blokeak” (3. pertsona vs. 1. eta 2. pertsonak, barneko ordena ia berbera eta guzti!) nabarmenduko nituzke. Lehen taldekoak erabiliagoak dira oro har kontakizunei lotuak diren idatzizko testu zaharretan; bigarrenekoak nagusitzen dira, aldiz, gehienetan elkarrizketei dagozkien azpitituluetan.

Posted on

publikotasun ≠ publizitate

Maite Imaz Leunda

Publiko izatearen irizpidea; horixe da publikotasun-printzipioa edo publikotasunaren printzipioa. Horrela jaso da Erregistro zibilaren hiztegian. Oraindik Terminologia Batzordearen bedeinkapena jaso ez badu ere, Euskaltermen jasota ageri da, nahiz eta termino normalizatua edo gomendatua adierazten duen eu zigilurik oraindik ez izan, hori Terminologia Batzordeak onartzen duenean ipiniko diote eta; gauzak ondo joanez gero, udan.

 publikotasun

Euskaltzaindiaren hiztegian ageri da publikotasun hitzaren definizioa: publikoa denaren nolakotasuna.

Baina lege-testuetan begiratuz gero, bestelako ordaina ikusten da. Toki-araubidearen oinarriak arautzen dituen apirilaren 2ko 7/1985 Legearen itzulpenean publizitate-printzipio erabili zen; baita Herri Administrazioen Kontratuen Legeari buruzko testu bategina onartzen duen 2000ko ekainaren 16ko 2/2000 Legegintzako Errege Dekretuan, Enplegatu Publikoaren Oinarrizko Estatutuaren apirilaren 12ko 7/2007 Legean, Sektore Publikoko Kontratuen Legearen testu bategina onartzen duen azaroaren 14ko 3/2011 Legegintzako Errege Dekretuan eta beste hainbatetan ere.

Publizitate hitza ere jasota dago Euskaltzaindiaren hiztegian: gertakari edo produktu berri baten zabalkundea egiteko bitartekoan multzoa: merkataritza helburuak direla medio, jendearen gogoa erakartzeko antzea edo teknika.

Administrazioaz ari garela, badirudi egokiagoa dela lehenengo definizioa, bigarrena baino. Euskaltzaindiaren webgunean ikus daitekeenez, lantaldeak besterik gabe onartu zuen publizitate sartzea 1993ko uztailaren 29an, eta geroxeago, 1996ko maiatzaren 29an, publikotasun.

Gaztelaniaz da polisemikoa publicidad:

publicidad

Gaztelaniazko hitz polisemikoek sarri buruhausteak ematen dizkigute itzultzerakoan, zein adierari buruzkoa den pentsatu eta erabaki beharra baitakar. Ez dirudi, ordea, kasu honetan erabakitzea zaila denik, Administrazioaren xedea ez baita gertakari edo produktu baten berri emanez jendearen gogoa erakartzea, publikoa denaren nolakotasuna bermatzea baizik.

Posted on

Joko bihurtu zen enkargua

Maialen Marin Lacarta

Orain dela bi aste enkargu bitxi bat iritsi zitzaidan lagun baten bidez: sukaldeko tresneria egiten duen IBILI izeneko Bergarako enpresak bere markaren izena txinerara itzultzea eskatu zidan. Beharbada itzuli terminoa erabili beharrean, kasu honetan lokalizatzeari buruz ari garela esan genezake. Blog honetan lokalizazioari buruzko hainbat sarrera irakurri ahal izan ditugun arren, definizioa ematea lagungarri izan daiteke enkarguaren nondik norakoak hobeto ulertzeko:

Localization involves taking a product and making it linguistically and culturally appropriate to the target locale (country/region and language) where it will be used and sold.

Jeremy Munday, Introducing Translation Studies, London: Routledge, 2008: 191.

