Kategoria: Xabier Aristegieta

Xabier Aristegieta Okiñena

Hilabete honetako artikuluan beste gai bat jorratzea neukan asmotan, baina pentsatu dut merezi duela oraindik ez uztea alde batera izenlagunarekin erne egon beharrari buruzko ohartarazpena, kontu horrek gogoetagai dezente eskaintzen baitu, ikuspegi ezberdinetatik. Alegia: izenlagunarekin salda badago, eguraldi hotzarekin tabernetan ere iragartzen hasi diren bezalaxe.

Euskaraz badaukagu substantiboak sortzeko prozedura bat, ezbairik gabe jatorra ez ezik oso erosoa ere badena: hartzen duzu kasuan kasuko substantibogaiarekin nolabaiteko lotura edo zerikusia duen izenlagun bat, horri jartzen diozu (behar badu) dagokion kasu-marka eta… tori substantiboa. Hori, prozedurari kanpoaldetik behatuta. Agian, filologo baten azalpena izan daiteke sakoneko egituran izenlagun horrek lagun egin, egiten diola izen bati, baina izen hori elidituta dagoela azaleko egituran.

Nolanahi ere den, kontua da prozedura hau oso erosoa eta beraz eskergarria gertatzen dela, tresna arras praktikoa eskaintzen digulako substantiboak ekoizteko eta, gainera, hori nola eta substantibo horren aukeraketaren katramiletan korapilatu gabe egiteko.

Erakusgarri gisa, jarraian ipiniko dut horrela sorturiko hitz handik-hemendik bilduen zerrenda bat, ezin dena, noski, zerrenda agortzaile bat izan (txolarteren baterako denbora-pasa polita izan liteke, bidenabar esanda, horrelako hitz gehiago aurkitzen ahalegintzea). Parentesi artean idatzirik, kasuko izenlagunak zer izeni lagun egingo ote zion; aieru huts bezala adierazita, noski:

Soineko (janzki, estalki)

Buruko/burko (kuxin, bermaleku)

Kankarreko (kolpe)

Betaurreko (tresna)

Masaileko (kolpe)

Belarritako (zintzilikario)

Belarrondoko (kolpe)

Lepoko (zintzilikario)

Bihotzeko (zartada)

Bihotzondoko (inpresio)

Eskumuturreko (zintzilikario)

Eskupeko (diru)

Bosteko (gorputz-atal)

Gerriko (lokailu)

Oinetako (estalki, babeski, janzki)

Oinezko (pertsona)

Horraino, gorputz-atalekin loturik bururatu zaizkidanak. Baina badaude bestelakoak ere:

Hamaiketako

Arratsaldeko («arratsaldeko askari» esanahiarekin)

Ogitarteko

Zopako (ogi-mota)

Urdaiazpiko

Eltzeko

Marmitako

Zaplasteko, danbateko…

Lekuko

Hileko (=menstruazio)

Hiruhileko

Harriko

Euritako

Eguzkitako

Haizetako

Bost duroko

Bost xentimoko

Ogerleko

Ordezko (bai «sustituto» esanahiarekin, bai «sucedáneo»rekin ere)

Ondoko (adibidez: «Adjunto al Defensor del Pueblo» = Arartekoaren Ondoko)

Bitarteko («zerbait egiteko bitarteko» zentzuarekin)

Zortziko

Hamarreko

…eta abar

Horrela sorturiko hitzen zerrenda potentzialki amaigabea da, edozein izenlagunetatik eraiki daiteke-eta, une jakin batean, substantibo berri bat.

Bestalde, perpaus erlatiboak izenlagun funtzioa betetzen duenez, halako «izenlaguntzarra» ere substantibo moduan erabil dezakegu. Hona adibide batzuk, duela gutxi Nafarroako Parlamentuan egin ditugun itzulpen batzuetatik atereak:

euskararen alde eginikoengatik gordetzen dion esker ona

Nafarroan gertatutakoak («hechos acaecidos en Navarra»)

Adibide honetan ere agerian geratzen da prozeduraren erosotasuna: euskararen alde eginiko… zer? Goragoko adibideetan bezalaxe: marmitako… zer? Lepoko… zer? Ez dugu erantzuten nekatu beharrik: adierazpide bat eskaintzen zaigu, euskaraz dotorea edo, gutxienez ere, estandarra (hau da, ez lagunartekoa) dena, «zer» hori zehazteko lana egiten ibiltzeaz (eta horretan hutsen bat egiteaz) libratzen gaituena.

Ildo honetakoa dugu, orobat, -KO+(uste)AN egitura guztiz ohikoa: Erantzuna jakingo zuelakoan galdetu nion.

*****

Baina alde batetik hain praktikoa gertatzen den prozedura honek desabantaila handi bat dauka: ulermen-problemak sor ditzake eta nahasbide xelebreei atea irekitzen die.

Horren adibideak? Ba, lehenik eta behin, artikulu honen izenburukoak: substantiboak izanik, inolako problemarik gabe jarri ahal izan beharko litzaieke adjektibo bat. Baina, buruko eta bihotzekorekin, izena+adjektibo bikotea ez da oso ulergarri geratzen, ezta?

Agatha Christieren eleberri euskaratugabeen artean badago bat, Dumb witness izenekoa. Berez, izenburu horrek ez dauka inolako itzulpen-korapilorik. Baina, euskaratzean, honela gelditzen da hitzez-hitzezko itzulpena: Lekuko mutua. Ahaztu artikulu honetan orain arte esandakoaz eta jarri eleberri horren irakurle baten tokian: izenburu horretan argi geratzen al da «lekuko» substantiboa dela, eta ez «mutu»ren izenlaguna? Ezetz uste dut. Alegia, ez berehalakoan.

