Kategoria: Iñaki Segurola

Iñaki Segurola

Itzultzaileentzat jarritako toki batean ez dakit ongi ematen duten ipuin soziolinguistikoek, baina gogoa hartaraino lerratu zaidalarik, holakoxea beharko du gaurkoak.

Hizkuntzei buruzko salaketak egiten dira hemen eskuarki errotulazioagatik, paisaia linguistikoa deritzanagatik, erakunde publiko nahiz pribatuen jarduera erdaldunagatik eta holakoengatik. Denok dakigu, ordea, hizkuntza baten bizian gehien inporta duena jendea dela, jendearen edo herriaren aho-mihitan zer dabilen eta entzuten den; orduan ni beti harritu izan nauena eta neure buruari ixilka galdetu izan diodana da ea zergatik ez den sekula egin salaketa edo protestarik zuzen-zuzenean jendearen, herriaren edo herritar soilen kontra. Harritu naiz eta ixilka galdetu, baina sekula inoren aurrean holako deus esatera ausartu gabe, bai baitago hor zentzuzkoa ez dirudien zerbait, edo erokeria usainen bat esplikatzen ez dakidana. Eta hala ere, arrazoiaren beste mutur batek lehengoa esanarazten dit berriro: zergatik ez salatu zinez inporta duena, hots, jendea edo herria bera?

Ea behar bezala adierazten dudan: ez dut esaten hori egin behar litzatekeenik, baina ez dut ikusten arrazoi garbirik ez egiteko ere. Harritzen naiz, beraz, zergatik ez dituen inork zuzenean salatu erdaldun garbiak izateagatik Erandio, Irun edo Urepelgo herri (ia) osoak, edo Lesaka edo Azkoiti (ia) erdia, adibide bakan batzuk besterik ez aitatzeagatik; edo gizabanakoetara etorririk, Ondarru, Goizueta edo Azpeiti batean arrazoi berberagatik herritar edo gizabanakoak zuzenean salatzea bertako agerkarietan; holako zerbait, konparazio batera: «Atzo, goizeko hamaikak aldean Azpeitiko plazan Halako eta Holako, bertako alabak, 55 urte ingurukoak, erdaraz ari ziren (ia erabat)». Bai, jabetzen naiz erokeria usaina dariola, eta gizartea, egiturak, boterea, giza-uste ustelak eta abarrak kontuan hartu behar direla eta erretolika hori dena. Baina erretolika psikosoziologikoaren azpitik, zuzeneko sentimendua dago, bitartekaririk gabea, intelektual eta adituen jardun teknikoaren aditzerik ez duena… eta bai, oraintxe oroitu naiz Xalbador batek horixe berori egin zuela, erokeria dirudien horixe berori:

nik ez dakit jendea zeri buruz doan,
euskara itotzea hartu du gogoan.

Jendea, bai: herria bera salatzea; protestaldiak, agerraldiak, oihualdiak, agiriak eta abarrak. Erokeria dirudi, baina agian ez da. Eta gehiago oraino: nork segurtatzen dit ez dela egin daitekeen gauzarik zuhurrena? Nork ixilaraziko du nere baitan artzain haren arrazoia?

Eta hala ere… egia da: nekez irudika nezake «herriaren kontrako» ekintza edo ekitaldirik.

Alferrik da. Gauza garbirik ez dago. Aunitz maite duenak aunitz dudatzen du.

Iñaki Segurola

Mitxelenaren esaldi bat dabilela edo dagoela esan didate kulturaren tenpluren batean. (Mitxelena jainkotuarena, zehazkiago esanda; nik Mitxelena irakasle, ikertzaile eta gizonarekin izan nuen tratua, ez beste Izaki horrekin.) Esaldiak omen dio euskarak duen egiazko misterio edo gauza harrigarriena ez dagoela bere jatorrian, baizik-eta iraupenean.

Egia da jatorrian ez duela euskarak aparteko edo beste hizkuntzek ez bezalako misteriorik, ez baitago sekula iristerik hizkuntza baten edo hizkuntza familia baten jatorri absoluturaino. Ez dago iristerik, eta ez dago irudikatzerik ere. Ehundik gora kontatzen dira munduan hizkuntza ustez ahaidegabeak, eta hirurehundik gora, berriz, hizkuntza familia ezagunak. Bakartzat jotako hizkuntzak ez dauka ahaide ezagunik eta jatorri absoluturik, baina orobat esan daiteke edozein hizkuntza familiak ere, bere osoan, ez daukala ez ahaide ezagunik eta ez jatorri absoluturik. Jatorria, beraz, beti da misterioa, ezezaguna edo iritsi ezina hizkuntzetan (eta giza hizkuntzan berean!), eta euskararena beste guztien misterio edo ezin berbera da.

