Hilabetea: urria 2014

Posted on

Shakespeareren ‘Ametsa’

Iñaki Iñurrieta Labaien

Joan den asteartean agertu zen hedabideetan DSS2016k eta EIZIEk elkarrekin emandako prentsaurrekoaren berri, eta, beraz, irakurle batzuek jakingo duzue honezkero nola 2016an Shakespeareren Uda gau bateko ametsa eszenaratuko den Cristina Enea Parkean, euskaraz, gaztelaniaz eta ingelesez. DSS2016k Juan Garziari enkargatu dio euskarazko itzulpena, eta, hori dela-eta, itzulpen-prozesua bera gizarteratzea helburu, zenbait ekitaldi antolatu dituzte EIZIEk eta DSS2016k udazken honetarako.

Lehen saioa joan den asteartean bertan izan zen, irailaren 30ean, itzultzaileon patroi San Jeronimoren egunean, Gasteizko Letren Fakultatean. Izenburua, “Itzultzailea sukaldean”, eta parte-hartzaileak, Juan Garzia, Larraitz Ariznabarreta shakespearezalea eta Maialen Berasategi itzultzailea; hirurak ere, Idoia Noble saio-gidariaren esanetara.

Bi ildotan bil litezke han esandakoak (gehiegi sinplifikatzeko arriskua neure gain hartuta): bat, A Midsummer Night’s Dream itzultzeari ekin aurretik kontuan hartu beharreko zenbait ohar; bestea, Juan Garziak bere itzultzaile-eskarmentutik itzultzailegaiei emandako aholkuak.

Itzultzeari ekin aurretik kontuan hartu beharrekoen artean, jatorrizko testuaren generoari buruzkoak ondo zehaztea da lehenetako bat. Uda gau bateko ametsa komedia bat da, komedia endredozkoa, artzain-giroko osagaiak dituena, karnabaleskoa: horiek guztiek tonu jakin bat ematen diote obrari, eta itzultzaileak tonu horri antzeman behar dio, gero asmatuko badu. Hanka-sartze handiak egin litezke, esaterako, itzultzaileak ez badu atzematen obrari darion ironia.

Bestalde, plano eta maila desberdinetan ari dira pertsonaiak: gazte maitaleen laukote protagonista; Atenasko errege-erreginak eta nobleak; basoko elfoak, maitagarriak eta abar; eta arlote-koadrilla. Pertsonaiok beren izaera edo mailari dagokion eran mintzatzen dira: serio edo txantxetan, estilo jasoan edo xehean, bertsotan edo prosan…. (Izan ere, zati asko neurtitzetan ditu A Midsummer Night’s Dreamek; Shakespeareren beste edozein obratan baino gehiago dira neurtitzak, proportzioz).

Alegia, pertsonaia bakoitza dagokion erregistroan mintzarazi behar du itzultzaileak. Hain zuzen ere, erregistroaren arazoa aipatu zuen Maialen Berasategik, aurrez EIZIEren webean proba-harri jarritako laginekin egindako itzultze-saioetan: ohartu zela pertsonaia desberdinak berdin mintzarazi zituela euskaraz. Jatorrizkoan, ordea, nabarmena da pertsonaiak erregistroaren aldetik ezaugarritzeko borondatea, Larraitz Ariznabarretak berretsi zuenez.

Juanek itzultzailegaiei emandako aholkuen artetik, berriz, zenbait bikote antitetiko nabarmenduko nituzke, halakoetan biltzen delakoan itzultzeak muin-muinean duen izate kontraesankor, paradoxikoa:

–Umiltasuna-harrokeria. Inozo puntu bat behar da itzultzea posible dela uste izateko (are gehiago, Shakespearerenak itzul daitezkeela uste izateko); baina baita harrokeria pixka bat ere, norbera jatorrizkoaren pareko bertsio bat emateko gai dela sinesteko. Bietarik behar du itzultzaileak, beraz: harro umila izan, edo umil harroa.

–Urrun-hurbil. Jatorrizkoarekiko leialtasuna dela-eta, urrun-hurbil auzia ere planteatu zen; zenbateraino hurbildu edo lotu hitzez hitzezkoari, zenbateraino urrundu, libre jardun? Ahal bezain hurbil, itzulpenak testu autonomo gisa funtzionatzen badu; eta funtzionatzen ez badu, behar bezain urrun… funtzionatzen duen puntura iritsi arte.