Orotariko Euskal Hiztegian honakoarekin egin daiteke topo:

BARRUKO SIKU. «Barruko-sikua, estreñimiento. Barruko-sikuakin dabill aspaldi onetan» Etxba Eib.

Bada, oraindik ez dakit nola interpretatu «barruko siku» hori:

• «Itsaso urdin» bezala, hots, izena+adjektiboa (eta, beraz, «barruko» hori artikulu honetan azterturiko hitzen zerrendan sartzeko modukotzat harturik)

• «Itsasoaren urdin» bezala, hots, izenlaguna+izen gisa erabiliriko adjektiboa

Zer esanik ez, ulermen-problemak ez dira aipaturiko hitz guztiekin sortzen; ez, adibidez, eraldaketa fonetikoren bat daukaten hitzekin (adibidez betaurreko, belarrondoko). Baina izenlaguna izen bihurtzeko prozedura honek etengabe erne egotera behartzen gaitu (eta horretantxe datza bere desabantaila handia), honelakoa bezalako esaldi ilunak ez sortzeko (adibidea erreala da; badaezpada ere diot):

«Azken hileko» gisa dokumentatutako data

 Ez bazaizu argi geratu zer esan nahi duen, hona itzulpena:

La fecha documentada como «última regla»

Laburbilduz: euskal hitz jator askoren sorbide den prozedura halaber jatorra da aipaturikoa, baina hitz berriak sortzerakoan komeni da haren errazaren lilura horrek ez zaitzan harrapa. Osterantzean, zure supermerkatuko produktuen etiketak euskaratzean gerta dakizuke limpiahogar=etxea garbitzekoa itzuliz sano-sano abiatzea, jarraian etxea garbitzeko xaboiduna erabili behar izatea limpiador jabonoso esateko, eta azkenik askotariko gainazaletarako etxea garbitzeko orokor kontzentratua dioen etiketarekin erosle gaixoa zorabiatzea (neuri gertatu zitzaidan bezalaxe) eta limpiahogar general multisuperficies concentrado dioen izendapen argi eta garbia (halako garbigaiarekin, ezin zikina egon, ezta?) irakurtzera behartzea.

Xabier Aristegieta Okiñena

Beldurra, eta ez nolanahikoa: hain politak dira izenlaguna erabiliz sortzen ditugun euskarapenak, hain jator-itxurakoak… baina, gero, zapla! Komeriak, katramilak eta esanahi-zorabioak.

Hona hemen egitura izenlagundunek deslekuetara eraman gaitzaketeneko kasu batzuk:

1. Adjektibo erreferentzialak euskaratzean:

Jo dezagun derechos individuales euskaratzeko norberaren eskubideak erabiltzen dugula.

Bi hitzeko sintagma bat sortu dugu, alde horretatik gaztelaniazkoarekin antzekotasun bisuala daukana. Baina ohargarria da itzulpen horretan jauzi bat egin dugula, jatorrizkoan adjektiboa zena helmugan izenlagun bihurtu dugulako.

Bere horretan, norberaren eskubideak horrek ez du txarretik ezer. Baina, dakigunez, denetariko hitz eta espresioak normalean testu baten jarioan txertatzen dira, edo txerta daitezke. Agian, gehiago ere esango nuke: testu batean txertatzeko modukoak behar dute izan.

Zeren eta, lehenago edo geroago, goizago edo beranduago, honelakoren bat euskaratu beharrean aurkituko baikara:

• Tus derechos individuales terminan donde empiezan mis derechos individuales.

Eta hasieran egin dugun itzulpen-aukerarekiko koherentziaz jokatuz, honako itzulpen bideraezinarekin egiten dugu topo: Zure norberaren eskubideak… nire norberaren eskubideak….

Zer gertatu zaigu? Ba, izenlagunaren bidezko aukera horrek ez digula sistematikotasunez erabiltzeko moduko itzulpen-irtenbiderik eskaintzen.

Beste kasu askotan, esanahi-desbideraketa larriak eragiten ditu:

• Inspección inicial: hasierako ikuskapena. Baina inspección inicial de la sociedad ez da sozietatearen hasierako ikuskapena, ez garelako sozietatearen hasieraz ari.
• Informe anual: urteko txostena. Baina informe anual del banco ez da bankuaren urteko txostena, ez garelako bankuaren urteaz ari.
• Principios y criterios contables: kontabilitateko printzipio eta irizpide. Baina los principios y criterios contables contenidos en la norma ez da arauan jasotako kontabilitateko printzipio eta irizpideak, ez baikara ari arauan jasotako kontabilitateaz, baizik eta arauan jasotako (halako eta halako) printzipio eta irizpideez.

2.- Artikulurik gabeko sintagma preposizionalak euskaratzean:

Gogoan izan dezagun gaztelaniaz sintagma preposizional bat artikulua izatetik halakorik gabe geratzera iragaten denean erreferente zehatz bat seinalatzetik nolakotasun bat adieraztera pasatzen dela. Adibideak:

• Remanente de tesorería: hori eta remanente de LA tesorería ez dira gauza bera; nik ulertzen dudanez, behintzat. Remanente de tesorería gerakin-mota bat da, eta remanente de LA tesorería, ordea, diruzaintza konkretu batean dagoen gerakina. Bada, remanente de tesorería para gastos generales euskaratzen badugu gastu orokorretarako diruzaintzako gerakina espresioarekin, euskaraz esaten ari garena da gastu orokorretarako diruzaintza den zerbait existitzen dela, eta diruzaintza zehatz horretako gerakina hartu dugula hizpide.