Definizio hori LISA elkartea (Localization Industry Standards Association) zenak proposatu zuen. Baina itzul gaitezen harira: zergatik lokalizatu behar da marka bat txinerara? Zer zailtasun aurki ditzakegu izena egokitzeko garaian? Hemen doaz hiru adibide famatu, ea horrela zailtasunak zeintzuk diren asma dezakezuen:

Coca-cola
Idazkera 可口可乐
Ahoskera kěkǒukělè
Esanahia 可: ahal, gaitasuna izan, baimena eman, utzi, merezi izan, komenigarri izan…
口: ahoa
乐: zoriontasuna, zoriontsu
“Edanez gero zoriontasuna dakarrena”
Carrefour
Idazkera 家乐福
Ahoskera Jiālèfú
Esanahia 家: etxea, familia…
乐: zoriontasuna, zoriontsu, pozik…
福: zorte ona, zoriontasuna…
“Etxe zoriontsu zorte onekoa”
Nike
Idazkera 耐克
Ahoskera nàikè
Esanahia 耐: jasan, eutsi, jasateko gaitasuna, pazientzia…
克: gai izan, irabazi, kontrolatu…
“Eutsi eta irabazi”
.

Argi dago izenak txinerara itzultzeko garaian bi ezaugarri garrantzitsu izan behar direla kontuan: esanahia eta ahoskera. Txinerak hitz homofono ugari ditu. Horregatik, ahoskera errespetatu arren, esanahi egokia aukeratzea izan liteke gakoa; aukeratutako hitzak zorte txarra badakar edo itsusia bada, izenak ez baitu batere funtzionatuko. Beste hizkuntzen artean ere antzeko zerbait gertatzen da, ezta? Denok egin dugu barre Pajero auto-marka ikustean. Uste dut Espainiar merkatuan izena aldatu ziotela.

IBILIkoek hasiera batean ez zekiten horrelakorik, eta IBILI izena erregistratu zuten Txinan ere. Berehala esan zieten, ordea, izen txinatar bat edukitzea ere komeni zitzaiela. Izena itzultzeko zailtasunen berri ere eman zieten. Beraz, niregana jo zutenerako oso ondo zekiten zer nahi zuten. Eta, egitekoa azaltzerakoan, buruan nituen irizpide berak aipatu zizkidaten:

  • IBILIren antzeko ahoskera izatea
  • Ahoskatzeko erraza izatea
  • Txinatarrentzat esanahi polita izatea
  • Ahal izanez gero, sukaldaritzari lotutako esanahia izatea

Beste irizpide bat ere etorri zitzaidan burura, eta ibili hitzak euskaraz duen esanahia nolabait islatzea nahi zuten ala ez galdetu nien. Eskerrak ezetz esan zuten!

Hala ere, gehitu nuen haiek aipatu ez zidaten irizpide bat: tonuena. Txinerak lau tonu ditu, pinyin transkripzio-sisteman marratxoekin markatzen direnak: mā, má, mǎ, mà. Aukeratutako izenaren tonu-konbinazioa “polita” edo atsegina izan zedin ahalegindu nahi izan nuen.

Pentsa dezakezue izen aproposenaren bilaketa joko moduko bat izan zela niretzat. Itzultzaileei gustatzen zaizkigun joko horietako bat. Banan-banan azalduko dizkizuet etapak, hobeto uler dezazuen:

Lehen pausoa: Txinan saltzen diren sukalderako tresnen marka ezberdinak bilatzea

Bilaketaren helburua zer-nolako lexikoa erabiltzen zuten ikustea zen. Eta, ahal izanez gero, ingelesez erabiltzen zuten izena kontsultatzea. Egia esanda, adibideek ez zidaten gehiegi lagundu, denetatik aurkitu nuen eta. Itzulpenei dagokienez ere, gehienak ez ziren gorago eman ditudan adibide idealetara hurbildu ere egiten. Esanahia bakarrik itzuli eta ahoskerari jaramonik egiten ez zioten itzulpenak aurkitu nituen (Cooker King 炊大皇 chuīdàhuáng, sukaldeko erregea); ahoskera errespetatu baina esanahi aldetik sukaldaritzarekin loturarik ez zutenak ere bai (Delicious 得利仕 delìshí, lortu mozkina guardia (xake txinatarrean)); baita esanahia eta ahoskera kontuan hartzen zituztenak baina ahoskatzeko zailak zirenak ere (Machor 迈切尔 màiqièěr; qiè hitzak ‘labanarekin moztu’ esanahi du).