–Shakespeare edo/ala ni. Shakespeare itzultzean, Shakespeareren baitan sartu beharra du itzultzaileak, hau da, Shakespeare izan behar du. Juanen hitzez esateko, “trantze eskizofreniko kontrolatuan” jardun behar du. Bestalde, ez du pentsatu behar jenialegia denik, ez du saiatu behar “Shakespeare hobetzen”. Jenialtasunaren tentalditik begiratzeko aholkua: ustez ideia izugarri on bat duen bakoitzean, tartetxo bat uztea, betiere, beroarena kentzeko (Horra paradoxa, beraz: Shakespeare izan, eta jenialtasunari uko egin).

Amaitzeko, autokritika pixka bat egin beharrean gara antolatzaileok, begi-bistako kontu baten inguruan: EIZIEk sukalde gisa pentsatu eta iragarri zuen ekitaldia; hortik zetorren saioaren izenburua. Hitzekiko borrokan, bertsolaria nola, halaxe agertzea nahi genuen itzultzailea, saiora zetorrenak borroka horren izpi batzuk bederen jaso ahal zitzan. Bestalde, sukalde horretan parte hartzera –hitzekin jolas egitera– gonbidatu genuen jendea, bai eta zenbait lagin eta material edonoren esku jarri ere horretarako, gure webean, egun batzuk lehenago. Gehitxo; beroarena kentzea ahaztu zitzaigun guri ere. Ikasturtea hasi berri, ez da egon astirik ez modurik horrek aurrez eskatuko lukeen lanik egiteko. Beharbada, bigarren sukaldean, hil honen 30ean, aukera gehiago izango dira horretarako; kontuan izanik orduan Bertsozaleen Elkartekoen eta bertso-eskolen partaidetza espero dugula. Erronka polita hori ere: bertsolaritza Shakespeareren mundura hurbiltzea, eta alderantziz, Shakespeare bertsolaritzara. Baina horretaz, hurrengoan.

Posted on

«Trafiko»ari bidea itxi nahian?

Alfontso Mujika Etxeberria

Gaurkoan (ere), txikikeria bat. Erreparatu diozue inoiz trafiko hitzari hiztegi ofizialetan?

Hiztegi Batuaren lehen itzulian bertan sartu zen hitza, honela:

trafiko iz. (merkataritzakoa eta drogena).

Alegia, bi adiera edo azpiadiera onartu dizkiote, merkataritzakoa (arrunta) eta drogena (markatua). Eta ibilgailuen ibilia adierazteko, berriz, ez da aipatzen. Hiztegi Batuko parentesi arteko oharra ikusita, pentsa genezake nahita baztertutako adiera dela.

Geroago, Euskaltzaindiaren hiztegia etorri da. Eta, harrigarria bada ere, Hiztegi Batuak onartzen dion baino are esparru semantiko estuagoa onartu dio:

trafiko iz. Legez kanpokoa, ezkutukoa edo lotsagarria edo den salerosketa. Trafikoetan hitsena, jendeen trafikoa. Droga trafikoa.

Zergatik adiera-murrizte hori? Nahi gabeko irristada ote? Jakinaren gaineko erabaki inon esplizitatu gabea? Esku beltz bat ote? Nik ez dakit, baina harrigarria da.

Harrigarria da, ezer baino lehen, ikustea hitz horren beste adiera bati, Hegoaldeko edonori galdetuta lehenengo aipatuko lukeen horri (ibilgailuen atzera-aurrerako hori, ibilgailuen zirkulazioa) tokirik ez zaiola egin nahi izan.

Beste hiztegi batzuetan begiratuta, aldatu egiten dira gauzak. Adibidez, Euskalterm datu-bankuan, gaztelaniazko tráfico hitza sartuta, ikusten da ahalegin bat egin dela zirkulazio hitzaren bidez emateko ordainak euskaraz (frantsesez, askotan, circulation erabiltzen baita). Hala ere, muga garbi-garbi bat ageri da Administrazioan: Trafikoa Kudeatzeko Zentroa, Trafiko Zuzendaritza Nagusia…, baita OTA/TAO sigla ezagunaren atzean ere: ordenación del tráfico y aparcamiento / trafiko eta aparkamenduaren ordenamendua.