Aurrekoa baino askoz ere adibide argiago bat jar dezagun:

• Residencia de ancianos: zaharren egoitza itzultzen badugu, residencia de ancianos de Estella automatikoki Lizarrako zaharren egoitza bihurtzen zaigu; hots, Lizarrako zaharren egoitza. Eta ez da hori jatorrizko itzulgaiak adierazten duena; ezin zaigu oharkabean pasa ez duela residencia de LOS ancianos de Estella esaten: Lizarrakoa egoitza da, ez bertako zaharrak (alde batera utzirik egitate estralinguistikoa, hots, praktikan gehienak Lizarrakoak izatea, espero izatekoa denez).
• Criterio de pagos y cobros: kobrantzen eta ordainketen irizpidea. Baina a efectos de la aplicación del criterio de cobros y pagos establecido en el artículo 6.2 del Reglamento del Impuesto › Zergaren Erregelamenduko 6.2 artikuluan ezarritako kobrantzen eta ordainketen irizpidea aplikatzeari dagokionez…?: artikulu horretan ezarritakoa irizpidea da («establecido» partizipioaren komunztadurak berak ere berresten duenez), eta ez kobrantzak eta ordainketak, euskarazko itzulpenak aditzera ematen duenez.

3.- Substantiboak euskaratzean:

Oroitzen naiz Itzul posta-zerrendan orain dela ez hainbeste denbora norbaitek galdetu zuela nola esan euskaraz «mural». Eta baten batek «hormako irudi» proposatu zuen. Bere horretan, problemarik ez. Baina korapilo berbera sortzen zaigu hemen, «hormako irudi» izen-sintagma hori testu batean txertatzen dugunean:

• Los murales de Picasso› Picassoren hormako irudiak? Zein da Picassoren horma?
• Los murales de la vivienda› Etxebizitzako hormako irudiak? (horma bakarrean daude irudiak?)

Ez dirudi astakeria denik los mayores euskaratzeko adineko pertsonak erabiltzea . Baina hona zerekin egin nuen topo behin:

• El envejecimiento activo de nuestros mayores › gure adineko pertsonen zahartze aktiboa («gure adineko» pertsonen?)

4.- Bestelako izenondoak euskaratzean:

• Agente antidisturbios: istiluen aurkako agente. Oso ondo. Baina
• Agente antidisturbios de la Ertzaintza? Ertzaintzako istiluen aurkako agente?

*****

Goiko adibideetan ikusten dugunez, izenlaguna+izena bikotea testu batean txertatzen dugunean, izenlaguna indar handiagoz erakartzen du haren ezkerrean suertatzen den elementuak, eskuinean duen izenak baino. Halatan, izenlaguna+izena jatorrizko lotura hautsi egiten da eta lotura berri bat sortzen da. Eta, beraz, hasierako esanahia ere hautsi eta esanahi berri bat sortzen da.

Horrek guztiak antz handia dauka, iruditzen zait, eragiketa matematikoen adierazpidearekin eta horren araberako lehentasun-hurrenkerarekin:

Demagun x+y batura daukagula.

Jarraian, ipin diezaiogun biderkagai bat ezkerraldetik: 5∙x+y

Horrela adierazita, x-rentzat lehentasunezko suertatzen da 5ekiko biderketa, halako moduz non lehenbizi 5∙x biderketa egin eta, ondoren, y gehituko diogun.

Eta lehentasunezkoa batuketa izatea nahi badugu, honela behar du adierazita egon: 5∙(x+y)

Izenlagunarekin berdin gertatzen da… baina ez daukagu parentesia erabiltzeko aukerarik. Zer egin, orduan?

Nire iritzia: lehenik eta behin, itzulpenak egitean jabetuta egon behar dugu izenlagunaren erabilera oso problematikoa dela. Pertsonalki, gomendagarria iruditzen zait izenlagunen erabilera dezente mugatzea, eta haien ordez hitz-elkarteetara jotzea (nahiz eta horiek ere beren korapiloak badituzten). Maileguak ere gehiago erabili beharko genituzke, abantailak ekartzen dizkigutenean (eta erabilera sistematikoa ahalbidetzea ez da abantaila makala). Azkenik, iruditzen zait ausartagoak izan beharko genukeela hitz-sorkuntzan (zer zuen txarretik «hormirudi» hitzak?). Baina beste egunen baterako utzi beharko dugu irtenbide horietan sakontzea.

Xabier Aristegieta Okiñena

Lehengo batean bururatu zitzaidan deigarria dela zeinen kontraesankor izan gaitezkeen pertsonak, gure bizitzako esparru ezberdinetan hartzen ditugun jarreretan.

Oro har, bizitzako eguneroko zailtasunei aurre egiteaz denaz bezainbatean, bipil eta duda-mudatan ibili gabe besarkatzen ditugu premiak modurik beteenean asetzen dizkiguten bitartekoak.

Euskara-kontuetan, ordea, ez, nire ustez.

