Eguna: 2013-04-08

Elixabete Perez Gaztelu

Caja de Ahorros Provincial de Guipúzcoa. Libreta General. Cuenta Corriente nº… de D… Domicilio… Pueblo... azalean idatzia duen liburuxka eskuetara iritsi berri zait. Pezeta baten sarrera beste mugimendurik ez dauka jasoa. 1900. urteaz geroz Gipuzkoan jaiotzen ziren umeei zabaltzen zieten aurrezkiak gordetzeko liburuxkaren aleetako bat da [1]; 1918ko irailaren 6an zabaldu zuten Irunen.

«Verdades que deben extenderse» du lehen atalak buruan. Mandatua: gurasoek ez dezatela alkoholik edan, kaltea eta gaitza besterik ez dute etxera eramango.

Los hijos de los alcoholizados son muchas veces enclenques, idiotas, deformes. Muchos mueren con convulsiones.

«Egia» horien eta beste eskuren batek liburuxka-jabeentzat zehaztutako «Instrucciones para el imponente» direlakoen ondoren, 13 orrialdetxoko testu bat dago, gaztelaniaz lehenbizi, euskaraz geroxeago. Ama berriei eskainitako testua da. Amak umetxoak bularrez haztera bultzatu nahi ditu, eta gomendioak ematen dizkie jakin dezaten nola jokatu umetxoa behar bezala elikatzeko.

Litekeena da testua ezaguna izatea, baina niretzat ez zen hala, eta ezjakinean dagoen bakarra izango ez naizelakoan, zuekin konpartitzera deliberatu naiz. Alde askotatik mereziko luke, nik uste, aztertzea. Beteak beste, XX. mendeko lehen laurdenaldi hartan kokatzea interesgarria litzateke: Nork pentsatu zuen komeni zela halako testu bat egitea? Zergatik? Nork irakurtzekotan egina? Zergatik testua aurrezki liburuxkan plazaratu? Nork erabaki zuen gaztelaniaz eta euskaraz eman behar zela? Nork itzuli zuen euskarara? Nola erabaki zuen itzultzaileak zein hizkera moduz baliatu? Zenbat euskaldunek, zenbat emakume euskaldunek jakingo zuten orduan irakurtzen? Eta abar. Erantzunik ez dut, ordea.

Atal eta ataltxoen izenak besterik ez ditut jasoko, uste baitut izenburuak elkarren parean jasotzea egokia izan daitekeela itzultzailearen lanaz ohartzeko. Nolanahi dela ere, liburuxkako euskal atala eskaneatuta hemen jarri dut, gustua duenak eskura eta eskuzta dezan (Aurrezki kutxa 1918ko liburuxka_eusk).

Bi atalen izenburuak honelaxe idatzita daude. Errespetatuko ditut letra larriak eta xeheak, lerro bukaerak non egin dituzten (sintagmako zein atal bereizita), okerrak (Mery gaztelaniaz, Merry euskaraz…, euskal testuko izen berezi guztiak «mediku jauntzat» jo dituzte)…

INSTRUCCIONES A LAS MADRES PARA AMAMANTAR Á SUS HIJOS ARREGLADAS POR el Doctor Budín, M.me Landrin, M. Gaston Mery y el  Doctor M. Variot

BEREN UMEAC BULARREZ ASITZECO CONTUAN AMAC EDUQUI BEAR DITUZTEN ARGIBIDE EDO JAQUINBEARRAC Medicu jaun Budín, Landrin, Gaston Merry eta Variotec ipiñiac.

Era berean, iruditzen zait ataltxoen izenak bi hizkuntzetan ikusteak argi pixka bat eman dezakeela XX. mende hasierako itzultzaile hura hitzak eta (batez ere?) sintagmak itzultzeko nola moldatu zen ikusteko. Ildo horretatik, ariketatxo moduan, konpara daiteke testu horretan erabilitako hainbat hitz-sintagmarentzat emandako irtenbideak eta egun hiztegietan ematen direnak (demagun mamada [2], biberón, destete, lactancia (materna (amagandiko edoskitze; edoskitze natural (Euskalterm)), mixta (ez dut ordainik aurkitu hiztegietan), artificial (edoskitze artifizial (Euskalterm)), esterilizador…) eta/edo gisa bateko edo besteko corpusetan topa daitezkeenak.