Marka horiek txinatarrak dira berez. Horregatik egin zitzaidan kuriosoa Delicious markaren kasua, txinerazko izenak ez duelako sukaldaritzarekin loturarik eta bai, ordea, ingelesezkoak. Halere, txinatar merkatuan baino ez dira salduko ziur asko; hori izan liteke azalpena.

Bigarren pausoa: IBILIren ahoskera imitatzen duten karaktereak bilatzea

Txineraz, karaktere bakoitzari silaba bat dagokionez, silaba hauek erabili nituen bilaketak egiteko: ai/yi/bi/bei/li. Yibili, aibili eta yibeili konbinazioak nituen buruan. Sukaldaritzari lotutako karaktere bat bilatzea izan zen zailena. Baina aurkitu nuen! 焙 bèi: su txikian egosi. Halere, bigarren karaktere gisa erabil nitzakeen bi eta bei silaben beste adiera batzuk ere politak iruditu zitzaizkidan, eta, guztiz baztertu aurretik, zerrenda txiki bat egin nuen: zazpi aukera denera. Liren kasuan ez zeuden hainbeste aukera, eta bi aukeratu nituen. Baina lehen karaktere gisa erabili beharreko yirentzat zerrenda luzea bildu nuen oso: hemezortzi karaktere denera.

Baztertutako hainbat karaktere

匕 (bǐ): ‘daga’ esan nahi du, baita antzina erabiltzen zen koilara antzeko bat ere. Zergatik baztertu, orduan? Dagaren zentzua hilketari eta indarkeriari lotuta dagoelako.

屄 (bī): alua, motxina. Ejem, ez du azalpenik behar.

弊 (bí): gaiztoa, mina, txarra…

痍 (yí): zauria

悒 (yí): kezkatuta, deprimituta…

Esku artean ibili nituen karaktereen zerrenda askoz luzeagoa da. Baina karaktere horiek, esate baterako, zuzenean baztertu ahal izan nituen. Adibide gutxi horiek nahikoa dira argi ikusteko zeinen garrantzitsua den arauak ondo ezagutzea joko honetan jokatzeko!

Hirugarren pausoa: inkesta egitea

Inguruan nituen sei lagun txinatarrei azaldu nien jokoa zein zen, eta silaba bakoitzerako bildutako zerrendatik gehienez hiru karaktere aukeratzeko esan nien. Zergatik aukeratu zituzten azaltzeko ere eskatu nien. Lehendik nituen Yiren zazpi adierekin, biren batekin, beiren batekin, eta liren bakarrarekin amaitu nuen hirugarren pausoa.

Laugarren pausoa: bigarren inkesta egitea

Doktoretza-ikasleen bulegoan ari nintzen hiru lagunei inkesta egiten, laugarren bat azaldu zenean: “A, zer da, sukaldaritza marka batentzat?” esan zuen inkesta egiteko erabiltzen ari ginen papertxoetan idatzitako izenak ikustean. Erdiko silabarako hautatutako bei hori (“su txikian egosi”) esanguratsua zela ikusi genuen, behinik behin. Inkestan ere 5 puntu jaso zituen karaktereak, beste aukera zen bi karaktereak jaso zuen puntu bakarraren aldean.

Hirugarren karaktererako, aukera bakarra geratu zitzaidan aurreko pausoan dagoeneko: 利 (lì), onuragarria. Bigarren eta hirugarren karaktereak aukeratuta zeuden, beraz.

Lehenengo yi hori baino ez zitzaidan falta. Geratzen zitzaizkidan zazpi aukeretatik hiru zihoazen garaile argi eta garbi; horregatik utzi nituen beste lauak alde batera. Baina geratzen ziren hirurak iruditzen zitzaizkidan onak. Horregatik, bigarren inkesta honetan hiru marka-izen eman nizkien aukeran lagunei, eta lehenengo karakterea bakarrik aldatu nuen izen batetik bestera. Hauek ziren hiru yi posibleak: 易 yì (praktikoa), 艺 yí (artea), 宜 yí (komenigarria).