Har dezagun etxegintzaren alorra, oso adibide argigarria da-eta. Gure gizartean ongizate-erakusgarritzat eta are bizileku eredugarritzat jotzen dira hirietan gaur egun diseinatzen diren auzune modernoetako etxebizitza argitsuak, espaloi zabaldun kale-lerro zuzenen alde bietara eraikiak, eta hain preziatuak diren modernotasun guztiez hornituak: zuzenean igogailuz iristekoak diren lur azpiko garajeak, instalazio domotikoak, satelite edo kable bidezko telebista… Auzoan zehar, han-hemenka, haurrentzako jolastokiak, berdeguneak, lurpean txukun ezkutaturiko zabor- eta birziklagai-edukiontzi ikusezinak, eta, oro har, gaur egungo hirigintzaren estandar, ratio eta koefiziente ustez onbera guztiak errespetaturik eraikitakoa den ingurune baten ohiko osagaiak.

Orain dela berrogeita hamar urteko auzune zementutsuek ez dute, ezta hurrik eman ere, gaur egungoen xarma harmoniatsu eta sozialki irrikatu hori. Hala ere, beren gristasun horretan, garaian-garaian eskuragarri izan ziren ekipamenduak ipini zitzaizkien: berokuntza zentrala, trastelekuak, igogailuak (ezkaratzerainokoak horiek, garajerik ez baita izaten), eta abar.

Iraganean sakonago murgiltzen bagara, gure herri eta hirietako alde zaharrak aipatu behar. Auzo horiek beste garai bateko bizi-baldintzen emaitza izaki, esan gabe doa haietan ez dela betetzen XXI. mendeko etxegintza-irizpide mordoxka bat: alde batetik, kaleak estuak eta berdegunerik gabeak dira, eta zenbait kasutan ez da behar adinako zabalerarik izaten aldi berean auto bat eta oinezkoak pasatzeko; bestetik, eta ezaugarri gutxi batzuk aipatzearren, etxeak egurrezkoak dira, igogailurik eta –noski– garajerik gabeak, eta haietako askok gaur egungo ikusmoldetik nahiko bitxi suertatzen diren gela leihogabeak, alcobak, izan ohi dituzte.

Esan nahi dudana da garai bakoitzean diruak eta teknologiak eman duten neurriaren araberako erantzuna bilatu zaiola, eta bilatu nahi izan zaiola, bizitoki-beharrizanari.

Orokorrago esanda: beharrizan bati erantzuteko, gizarteak praktikotasunez jokatu izan du.

Zer esanik ez, gure oharmenak antzeman eta aitortzen die gure herrietako alde zaharrei, bai, erosotasunaren aldetik bizileku bezala ematen ez dutenaren tamainako balio bat: nolabaiteko bertakotasun-kutsu jator baten arnasleku izatearena. Bestela esanda: hiri bakoitzeko toki tipikoena, jatorrena, peto-petoena, izatearena.

Baina hiria handitzen joan ahala, auzo berriak unean uneko moduan eraiki izan dira, unean uneko aurrerapenak aprobetxatuz eta, horrenbestez, garaian garaiko eraikuntza- eta hirigintza-estilo bat gorpuztuz.

Eta egia da bilakaera arkitektoniko hori gertatzen joan ahala, eraikinen itxura aldenduz joan dela jatorrizko estiloaren bereizgarrietatik, eta urrunagoko eraikinekiko antzekotasunak hartu dituela; edo, agian, estilo ezberdin guztiak nazioarteko estilo identifikagaitz zehaztugabe batean nahasi direla azkenean.

Ikuspegi horretatik, egia da Donostiako Alde Zaharreko Kale Nagusiaren estiloak askoz ere «donostiarragoa» dirudiela, adibidez, Amara auzoko Madrilgo hiribideko eraikinen itxura zeharo estandarrak baino. Eta, halaber, Iruñeko Alde Zaharreko edozein kale «iruindarrago» gertatzen dela Iturrama edo Donibane auzoetako beste edozein baino.

Baina inori ez zaio bururatuko Amara zilegitasun gutxiagoz denik Donostiaren parte, Alde Zaharra baino. Edo Iturrama eta Donibane Iruñeko parte, bertako Alde Zaharra baino.

Bestetik, alde zaharren estilo-berezkotasuna inork ukatzen ez duen bezalaxe, inork ere ez du gaur egun auzo berririk egiten orain dela berrehun urteko etxegintza-teknikak erabiliz. Gaur egungo teknikak erabiltzen dira, hobe beharrez; jakin arren horien emaitza, printzipioz, eraikin estandarrago eta bereizezinagoak agertzea izanen dela.

***

Maileguen erabilera dela-eta, pentsa liteke logika baten barruan dagoela hizkuntza baten edozein defendatzaileren haiekiko printzipiozko jarrera aurkakoa izatea. Elementu arrotzak baitira: baztertu beharrekoak, berezko hitz jator baten kaltetan ongietorri itsua ematen zaienean, eta helmuga-hizkuntzaren hutsune baten nabarmengarri, zuzen erabiliak direnean.

Bizitzako beharrizan guztiei modurik praktikoenean erantzutea zentzuduntasun-seinale baldin bada, praktikotasunaren irizpidea are gogotsuago aplikatu beharko genieke hizkuntza-kontuei, egia bada hizkuntzak lehenik eta behin komunikazioa bezain beharrizan oinarrizkoa asetzen duela.

Maileguen erabilera ekiditeko egin diren saio askok eta askok, nire ustez, kasurik onenetan praktikotasunaren ikuspegitik egin dute kale. Okerrenetan, itzulpenaren zuzentasunarenetik.

Maileguei toki handiagoa utzi beharko genieke.

Euskararen auzune berri asko maileguz osatuak baitira.