Hauexek dira ataltxoen izenak. Hemen ere grafia bere horretan utzi dut.

Lactancia materna	Amaren bularrezco ume azitzea
Cuidados especiales para las primeras mamadas	Umea bulartzen azitzean contuan eduqui bear dirán gauzac
De cómo han de ordenarse las mamadas de las criaturas	Cer nolatan umeari bular aldiyac eman bear zaizcan
Cuidados que han de darse al niño durante la lactancia	Bularreco umeaquin eduqui bear dirán contuac
Cuidados especiales para la madre que está criando	Bularreco umea daucan emacumeac bere buruarequin eduqui bear dituan contuac
Lactancia mixta	Bularrez eta beste gauzez umea azitzearen gañean
Hay que pesar á los niños	Noizic beiñ comeni da umeac pisatzia
Lactancia artificial	Ganadu esnez umea azitzearen gañean
Leche esterilizada	Ur iraquiñez garbitutaco esnea
Aparatos esterilizadores	Esnea garbitutzeco ontziac
Leche esterilizada industrialmente	[Euskal atalean ez dago ez izenbururik ez azalpenik]
Las diluciones de la leche	Urez nastutaco esnea
Elección del biberón	Mamadora edo titi-ordecoac nolacoa izan bear duan
Cantidades de leche convenientes para cada mamada	Eran-aldi bacoítzean umeac artu bear duan esnea
Intervalos entre las mamadas con biberón	Mamadoraco eman-aldi batetic bestera gorde bear dan dembora
Alimentos que convienen para el destete	Bularra quentzeraco umeai eman bear zaizten janari edo artzecoac
Los repartos de leche esterilizada y las consultas por la criatura	[Euskal atalean izenbururik ez, baina erdal azalpenekoa arestiko euskal ataltxoaren bukaeran dator]

Hizkuntza kontuez gain (eta aurrezki kutxen eginkizunen eta beste hamaika kontuez gain), besterik ere eskaini dit testuak: euskararen itzultzaile (niretzat ezezagun) horrek XX. mende hasierako Frantziara bidali nau, testua «ipini» zuten egileengana. Horrela egin dut topo Pierre Constant Budin medikuarekin (1846-1907), eta ohartu gure erdal testua ere seguruenik Budinek 1900an argitaratu zuen Le nourrisson: alimentation et hygiène – enfants débiles, enfants nés á terme lanaren laburtzapen-egokitzapen-itzulpena izan daitekeela. Umeentzako zerbitzuen zerbitzuburua izan zen Amélie Landrin andrearen berri ere jakin dut. 1892an Frantzian «A la goutte de lait» sortu bide zuen M. Variot doktorearena ere bai… Eta Donostiara eraman nau horrek guztiak, 1903an sortu eta ezagutu genuen «Esne-tantora»…, eta guztia itzultzaileen lanari esker.

Samurra testua, usain, sentimendu eta zer jakingarri askoren sortzaile eta berriztagarria. Gainera, emakumeentzako testu argia da, gure amonen garaian irakurtzen zekiten emakume euskaldun giputzek aise ulertzeko modukoa, nik uste. Niri behintzat hala iruditu zait.

Idoia Santamariaren txakurrarena baino bizimodu patxadatsuagoan irabaziak lortu ditut, inondik ere. Itolarrian bizi den Mari Larri itzultzaileren bat tartean izan ez bazen, ez nuen izango ez Frantziako bidaiarik, ez zuei halako testu luzea (barkatu) egiteko aukerarik… hil honetako zorraren kitagarri.