Denak onak, ezta? Ba… oraindik ezin dizuet esan jokoa nola amaitu genuen; izan ere, IBILIkoek marka patentatu arte ezin dut izena publiko egin! Hala ere, azken pauso hau zuen kabuz ematen saia zintezkete, ea ondorio berera iristen garen:

Ibili
Idazkera 易焙利 / 艺焙利 / 宜焙利
Ahoskera Yìbèilì / Yìbèilì / Yíbèilì
Esanahia 易 / 艺 / 宜: praktikoa / artea / komenigarria
焙: su txikian egosi
利: onuragarria, lagungarria

 

Posted on

Ardura eta erantzukizuna

Xabier Aristegieta Okiñena

Badakit izenburua aski janeaustendarra gelditu zaidala, baina nahigabeturik ohartarazi beharrean nago Austen-en aipamenak ez duela lerro honetatik aurrerako jarraipenik, haren prosa baino dezente prosaikoagoak diren bidezidorretatik eraman behar dudalako gaurko aztergaia.

Kontua da euskaraz trukagarritasun erabatekoz erabiliak ikusten ditudala ardura eta erantzukizun hitzak: hori nire ardura da / hori nire erantzukizuna da. Ziur aski, biak izan daitezkeelako gaztelaniazko responsabilidaden ordain eta, halatan, gaztelaniazko hitz hori ikusten dugun bakoitzean euskaraz lasaiegi jotzen dugulako ardura nahiz erantzukizun hitzak erabiltzera.

Baina esango nuke ardura eta erantzukizuna ez direla gauza bera, eta horregatik, arduraz jokatu dute esan dezakegula, baina ez erantzukizunez jokatu dute.

Nire hipotesia da ardura hitzak jarrera bat adierazten duela, eta, hedapenez, jardun-esparru bat. Erantzukizun hitzak, aldiz, besterekiko betebehardun posizio baten berri emango luke, besteri dena delako aferari buruzko kontuak ematekoa. Eta, ardura hitzarekin bezalaxe, jardun-esparru bat ere adierazten du, hedapenez.

Hori horrela, ardura eta erantzukizun hitzen esanahi-eremuak elkargainkatu egiten dira xede duten jardun-esparru hori adieraztean, eta axola praktiko handirik gabea gertatu ohi da kontabilitatea zure ardura da nahiz kontabilitatea zure erantzukizuna da esatea.

Esanahi-bategite puntu horren alde bakoitzera, esanahi desberdinak hartzen dituzte, gorago ohartarazi dudanez: jarrera bat da ardura, funtsean; erantzukizuna, besteren aurreko posizio bat, are posizio juridiko bat.

Ondorioztapen horren oinarri, hitz horiei buruz honako hiztegiek ematen dituzten azalpenak.

Euskaltzaindiaren hiztegian:

ardura: 1 iz. Zerbaitetan jartzen den gogo oharmena. Ik. Axola; arreta. Haien nagitasuna eta ardura gutxia. Hezkuntzaz duten ardura berezia. Hirigintzaz ardura izpirik agertu gabe (…)

2 iz. Kezka. Berandu ez heltzea zen bere ardura guztia. Arduraren bat al duzu?

erantzukizun iz. Erantzule izatea; hortik datorren eginbidea. Ik. erantzunbehar. Langintza osoaren azken hitza eta erantzukizuna bere gain hartzen du. Erantzukizun handiko kargua (…). Erantzukizun zibila.

Orotariko Euskal Hiztegian:

1 ardura (V, G-goi, AN, L; SP, Lar, Añ, Mg Nom, Dv (BN), H (V, G, L)). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. Tr. Al Norte se documenta en textos de autores labortanos del s. XVII (Materre, Etcheberri, Axular, Haramburu, Argaignarats), en Haraneder, Duvoisin y Larre, en la mayoría de ellos en las exprs. ardura izan, ardura eduki; tbn. lo emplea Goyhetche, pero sólo para las acepciones (2) y (3). Al Sur, donde se documenta ya a mediados del s. XVI (v. infra ARDURA HARTU), es más extendido y frecuente su empleo en la tradición vizcaína, con una mayor variedad de usos y construcciones. En DFrec hay 97 ejs. de ardura, más 31 de ardurape-.