Elhuyar hiztegiak (euskara-gaztelania hiztegi elebiduna) lau adiera esleitu dizkio trafiko hitzari; hau da, ez dio aski iritzi Hiztegi Batuaren eta Euskaltzaindiaren hiztegiaren deskribapenari:

trafiko

  • 1  iz. [legez kanpoko salerosketa] tráfico

droga-trafikoa: tráfico de drogas

  • 2  iz. [ibilgailuen zirkulazioa] tráfico, circulación

autobideko lanek trafikoa zaildu egiten dute: las obras en la autopista complican el tráfico

TAO, trafiko eta aparkamenduaren ordenamendua: OTA, ordenación del tráfico y aparcamiento

  • 3  iz. [zirkulazioa, mugimendua] tráfico, circulación

itsas trafikoa nabarmen handitu da azken urteotan: el tráfico marítimo ha aumentado notablemente en los últimos años

  • 4  iz. (Inform.) tráfico

webgune baterako trafikoa handitzeko metodoak: métodos para aumentar el tráfico a un sitio web

Zehazki hiztegiak ere ibilgailuen zirkulazioaren adieran eta salgaien mugimenduarenean ere ontzat ematen du:

cabotaje m kabotaje, itsasbazterreko trafiko
guardia de tráfico, (individuo) trafikoko poliziakide.
tráfico 1 m (de vehículos) zirkulazio, trafiko
urbano 3 m,f colq (guardia) (trafikoko) udaltzain

Bide batez, komeni da ikustea nola definitzen den gaztelaniaz tráfico hitza orain, DRAEn eguneratu baitute artikulua:

tráfico (Del it. traffico).
1. m. Acción de traficar.
2. m. Circulación de vehículos por calles, caminos, etc.
3. m. Movimiento o tránsito de personas, mercancías, etc., por cualquier otro medio de transporte.
4. m. Inform. Flujo de datos que se envía y se recibe a través de la red, medido en cantidad de información por unidad de tiempo.

Ez du merezi erabilera-datu orokorrak aztertzen hastea. Garbi dago trafiko hitza luze eta zabal erabiltzen dela. Baina erakusgarri ona izan daiteke Ereduzko Prosa corpusa, idazkera zaindua soilik islatzen baitu: dozenaka idazlek erabili dute trafiko hitza ibilgailuen joan-etorria adierazteko, eta dozenaka literatura-liburutan argitaratu da:

Aingeru Epaltza, Anjel Lertxundi, Bernardo Atxaga, Edorta Agirre, Edorta Jimenez, Edurne Elizondo, Eskarne Mujika, Fernando Rey, Gotzon Garate, Harkaitz Cano, Hasier Etxeberria, Iban Zaldua, Imanol Zurutuza, Iñaki Arranz, Iñaki Zabaleta, Iñigo Aranbarri, Irene Aldasoro, Javi Cillero, Joan Mari Irigoien, Jon Arretxe, Joseba Sarrionandia, Joseba Urteaga, Joxe Austin Arrieta, Joxemari Iturralde, Joxemari Urteaga, Joxerra Garzia, Juan Ignacio Pérez / Pello Salaburu, Juan Luis Zabala, Karlos Linazasoro, Koldo Izagirre, Lopez de Arana, Lourdes Oñederra, Markos Zapiain, Migel Angel Mintegi, Mikel Hernandez Abaitua, Oskar Arana, Pablo Sastre, Paddy Rekalde, Pako Aristi, Patxi Iturritegi, Patxi Zubizarreta, Pello Lizarralde, Pello Salaburu, Pello Zabala, Ramuntxo Etxeberri, Sonia Gonzalez, Unai Elorriaga, Urtzi Urrutikoetxea, Xabier Etxabe, Xabier Mendiguren Elizegi, Xabier Montoia…

Eta, badaezpada, inork ez dezala pentsa Iparraldean ez dakitela zer den trafikoa. Hona hemen Le Petit Robert de la langue française hiztegiaren definizioa:

TRAFIC
(…) (mil. xixe ; ang. traffic) 2. Mouvement général des trains ; fréquence des convois sur une même ligne. Un trafic intense. — par ext. Trafic maritime, routier, aérien. // Circulation des véhicules. Trafic dense sur le phériphérique.

