Shakespeareren ‘Ametsa’

Iñaki Iñurrieta Labaien

Joan den asteartean agertu zen hedabideetan DSS2016k eta EIZIEk elkarrekin emandako prentsaurrekoaren berri, eta, beraz, irakurle batzuek jakingo duzue honezkero nola 2016an Shakespeareren Uda gau bateko ametsa eszenaratuko den Cristina Enea Parkean, euskaraz, gaztelaniaz eta ingelesez. DSS2016k Juan Garziari enkargatu dio euskarazko itzulpena, eta, hori dela-eta, itzulpen-prozesua bera gizarteratzea helburu, zenbait ekitaldi antolatu dituzte EIZIEk eta DSS2016k udazken honetarako.

Lehen saioa joan den asteartean bertan izan zen, irailaren 30ean, itzultzaileon patroi San Jeronimoren egunean, Gasteizko Letren Fakultatean. Izenburua, “Itzultzailea sukaldean”, eta parte-hartzaileak, Juan Garzia, Larraitz Ariznabarreta shakespearezalea eta Maialen Berasategi itzultzailea; hirurak ere, Idoia Noble saio-gidariaren esanetara.

Bi ildotan bil litezke han esandakoak (gehiegi sinplifikatzeko arriskua neure gain hartuta): bat, A Midsummer Night’s Dream itzultzeari ekin aurretik kontuan hartu beharreko zenbait ohar; bestea, Juan Garziak bere itzultzaile-eskarmentutik itzultzailegaiei emandako aholkuak.

Itzultzeari ekin aurretik kontuan hartu beharrekoen artean, jatorrizko testuaren generoari buruzkoak ondo zehaztea da lehenetako bat. Uda gau bateko ametsa komedia bat da, komedia endredozkoa, artzain-giroko osagaiak dituena, karnabaleskoa: horiek guztiek tonu jakin bat ematen diote obrari, eta itzultzaileak tonu horri antzeman behar dio, gero asmatuko badu. Hanka-sartze handiak egin litezke, esaterako, itzultzaileak ez badu atzematen obrari darion ironia.

Bestalde, plano eta maila desberdinetan ari dira pertsonaiak: gazte maitaleen laukote protagonista; Atenasko errege-erreginak eta nobleak; basoko elfoak, maitagarriak eta abar; eta arlote-koadrilla. Pertsonaiok beren izaera edo mailari dagokion eran mintzatzen dira: serio edo txantxetan, estilo jasoan edo xehean, bertsotan edo prosan…. (Izan ere, zati asko neurtitzetan ditu A Midsummer Night’s Dreamek; Shakespeareren beste edozein obratan baino gehiago dira neurtitzak, proportzioz).

Alegia, pertsonaia bakoitza dagokion erregistroan mintzarazi behar du itzultzaileak. Hain zuzen ere, erregistroaren arazoa aipatu zuen Maialen Berasategik, aurrez EIZIEren webean proba-harri jarritako laginekin egindako itzultze-saioetan: ohartu zela pertsonaia desberdinak berdin mintzarazi zituela euskaraz. Jatorrizkoan, ordea, nabarmena da pertsonaiak erregistroaren aldetik ezaugarritzeko borondatea, Larraitz Ariznabarretak berretsi zuenez.

Juanek itzultzailegaiei emandako aholkuen artetik, berriz, zenbait bikote antitetiko nabarmenduko nituzke, halakoetan biltzen delakoan itzultzeak muin-muinean duen izate kontraesankor, paradoxikoa:

–Umiltasuna-harrokeria. Inozo puntu bat behar da itzultzea posible dela uste izateko (are gehiago, Shakespearerenak itzul daitezkeela uste izateko); baina baita harrokeria pixka bat ere, norbera jatorrizkoaren pareko bertsio bat emateko gai dela sinesteko. Bietarik behar du itzultzaileak, beraz: harro umila izan, edo umil harroa.

–Urrun-hurbil. Jatorrizkoarekiko leialtasuna dela-eta, urrun-hurbil auzia ere planteatu zen; zenbateraino hurbildu edo lotu hitzez hitzezkoari, zenbateraino urrundu, libre jardun? Ahal bezain hurbil, itzulpenak testu autonomo gisa funtzionatzen badu; eta funtzionatzen ez badu, behar bezain urrun… funtzionatzen duen puntura iritsi arte.

–Shakespeare edo/ala ni. Shakespeare itzultzean, Shakespeareren baitan sartu beharra du itzultzaileak, hau da, Shakespeare izan behar du. Juanen hitzez esateko, “trantze eskizofreniko kontrolatuan” jardun behar du. Bestalde, ez du pentsatu behar jenialegia denik, ez du saiatu behar “Shakespeare hobetzen”. Jenialtasunaren tentalditik begiratzeko aholkua: ustez ideia izugarri on bat duen bakoitzean, tartetxo bat uztea, betiere, beroarena kentzeko (Horra paradoxa, beraz: Shakespeare izan, eta jenialtasunari uko egin).

Amaitzeko, autokritika pixka bat egin beharrean gara antolatzaileok, begi-bistako kontu baten inguruan: EIZIEk sukalde gisa pentsatu eta iragarri zuen ekitaldia; hortik zetorren saioaren izenburua. Hitzekiko borrokan, bertsolaria nola, halaxe agertzea nahi genuen itzultzailea, saiora zetorrenak borroka horren izpi batzuk bederen jaso ahal zitzan. Bestalde, sukalde horretan parte hartzera –hitzekin jolas egitera– gonbidatu genuen jendea, bai eta zenbait lagin eta material edonoren esku jarri ere horretarako, gure webean, egun batzuk lehenago. Gehitxo; beroarena kentzea ahaztu zitzaigun guri ere. Ikasturtea hasi berri, ez da egon astirik ez modurik horrek aurrez eskatuko lukeen lanik egiteko. Beharbada, bigarren sukaldean, hil honen 30ean, aukera gehiago izango dira horretarako; kontuan izanik orduan Bertsozaleen Elkartekoen eta bertso-eskolen partaidetza espero dugula. Erronka polita hori ere: bertsolaritza Shakespeareren mundura hurbiltzea, eta alderantziz, Shakespeare bertsolaritzara. Baina horretaz, hurrengoan.