Xabier Aristegieta Okiñena

Kalko okerrak liburuari buruzko bigarren (eta, asmoz, azken) iruzkin kritiko honetan, nire desadostasuna adierazi nahiko nuke diferente, distinto, diverso adjektiboen euskal ordainari buruz liburuak adierazten duen iritziari dagokionez, alde batera utzirik lan horren egiletza dela-eta ustekabean sortu den nahaste-borraste xelebrea –eta liburuaren sarreran «egile nagusi»ari buruz egiten den aipamen garbia–.

Zehazki, Erdaraz izenaren aurretik doazen adjektiboen euskal ordainak izeneko atalean lantzen da gaia (31. orrialdetik aurrera, oro har, eta 35.etik 39.era bitarte, aipatu ditudan adjektiboei dagokienez).

Lehenbizi, liburuaren ikusmoldea laburbilduko dut eta, jarraian, nire desadostasuna oinarritzen duten arrazoiak azalduko.

Liburuak gaztelaniazko diferentes adjektibo pluralaren hiru erabilera bereizten ditu («gaztelaniatik datorkigunez gehienbat uholdea», dio):

1. Kokagune «normala» (izenaren atzetik). Adibidez: Son casas diferentes –> Etxe desberdinak dira. Liburuaren arabera, bakar-bakarrik tankera honetakoak dira euskaraz desberdin/ezberdin erabiliz itzultzekoak.
2. Kokagune «berezia» (izenaren aurretik), izen-sintagma mugagabearekin («mugagabe absolutua, zenbatzailerik-edo gabea»). Alegia, artikulurik gabe. Adibidez: Diferentes casas, diversos autores, diferentes actividades. Horiek euskaratzeko ezberdin/desberdin erabiltzea kalko okertzat jotzen da. Liburuak dio kalkoa saihesteko ez dagoela formula automatikorik ematerik: batzuetan, euskarazko «kuantifikatzaile arrunt» bat erabili beharko da, hala nola zenbait, hainbat, bai eta bat baino gehiago, hiruzpalau… Beste batzuetan, «esaldi osoa beste ikuspuntu batetik ematea izango da egokiena, zenbatzailerik ere gabe». Beste irtenbide batzuk ere aipatzen ditu.
3. Kokagune «berezia» (izenaren aurretik), izen-sintagma mugatuarekin (alegia, los edo las artikuluekin). Adibidez: Las diferentes (distintas, diversas) lecciones, los diversos espacios publicitarios. Kasu honetan ere, kalko okerra omen da euskaraz ezberdin/desberdin erabiltzea, eta, kasurik gehienetarako, liburuak proposatzen duena da «batere ez markatzea». Adibidez: *Animalien eta landareen elikatzeko modu desberdinak –> Animalien eta landareen elikatzeko moduak.

Honaino laburpena. Ez dut uste muntazko ezer jaso gabe utzi dudanik, baina, badaezpada ere, nahi duenak zuzenean kontsulta ditzake liburuko orrialde jadanik aipatuak.

Garrantzitsua: euskarazko desberdin/ezberdin adjektiboen erabilera hori ez du Kalko okerrak liburuak soilik gaitzesten, edo mesfidantzaz ikusten. Hona zer dioen Euskaltzaindiaren Hiztegiak (2012), ezberdin sarrerapean:

«Oharra: udaleko alderdi politiko ezberdinak eta kideko esapideen lekuan, Euskaltzaindiak udaleko alderdi politikoak eta kidekoak erabiltzea gomendatzen du».

Gertatzen dena da ohar horren ulermenerako problematikoa dela «kideko» horrekin zehazki zer esan nahi den asmatzea. Ez dakigu Kalko okerraken egiten den sailkapenaren ildotik doan ala ez. Bestalde, azpimarratzekoa da Euskaltzaindiak ezberdinen erabileraren ordezkoa gomendatu besterik ez duela egiten.

Azaldutako guztitik ondorioztatzen da ezen, Kalko okerraken eta Euskaltzaindiaren aburuz, gaztelaniazko diferentes/distintos/diversos adjektiboek ‘desberdintasun’ esanahia adierazten dutela izenaren ondoren doazenean soilik (coches diferentes, leyes distintas), baina izenaren aurreko posiziora pasatzen direnean haien esanahia aldatu egiten dela (diversas leyes  –> zenbait lege, las distintas administraciones  –>  administrazioak, administrazio guztiak). Posizio-aldaketari loturiko esanahi-aldaketa garbia litzateke, eta hortik dator, pentsatzen dut, Kalko okerrakeko gomendio biribila: posizioa izenaren aurrera aldatzearekin, ‘desberdin’ esanahia galdu egiten da, eta horregatik ezin da euskaraz horrela eman.

Horri buruz, honako hau pentsatzen dut:

1.- Zenbait kasutan, egia da gaztelaniaz posizio-aldaketarekin ‘desberdintasun’ esanahiaren zurbiltze bat gertatzen dela («esanahi-galera erabatekoa» esatea askotxo iruditzen zait). Adibidez: los alcaldes de las diferentes localidades, representantes de las distintas facultades… Baina ez beti. Areago: ezta gehienetan ere, esango nuke. Horregatik, eta betiere nire ustez, Kalko okerrakek izenaren aurreko posiziorako egiten duen proposamenak on baino kalte gehiago egiten du, maizago eramaten duelako itzulpen-akatsa egitera, asmatzera baino.

Ezen inola ere pentsa al daiteke ondoko adibideotan (iturri… zera, desberdinetatik, atereak) ‘desberdintasun’ esanahia galdu denik?