  • 1. Responsabilidad, cuidado; preocupación; interés. “Soin continuel” SP (cf. 2 ardura). “Cargo, cuidado”, “pena, cuidado” Lar y Añ. “(Tú te lo) quisiste, tú te lo ten, zure naia, biz zure gaia, zeurea zan gura, areago ardura” Lar. “Aplicación”, “tiento, miramiento” Añ. “Tráfagos, cuidados, (c.) ardurak, burukominak” Ib. “Ajola (G), arduria (V), cuidado” Mg Nom. “Soin, souci (BN). Ardura eskasa, négligence” Dv. “1.º cuidado, diligencia, providencia; [….] 4.º (? L), estudio” A. “Cura, cuidado. Jolasak dira zure arduria! Las diversiones son tu preocupación” (…)
  • 2. (Dv A, H). “Mine, santé. Ardura on du, il a bonne mine” Dv. “Mine, air extérieur” H. “Aziendak bezelako ardura eztu nagusiak, el dueño no tiene tan buen aspecto como el ganado” A. v. ardore. Hire gorphutza duk ardura ederrean: / Ase-on baten gaia neretzat menean. “En merveilleux état”. Gy 236 (v. tbn. 48). —Agur, kide, derro, zer! zu toki hautan? / —Bai, Yauna, baztertu naiz ustekabetan. / —Ardura eder duzu, milla demuntxoa. / —Badukezu, Yauna, bardiñ horlakoa. Ib. 32.
  • 3. (Dv A). Temperamento. “Ardura bihurria, tempérament irascible (Gy)” Dv. Azkue da la frase nola baitzuen ardura biurria como G-goi, lapsus por Goy(hetche) [= Gy 143]. Cf. LzG: “Ardura. Vigor; dinamismo (Contrasta). “Fulano no tiene ardura para nada” (Apellániz)”. Cf. ARDURA GAIZTOKO. v. ardore. Ezen nola zuen sortzez ardura bihurria, / Bere kider zeukatena khentzera net pendia. Gy 143.

erantzukizun, erantzunkizun.

1. Responsabilidad. v. erantzunbehar, erantzuki (4), erantzupen (4). Tr. Documentado en autores de la segunda mitad del s. XX. En DFrec hay 32 ejs. de erantzukizun y 23 de erantzunkizun. Norberak erantzukizuna leporatzen dunean. Etxde Itxas 205. Etzukean inoren erantzukizunik bere gain eta bere lepora bearrik. Zait Plat 102. Langintza osoaren azken itza ta erantzukizuna bere gain artzen du. Vill Jaink 78. Ezkongaidenboran jolasean ibilli dira, eztituzte ikasi bizibide berriak eskatzen diskien erantzukizunak. EgutAr 13-1-1962 (ap. DRA). Zer erantzukizun Jaunaren aurrean! MAtx Gazt 58. Zeñen erantzunkizun aundia. Ib. 43. Hutsegite haren errua ta erantzukizuna oso-osorik neure gain eta neure gain bakarrik hartuz. Azurm ZArg 4-8-1974, 5. Oro beren kargu, egiteko eta erantzukizunekin. Larre ArtzainE 185. Batuarekin hasita, noraino izan zen zure erantzukizuna, edo noraino izan zinen batuaren aitajauna? In MEIG IX 76.

— Obligación contraída. Zintzo jokatuta, baña Aurrezki-Kutxako erantzunkizunak ondo betetzen zituzten. TxGarm BordaB 173.

2. erantzukixun. Adivinanza. Erantzukixuna igarri dagidan eta neure battukarija jaso al ixan. Otx 152.

Tankera horretako hitz-bereizketez ohartuta egoteak lagundu egingo digu, dudarik gabe, euskarazko esanahi-aldeei distira eginarazten eta alde horiek balioan jartzen.