Alegia, hiztegi horren arabera, ibilgailuen zirkulazioari frantsesez trafic esaten zaio XIX. mendearen erdialdeaz geroztik. Hala ere, egia da circulation hitza ere erabiltzen dela. Bestalde, trafic hitza espezializazio-arlo askotan erabiltzen da frantsesez ere, gaztelaniaz eta ingelesez bezala. Hona hemen adibide batzuk, frantsesetik hartuak:

trafic. Information transmise sur une voie de communication.

trafic, trafic routiere. Le concept de trafic sous-entend une possibilité de mesure.

trafic, trafic aérien. Dans le domaine du transport aérien, désigne le transport de passagers, de fret et de poste.

trafic, trafic téléphonique. Ensemble des demandes de communication émanant d’un groupe d’abonnés ou écoulées au moyen d’un groupe de circuits ou de jonctions considéré en tenant compte de la durée aussi bien que du nombre des communications.

trafic. Ensemble des demandes de communication émanant d’un groupe d’abonnés ou écoulées au moyen d’un groupe de circuits ou de jonctions considéré en tenant compte de la durée aussi bien que du nombre des communications.

trafic. Ensemble du mouvement de la navigation et des courants de voyageurs et de marchandises caractérisant les activités d’un port.

trafic (Circulation des trains). Ensemble de données qui caractérisent l’importance du service assuré sur une ou plusieurs lignes pendant une certaine période. On peut considérer soit l’importance des parcours, soit l’importance conjuguée des parcours et des charges (Conseil international de la langue française).

Ez daukat nik ezer zirkulazio hitzaren kontra, baina trafiko hitza ezkutatu nahi izatea edo adieraz kamustu nahi izatea alferrikakoa da, eta ez du abantailarik, alderantziz baizik.

Posted on

Euskararen desafektua (II)

Asier Larrinaga Larrazabal

Adin batetik beherako euskaldun zaharren artean, deriba kezkagarri bat igarri dut azkenaldian, nik euskararen desafektua deritzodana. Lehengoan, desafektu horren arrazoi bat aztertu nuen: euskaldunak inguratzen dituen euskararen sinesgarritasunik eza. Post honetan, euskaldunei eskaintzen zaien euskararen funtzionaltasunaz arituko naiz, eta hurrengorako utziko dut arazoaren hirugarren korapiloa, adierazkortasuna.

Funtzionaltasuna esaten dudanean, erabilera-eremuak dauzkat gogoan. Bilbo Handian ―nire bizitzaren zatirik handiena hor egiten baitut―, zenbat eremutan zait euskara erabilgarri? Balantze moduko bat egitera noa, euskarak galdu dituen eremuak, irabazi dituenak eta eskueran dauzkanak aintzat hartuz.

GALDUAK

Euskara hizkuntza hila da toki-izen berriak sortzeko. Ezaguna da hiriburutik hurbileko hondartzei zelan aldatu zaien izena; mendiei, beste horrenbeste. Alferrik da erakundeek euskararen aldeko ahalegina egitea, Zubizuri edo Isozaki Atea nekez piztuko baitira bilbotarren ahotan pasarela de Calatrava edo torres de Isozaki-ren kaltetan. Uri Zaharrean bada taberna bat, Zazpi Bide, bide-gurutze batean dagoena beste hainbat tabernaren ondoan. Jende mordoa erakartzen duen toki horri deitzeko aukera polita zen Zazpi Bide ―lepoa jokatuko nuke taberna bataiatu zutenek bide-gurutzearen irudia zeukatela gogoan―, baina El Triángulo zabaldu da oraintsu. Bihoztunen batek Hiruki gunea idazkuna jarri du horma batean, kartoizko kartel dotore batean. Susmoa dut bertan fosilduko dela euskarazko izena.

hiruki gunea

1970eko hamarkadara arte, euskararen babestokia ―sanctuary esango lukete ingelesez― baserria zen. Egun, lehen sektorearen teknifikazioak eta ―oroz gain― euskara lanbide-heziketatik ia erabat erbesteratuta egoteak baserritar eta abeltzain modernoak euskaraz moldatzeko gai ez izatea ekarri dute. Txorierriko mahastizainek orain hamarkada batzuk baino txakolin hobea egiten dute, baina nekez esango dute aihen, muztio, legamia, hartzidura… Ederto asko ―gaztelaniaz dihardutela ― coupage, monovarietal, despalilladora… Ez noa adibideak luzatzera Oñatiko Artzain Eskolan ikasitakoekin edo beste zernahirekin.