• Altura regulable según las distintas necesidades
• Diferentes representaciones pictóricas de la torre de Babel
• No es conveniente mezclar desde el punto de vista legal las situaciones de carencia puramente coyuntural de ingresos con las distintas problemáticas de la exclusión social
• La experiencia de un grupo de víctimas de diferentes expresiones violentas
• Merkel y Sarkozy se reunirán en París mañana para perfilar las distintas propuestas de reforma del Tratado, que implican una refundación de la Unión Monetaria
• Tenemos que decidir qué estructuras le vamos a dar a la UE, cuando los diferentes países que la integran buscan distintos tipos de integración
• La ingente experiencia institucional disponible en muchos países y diferentes contextos económicos y sociales
• Nos encargamos de satisfacer las diferentes necesidades de los miembros de la familia
• En arte llámase así la obra que combina elementos de distintos estilos.
• El Parlamento de Navarra insta al Gobierno de Navarra a propiciar el encuentro entre las diversas corrientes historiográficas existentes…
• Supo distinguir las diferentes circunstancias en las que se encontraban los académicos ante esta votación
• El propósito de dar una muestra razonablemente amplia de nuestra tradición literaria ha tenido notables repercusiones a la hora de establecer las distintas acepciones dentro de un artículo

Kalko okerrak esaten ari zaiguna da esaldi horiek euskaratzerakoan jatorrizko testuan ‘desberdintasun’ gisa esplizitatzen zaigunari propio ezikusiarena egin behar diogula, «batere ez markatuz». Edo jatorrizko testuan adierazten zaigun nolakotasun bat, «kuantifikatzaile arrunt bat» tarteko, euskarazkoan zenbatekotasun bihurtu behar dugula.

2.- Utz dezagun orain alde batera gaztelaniaz posizioaren araberako esanahi-aldaketa hori gertatzearen hipotesia. Zer gertatzen da gure inguruko hizkuntzetan? Hona adibide-sorta murritz bat:

• Alemanez, adibide dugu Friedrich Schleiermacher-en lan famatua, Ueber die verschiedenen Methoden des Uebersezens (garai hartako ortografiaz idatzia)
• Italieraz: Le diverse religioni, le diverse fonti di energia, le diverse forme di governo
• Ingelesez: Which are the different options for the mobility of doctorates?, The Different Forms of Flowers on Plants of the Same Species (Charles Darwin-en liburu bat)

Ez dakit ondorioztatu behar ote dugun aipaturiko hizkuntzetan (eta gehiagotan) ere kasuan kasuko adjektiboak bere ‘desberdintasun’ esanahia galdu duela. Eta, horrela balitz, galde genezake ea zergatik euskaraz ere ezin diegun utzi desberdin/ezberdini beren esanahia aldatzen.

Edo, agian, ondorioztatu beharko dugu adjektibo horiek beren ‘desberdin’ esanahiari eusten diotela. Eta, horrela balitz, galde genezake ea zergatik euskaraz ere ezin zaion eutsi.

3.- Nire ustez, eta gorago esan dudan bezala, ‘desberdintasun’ esanahiari eutsi egiten zaio ia beti (baita gaztelaniaz ere; baita, neurri txikiagoan, kasurik esanahigabetuenetan ere: bestela, zergatik ez du kasuko hiztunak todos/as, varios/as edo euskararako proposaturiko alternatiba horietako bat erabili, eskueran izanda?). Emandako adibideez gain, honako argudio hauek ere kontuan hartu beharrekoak iruditzen zaizkit:

3.1. Gaztelaniaz diferentes izenaren aurretik doanean ere, graduatua ager dakiguke. Eta egia balitz artikulua+diferentes+izena = todos/as+izena dela, graduatze horrek ez luke zentzurik izango, todos/asek ez baitu graduatzerik onartzen; ez indartze aldera eta ez ahultze aldera:

• …cuando convenga, no por motivos de ordenación territorial, sino por los más diversos motivos…:
• la autonomía como un principio dispositivo susceptible de muy diversas concreciones
• la mayoría de los diferentes servicios que prestamos (eta beste hizkuntza batzuetan ere: most of the different / La plupart des differentes…)

3.2. Beste batzuetan, argi gelditzen da nolakotasunaren adjektiboak horixe, nolakotasuna, adierazten duela, eta ez zenbatekoa. Zergatik? Bada, kuantifikatzailea ere esaldian txertatuta ageri delako:

• ikusi duguna da aztertu diren zerbitzu ezberdin guztietan erabat aleatorioa dela euskara eta gazteleraren arteko portzentajeen afera (Nafarroako Parlamentuko parlamentari bati entzuna)
• culture is an independent force and deserves to be treated as central to the many and varied areas sociologists have traditionally studied

3.3. Azken gogoeta modura, honako galdera hau egin genezake: posizioaren araberako erabateko esanahi-aldaketaren teoria horri heltzen badiogu, zerk eragotziko digu esanahi-aldaketa horixe bera baieztatzea honako kasu hauetan?

• The many deaths and atrocities associated with the Spanish Civil War
• La politica fiscal de los numerosos gobiernos conservadores
• Los correspondientes/oportunos permisos

4.- Luze atera zaidan artikulu hau laburbilduz: nire iritziz, zeharo zuzena da gaztelaniazko diferentes/distintos/diversos adjektiboak desberdin/ezberdin erabiliz euskaratzea, baita gaztelaniaz izenaren aurrean agertzen direnean ere. Zeharo zuzena eta, gehienetan, zuzenena.

Xabier Aristegieta Okiñena

Kezkaturik ikusten ari naiz benetako sorgin-ehiza bihurtuta daukagula kalko-ehiza euskal itzulpengintzan.

