Mikel Taberna Irazoki
Mikel Laboak kantatu zizkigunetatik aparte, Xenpelarrenak bide diren bertze bertso batzuk ere badira haien gisara xexen moduko batek Pasai Donibanen eginiko balentriak kontatzen dituztenak. Segur aski lehenago ere irakurriak izanen nituen, baina ahantziak ere bai, eta orain, nire gaurko testua prestatzeko gai bila nenbilela ustekabean berriz ere begiz jo baititut, haietan eta bertso haien inguruko kontaketan kateatua gelditu naiz, gatibu.
Nire testua gaur argitaratuko zela jakinik, neure baitan pentsatu nuen zer egokiago Pasaiako herritik bertsoetatik abiatzea baino. Beraz, bertsio jatorrizko samar bat eskuratu nahiz, aita Zavalaren Xenpelar bertsolaria hartu, eta leitzen hasi naiz Pasai Sanjuan’go zezenak izenburua daraman kapitulua. Honat ekarriko ditut, zerttobait bakandurik, hango hitzak:
“Pasaia’ko zezenai buruz bi jarri-aldi arkitu ditut (…) Jarri-aldi aueri buruz argibide auek eman dizkigu ainbeste denboran Xenpelarren illobarekin bizi izana dan Florentina Pérez Salaberria’k:
«Pasai San Juan’go plazak aieka batetik itxasoa du, bañan bestetik etxeak. Ta mendi-aiekatik dute sarrera ango etxerik geienak.
Santiago-egun batez, zezenak iges egin zuen barrera-tartetatikan, eta mendi aldera jo zuan.
Jendea, ura libre ikusi zuanean, etxe-barrenetara sartu zan; baita zezena ere atzetikan. Orduan danak, nun izkutaturik etzutela-ta, oi-azpietan ta al zuten tokietan sartu ziran. Tellatura igoak ere izan bear zuten.
Bañan zezenak usaia-edo aditzen zuan, da sobrekama ta maindireai tira ta tira asi zan. Traba billatzen zuan ta orduan ta larriago zezena.
Gero, ixpillu baten aurrera joanda, ura txikitu bearrean asi zan adarrakin kolpeka, an beste zezen bat zualakoan.
Urrena, balkoira atera omen zan, bere maindire ta sobrekamarekin, ta jende dana kaletik karraxika.
Andik beera noizbait ere jetxi ta jendeari segika asi zan. Batzuk beren burua putzura bota zuten, ta bai zezenak ere berea atzetikan.
Andik atera egingo zuten nola edo ala arakiñak edo norbaitek, bañan eztakit ori.
Gu ere, neska koxkorretan, Pasai’ra joaten giñan Santiagotan ango zezenak ikustera, ta Joxepa Antonik, Xenpelarren illobak, onela esaten zigun:
– Gaur ere San Juan’a al zoazte? Joan, joan! Len ere an festa pollita pasia da ta zoazte! Or ibilli bearko dezute itxasora zeuen burua bota ta larri! Joan bestela mendira; ikusiko dezute zer daukazuten atzetik: zezena!
Pasai’ko gertaera ori bein baño geiagotan kontatu zigun.» (…)”
Hitz horien ondotik heldu dira segurtasun osoa ez izanagatik aita Zavalaren ustez Xenpelarrenak diren bertsoak (“liburu ontan jarri degu… Xenpelarrena ote dan susmo egiteko motiborik pranko badala iritzirik”): Bertso berriak Pasaia’ko zezenari jarriak. “Bertso berri batzubek, konsola gaitezen…”
Ez ditut hemen guziak paratuko, baina jakin ezazue denok ezagutzen ditugun sortakoak bezain ederrak direla, hauek ere dudarik gabe balio dutela konsolatzeko triste daguen guziya. Irakurgosea bizteko, hona hemen zazpigarrena eta hamalaugarrena (azkena):
“7) Bestia an zeguan
oiaren azpiyan,
eztul asko egin bage
nere iritziyan;
orlako konturikan
juan dan aspaldiyan
ez dala pasa nago
gure probintziyan
14) Balkoyian ziranak
ez dira errez gorde,
franko arrapatu ditu
aberats ta pobre;
maindiria ostuta
juan da gero ere,
asaltuan sartuta
sakiua libre.”
Liburuan, gero, jarraian datoz aboak ezagutarazi zizkigun Bertso Berriak: “Pasaia’ko plazatik dator notiziya … “. Horiei buruz, aita Zavalak Luis Jauregi apaiz jaunaren hitzak txertatu zituen liburuan, 1958ko bertze argitalpen batetik ekarrita: «Pasaia’n, Santiago-egunez, xexenak izan oi dira. Orretarako, erriko Enparantza Nagusian, esia ipintzen dute. Beste zenbait urtetan bezela, ba, juan zan gure Xenpelar xexenak ikustera egun ortan, ta ara nun esitik salto egin, ta jende-tartera jotzen dun zezenak. Ango zalaparta ta iskanbilla … !»
* * * * *
Eta horrekin guziarekin zer?, galdetuko duzue honaino irakurtzeko pazientzia izan duzuenok. Auspoako ale horretatik ebatsirik honat ekarri ditudan lerroetan bada hizkuntza konturik hemen ohi dugun maneran aztertzeko modukorik, eta nahi duenak egin lezake, baina, nire aldetik, iruditzen zait gaurko hau eskaintza bat izan daitekeela, bertzerik gabe, nire irakurketa bat zuekin partekatzeko. Hurrengoan itzuliko gara xehetasunetan piko egitera, xorroxtasunera.
Amaitzeko, pare bat ohar: nahiz eta Xenpelarren izena Joan Frantzisko/Prantxisku Petrirena zela jakin, ez nuen gogoan haren aitona, “Juan edo Juaquin Cruz de Petriarena”, Sunbillatik joana zenik Errenteriara. Pentsatzen hasi naiz blog honetako gobernadoreetako bat ( 😉 ) haren ondorengo jendakia ez ote den.
Bertzalde, Santiago eguna seinale Pasaian, bai, baina baita bertze hameka tokitan ere; eta Alkaiagan ere bai. Gure auzo koxkorrean ez da inoiz adardunik erabili, nik dakidala, ez libre ez sokaz loturik, jendea harekin jostetan (hura sufriarazten) aritzeko; gu baino zaharragoen denboran antzarak edo piroak paratzen omen zituzten zintzilik, Lekeition bezalatsu, eta haiek baino salbaiago zirenak behor gainetik lepoa kentzera saiatzen ziren tiraka. Gaur egun, horrelakorik ez da egiten, ezta nahi ere. Programako ekitaldi nagusia bizilagunen bazkaria izaten da, eta gero han ibiltzen da jendea salto eta irrintzi (aurten Balentin joan zaigu, eta sumatuko dugu haren falta inor ez baita plaza erdira aterako kriskitinak eskuetan dantza egitera); horretaz aparte, aurrekontu ttikiko bertze gauza mordoxka bat ere antolatzen dute bertako gazteek, gehienbat haurrei begira; azkeneko urteotan mendiko lasterketa polit bat asmatu dute, neska-mutilek taldeka egiten dutena. Inor animatzen bada, badakizue…
Uda ona pasa!
31 eskutik 