Beste galera bat: Bilboko Uri Zaharreko elizetan ez dago euskarazko mezarik. Meza elebidunen bat badago, baina euskara hutsezkorik ez. On Klaudio Gallastegik burua altxatuko balu! On Klaudiok Bilboko ―eta Euskal Herri osoko― euskaltzaletasunaren epizentro bihurtu zuen San Antongo igande eguerdiko euskarazko meza 1970eko hamarkadan. Gizarte gero eta sekularizatuago honetan, ez dirudi hutsune handirik utzi duenik.

Oro har, galeren aldean jarri ditudan eremuak ez dira, itxura batean, gauza larriegia, baina esan beharra dago galerak gero eta nabarmenagoak direla, eta itzulezin diruditela.

IRABAZIAK

Irabazietan, pisu handiko hiru eremu daude: administrazioa, hezkuntza eta hedabideak. Nahiko dira hirurok balantzea positibotzat jotzeko, teorian behintzat. Egiazko panorama, ostera, etsigarria da. Euskara ikasgelara sartu da, baina hor barruan geratu da zerratuta, jolaslekura irten barik. Hedabideei dagokienez, berdin. Gero eta gehiago dira euskarazko kazetak, telebistak eta irratiak; berorien audientzia, baina, gero eta txikiagoa. Euskara paperean eta uhinetan harrapatuta dago, euskaldunei erakargarri edo interesgarri ez zaien eskaintza batean katigatuta.

Zorionez, badago hori baino gehiago, jendearen ekimenak aurrera atera duen eremu oso bat: mundu zibernetikoa. Ez gara jabetzen zenbat zor diegun era guztietako aplikazioak, programak eta sistema eragileak euskaratzen jarduten dutenei. Izan ere, ziberespazioko arrakasta izango da irabazirik pisuzkoena. Edozelan ere, sintomatikoa da bakarkako eremu bat izatea, euskara agerira ateratzen ez duena.

ESKUERAN

Optimista naizenez gero, egingarrien zutabean jarriko ditut lehengo batean haur eta gazteen aisialdirako zirriborratu nituen aukerak.

Gauza bera egingo dut hizkuntza-paisaiarekin; egingarrien zutabera. Bilbon eta inguruko herrietan, hutsaren hurrengotzat jo daiteke euskarari espazio publikoan egiten zaion lekua, erakunde ofizial eta publikoen salbuespentxo lotsatuak salbuespen. Ez dut itxaropena galtzen, hala eta ere, Iparraldean Euskararen Erakunde Publikoak eta Euskal Moneta elkarteak saltokietako kartelak euskaraz jartzeko helburuarekin sinatu duten hitzarmena ikusita. Beharbada, egunen batean, argiren bat piztuko zaie Bizkaiko Ostalarien Elkartekoei, Uri Zaharreko Merkatarien Elkartekoei edo besteren batzuei Bilbon eta inguruetan antzeko ekimen bat aurrera ateratzeko. Nolanahi ere den, kontsumitzaileen eta erabiltzaileen hizkuntza-eskubideen gaineko ganorazko dekretu batek asko konponduko lituzke gauzak.

Zerrenda ixtearren, eskueran dugu, halaber, irismen eta ikusmira zabaleko kultura- eta hizkuntza-errepertorioa osatzea gure gizartean. Ia behar ez den sasitzan sartu barik azaltzen dudan kontu hau. Latinoamerikanizatu egin gara. Ez musikan bakarrik; baita beste kultur adierazpen askotan ere. Eta latinoamerikanizazioaren eskutik, gure errepertorio-premiak murriztu egin dira, gaztelania aski bihurtzeraino. Orain hamarkada batzuk, esate baterako, Europatik etortzen zitzaigun musika, ingelesez, frantsesez, italieraz, alemanez… Horrelako ingurune eleaniztun batean, euskarak errazago izango luke bere nitxoa egitea. Shakira, Violetta, Carlos Baute, Amarte así, Frijolito, Isabel Allende, Yo soy Betty, la fea… asebetegarri zaizkigun neurrian, euskara alferreko zaigu.

Oraingoz, atal honetako eremuak erdararen aldean daude. Borondate politikorik ez badago, herritarrak kontzientziatzen ez badira, hor segituko dute.

BALANTZEA

Balantze orokorra negatiboa da. Euskara oso eremu gutxitan da erabilgarri eta, erabilgarri den eremuetan ere, derrigortasuna, bakarkakotasuna, glamourrik eza eta halako zamak daramatza. Euskara erabilgarri ez bada, hiztunari funtzionala ez bazaio, ez da harritzekoa desafektua.