Horren adibide nabarmen bat da Juan Garziak bere Kalko okerrak liburuan (2005ean EIMAren estilo-liburuaren proiektuaren barruan argitaratua) «bezala ustela» deitzen duenaz dioena.

Abiapuntu gisa, hona hemen egilearen esaldi batzuk (liburuaren 73. eta 74. orrialdeetatik atereak):

Bezala ustela 

Bezala hitzaren berezko erabilera, bistan da, konparazioetarako da. Sakonean, perpaus bat dago bezala horren baitan:

• Nola dabilen zuzendaria, hala dabiltza mendekoak.
  –> Zuzendaria (dabilen) bezala dabiltza mendekoak

Baliagarria da, hain zuzen ere, horretaz jabetzea, bezalaren erabilera egokia (konparaziozkoa) mugatzeko: posible izan behar da azpiko perpaus hori esplizitatzea, parafrasi modura.

Eta, horrenbestez, okertzat jotzen ditu antolatzaile bezala da ona esaldiaren modukoak, eta horrelakoetan antolatzaile gisa(ra)/moduan(ra) erabiltzeko proposatzen du. Gaitzesten duen bezalaren erabilerari buruz hauxe dio, dena den:

Azken adibide horren modukoak dira gehien nahasten direnak (nahastearen lehen adibide noizbehinkakoak zaharrak dira eta aski zabalduak dabiltza gaur egun zenbaiten hizkeran).

Bestetik, oin-ohar batean ere ohartarazten du:

Berriro ere garbi utzi behar dugu guk hemen esamolde bati izartxoa (*) ipintzeak ez duela esan nahi, nahitaez, euskaraz inoiz erabili ez denik, proposatzen den ereduarekiko desegokitzat jotzen dugula baizik.

Bada, hain zuzen ere erabilera gaitzetsi horixe hartu nahi dut nik hemen aipagai. Alegia, zuzendari bezala ona da, baina aktore bezala, oso txarraren tankerako esaldiak.

Nahiz eta Garziak bipil adierazten duen horrelako esaldiak bere ustez baztertzekoak direla, kontua da baieztapen huts-hutsetik haragoko inolako argudiorik ez duela ematen, harrigarria bada ere: besterik gabe dioenez, bezalaren «berezko» erabilera, erabilera «egokia», «bistan da», konparazioetarakoa da; beste erabilerari, berriz, zuzen-zuzenean zer eta «ustel» deitzen dio.

Ikuspegi hori ez da inola ere Kalko okerraken egilearena bakarrik, baina ez dut gogoan beste inori irakurri izana Garziak adinako biribiltasunez adierazita.

Horrela, ba, testugileok txintxo-txintxo jardun izan gara bezala «ustelak» saihesten eta/edo ezabatzen eta haien ordez gisa eta modura erabiltzen (bidenabar esanda, ez daukat ezer euskarazko adierazpideen aukera aberasten duten beste hitz horien aurka).

Zein ote du helduleku, baina, «bezala ustel»aren teoria horrek? Gaztelaniazko como, frantsesezko comme, ingelesezko as, alemanezko als eta abarren euskarazko baliokiderik ahoz erabiliena eta entzunena ez al da, alde handiz, bezala, testugileok urte hauetan zehar hori propio saihesteko egin ditugun saio guztiak eginda ere? Esan bezala, Garziak ez du bere iritziaren funtsatzerik eskaintzen.

Arreta pixka bat jartzen duen edonor konturatuko denez, bezalaren erabilera hori ez da inola ere zona erdaldundu bateko euskara pattalezko euskaldunberrien ezaugarria; aitzitik, bezala hori propio alboratzen saiatu ez den ororengan aurki daiteke. EGLUren beraren testuetako azalpenetan bilaketa bat egiteak eskaintzen du, bai, emaitza interesgarririk.

Garziak berak ametitzen du bere gaitzespenak ez duela esan nahi bezalaren erabilera «ustel» hori inoiz egin ez denik, eta jakinarazten du «nahastearen lehen adibide noizbehinkakoak zaharrak» direla eta gaur egun «aski zabalduak» dabiltzala «zenbaiten hizkeran» (letra etzanak nireak dira).

Horregatik, ohar hori irakurri ondoren Orotariko Euskal Hiztegian kontsulta egiten duenak nekez eutsi ahalko dio halako txundimen begi-irekigarri bati. Izan ere, OEHk dio:

Bezala
(…)
2. (Dv), bezela (Lar, Aq 903 (G, AN) A). En calidad de, como. “A fuer de” Lar, Aq y A. Tr. Documentado desde Dechepare, es de uso gral. excepto en la trad. vizcaína. Hasta mediados del s. XIX se emplea precedido de un sintagma nominal en caso absoluto indeterminado, o, con casi igual frecuencia, determinado; a partir de dicha época apenas se encuentran ejs. con determinado.

Eta jarraian, mendeka antolaturik, ustezko erabilera «ustel»aren zerrenda zinez oparoa (hemen ezin kopiatuzkoa, adibide-andanaren luzeagatik; nahi duenak erraz askoa du OEHn kontsulta egitea).

Beraz, Garziak aipagarritzat jo ez duen B. Etxepareren Linguae Vasconum Primitiaeraino barneratzen da, gure literaturaren historian, erabilera de facto debekatu hau. Hots, argitaraturiko euskarazko lehen libururaino (1545) eta, horrenbestez, euskarazko liburu inprimatu batek eman dezakeen lekukotasunik zaharreneraino. Hain baita zaharra.

Eta, honetara ezkero, ezin jaso gabe utzi liburuko eskaintzan Etxeparek izkiriatuak:

…çuri neure iaun eta iabia beçala igorten darauritzut
heuscarazco copla batzu…

Erabilera zaharra eta, gainera, garai hartatik guganaino bide argia egin duena: Leizarraga, Axular, Etxeberri Sarakoa, Txomin Agirre, Orixe, Lizardi, Txillardegi, … gutxi batzuk aipatzearren. Eta, esan bezala, Euskaltzaindiaren EGLUraino eta harago.

Horregatik, ezinezkoa zait denbora-galtze eta bazter-nahaste sentsazio etsigarri bati itzurtzea, pentsatzen dudanean lekukotasun erraldoi horren kontrakarrean hain luzaroan eta zentzugabeki eduki gaituztela.

Gibelsolasa

2012an argitaratutako Euskaltzaindiaren Hiztegiak adiera hau jasotzen du bezala sarrerapean:

Bezala
4 (Izen soilaren eskuinean). Ik. gisa 2. Azken helburu bezala hartuta: azken helburutzat hartuta. Hiruretan Lizardik du agian idazle bezala entzuterik handiena. Guraso bezala duten erantzukizuna. Ehule bezala aritu zen hamar urtean: ehule aritu zen. Euskaldunok maiz hartzen baitugu aditza mintzagai bezala.

Halatan, «ustela» omen zen bezala horri inoiz galdu beharko ez zukeen thornuya itzuli dio.

Xabier Aristegieta Okiñena

Euskara egokiari buruzko arau nahiz bestelako irizpen eta orientabideak emateari dagokionez, denbora igaro ahala gero eta argiago ikusten dut are zorrotzago jokatu behar dela debeku-arauak ematerakoan, baimen-arauak ematerakoan baino. Alegia, debeku bat ezartzeko pisuzko eta ezbairik gabeko arrazoiak eduki behar direla, eta ez nolanahiko beste batzuk.

Eta hori, arrazoi sinple batengatik: debeku-arauak arau inbasiboak dira, eta baimen-arauak, ordea, ez. Alegia, debeku batek –nahi bezain zilegizkoa eta oinarriduna– hizkuntza-erabiltzaileen adierazpidea baldintzatu eta mugatzen du. Hizkuntza-erabiltzaile guztiena, gainera: debekuarekin ados daudenena eta desados daudenena. Araugileak debekua jaurtiki eta, gezi baten modura, debeku horrek hiztunak zeuzkan adierazpide posibleen eremua inbaditzen du eta bertan zulatuta geratzen da, muga bat ezarriz: «zuzen hitz egin/idatzi nahi baduzu, ezin duzu hitz hau erabili, ezin duzu espresio hau erabili, ezin duzu egitura sintaktiko hau erabili, ezin duzu…».

Baimen-araua, ordea, guztiz bestelakoa da. Hitz, espresio edo joskera jakin bat baimentzen duen arauak ez du inola ere behartzen baimendutako hori erabiltzera; aitzitik, erabilera-aukera bat gehitzen du, aukera hori gustuko duenaren eskuragarri, gustuko ez duenari horren ordez gogoko duen beste bat erabiltzea eragotzi gabe. Kito. Asko jota, aukera hori ematearen kontra dagoenak beste hiztunen erabilahala jasanarazten zaiola sentitzera etsi beharko du (bizitza honetako aniztasunen kudeaketa egokiak dakartzan jasanarazpen horietako beste bat), baina halaber aitortu beharko du bere adierazpidea ezertan ukitu gabe uzten zaiola. Horrelaxe funtzionatzen baitu zilegitzeak: bideak irekiz, baina bide horietan barneratzera behartu gabe. Debekuak, bistan da, guztiok behartzen gaitu.

Edozein debekuren izaera murriztailea dela-eta, bidezko deritzot debeku bat ezarri ahal izateko justifikazio erabatekoa eskatzeari. Azken batean, planteamendua ez da hainbeste aldentzen zuzenbide penalean in dubio pro reo («zalantza kasuan, auzipetuaren alde», esango genuke) oinarri-oinarrizko printzipioa aplikarazten duen arrazoibidetik: jokoan dagoenaren muntak (auzipetuaren askatasun pertsonala, kasu batean; hiztunaren adierazpide-askatasuna, bestean) behartzen du askatasun hori murriztuko duen neurri bat hartu aurretik zorrozki egiaztatzera, arrazoizko zalantza oro uxatzeraino, kasuko jokabidea okerra, gaitzesgarria, dela. Eta –hizkuntzaren esparrura bueltatuz–, nire ustez, horrexe-horrexegatik behartzen du hiztunaren adierazpide-askatasuna tinko lehenestera, dena delakoagatik okerrekotasuna eztabaidagarria denean.

Gaur egun, euskaraz zer den zuzen eta zer oker erabakitzean, debeku gehiegi ikusten dut. Horietako batzuk okerrespen peto-peto gisa adierazten zaizkigu. Beste batzuk, ordea, irizpen lausoagoak dira, hizkuntza-erabilera bat berariaz txarretsi beharrean sotilki gonbidatzen gaituztenak erabilera hori alboratzera (azken batean, debekuak duen ondorio bera bilatzen dute), argudio ezberdinak tarteko: beste erabilera bat hobestearena, hizkuntza-erabilera jakin baten euskarazko «beharra» ukatzearena, eta abar.

Adibideak, hurrengo batean.