Euskararen iraupena omen da harrigarria. Nik uste dut bati erakutsi egiten diotela zerk harritu behar duen eta zerk ez, eta moduren batean aukeratu egiten duela harritu behar duen hori. Historiara jotzen baldin bada harrimen bila, eta Historia «norabidedunean» sinesten bada, orduan harrigarritzat har daiteke euskarak gaurdaino bizirik iraun izana, eta normaltzat jo, berriz, inguruan noizbait zituzkeen beste hizkuntza batzuk galdu izana. Esango bagenu bezala: «beste batzuei gertatu zitzaien; zergatik ez euskarari?» Baina Historia alde batera utzi eta hizkuntza bere hartan edo «barrutik» sentitu ezkero, non dago harrimena?; non dago aparteko harrimena?; zergatik galdu eta ixildu behar zuen euskarak?… Eta ez dut inon erantzunik aurkitzen, Historiak agintzen duen idatzizko sasi-harrimen horretatik kanpora. Neri iruditzen zaidana da bat berdin-berdin harritu eta zurtu dezakeela beste hizkuntza horien desagertze edo heriotzak: zergatik ez zuten iraun?; zergatik ez zioten eutsi?; zergatik ez zioten entzungor egin Historiaren zaratari? Esango bagenu bezala: «euskarari ez zitzaion (osoki) gertatu; zergatik besteei bai?» Hor dago neretzat benetako harrimena eta harrimina, «normala da, esplikatua dago, kausak daude» dioen Historiaren kontrako harrimen buru-bihotzetakoa.

Mitxelenaren itzal ez-jainkotuari mintzo natzaio: euskararen jatorriak ez du aparteko misteriorik, baina iraupenak ere ez.

Edonori mintzo natzaio: giza hizkuntza gauza harrigarria da, baina hizkuntza jakin bat ez. Euskarak ez du harritzekorik deus ere.

——————–

Luzagarritxoa-1. Nolanahi ere, harrimen bat aukeratzekotan, nik erdararen harrimena aukeratzen dut. Oraingoxea eta noiznahikoa da nere harrimen hori; belarria ez zait sekula jarri erdararen indar hazkor harrigarrira, eta ez dut uste egundo jarriko zaidanik. «Sozio-historikoki» pentsatu ezkero beharbada ez, baina bihotz-belarri hutsez ume-umetatik egin zait harrigarria ikustea zeinen aise dabilen hemengo erdara ahotik belarrira.

Luzagarritxoa-2. «Hemengo erdara» atera zait ustekabean. Mitxelena jainkotuak botea omen da «Erdara ere hemengoa da» esaldi sonatua. Zatarki eta baldarki botea; etsia hartutako gaixoari «minbizia ere geurea da» esatea adinakoa.

Luzagarritxoa-3. «Maisuaren kontra» ariko naiz zenbaitentzat. Nik uste dut guri dagokigula Mitxelena tratatzea hark berak Azkuerekin egin zuen bezala, edo Azkuek Larramendirekin, edo Larramendik…

Mitxelenazaleak ezin jainkotu dezake inor, eta are gutxiago Mitxelena bera.

Iñaki Segurola

Aspaldi honetan jabetua nengoen, begiz jabetu ere, nola dabilen artzain-gazta/gasna idatzirik bazterretan; ez dabil ahotik belarrirako hizkuntzan, baina bai etiketa, izendapen eta abarretan. Zer esan? Ba, beste harako hura bezala, bat bitan banatzen dela, eta batek bi belarri edo aditze-klase dituela gutxienez: nolazpait esateko, belarri otxana eta belarri bihurria dituela batek.

Belarri otxanak ulertzen du ulertu behar dena, hots, errealitateak agintzen duena; gaurko kasuari gagozkiola, zer izango da ba artzain-gazta, ez bada nonbaiteko artzainak egindako gazta? (eta ez gazta-fabrika erraldoi batek, auskalo non, etab.) Gero, bestalde, belarri otxana txintxoa eta informazioz jantzia ere izaten da, eta aise iristen da jakitera, konparazio batera, gure erdaretan badaudela fromage de berger eta queso de pastor bezalakoak, eta beharbada horiek itzuli beharretik sartua izango dela artzain-gazta euskara ikusizkora, zeren bai baitaki gure erdarak direla gutako gehienon benetako hizkuntzak.

Belarri bihurria, aldiz, belarri umea edo haur-tankerakoa da, itsua eta errealitateaz axola gutxi duena; informaziotik barau antzean bizi ohi da, eta, kasu batzuetan, erdarazko jakite eskasa izaten du. Belarri horri iruditzen zaio maiz entzun edo, hobeki, maiz ikusi dituela ardi-gazta edo behi-gazta (ardi-esnea edo behi-esnea baino hagitzez gutxiagotan, nolanahi ere), eta orduan artzain-gazta ikustean aditzen duena da “artzain-esnearekin egindako gazta”. Eta jabetzen da artzainari “esnea” bi tokitatik jaio dakiokeela: edo bere titietatik (emakumea baldin bada, errazago eta ugariago), edo, bestela, jakina, hanka-artetik, hots, zakiletik. Esne hitza holaxe erabiltzen aditu duelako jabetzen da jabetu beharrekoaz. Zer esanik ez, atzerakada haundi xamarra ematen dio belarri bihurriari delako artzain-gazta horrek.

Belarri otxana eta bihurria, errealista eta gramatikala, mundutiarra eta hizkuntzarena, literaturakoa eta berbaturakoa, begietakoa (begizkoa?) eta belarrietakoa. Biak darabiltzagu barruan dantzan eta borrokan, eta nik uste dut aspaldian bigarrena ari zaidala gailentzen, eta hargatik, gaurko kasuari gagozkiola, gazta hutsari baino errazago egiten diot kolpe ardo hutsari, badaezpada ere.

Iñaki Segurola

Jakina da iraultza onomastiko latza gertatu dela euskal herrietan XX. mendean; badakizue: Xeledoni eta Leontxioren umeak Arantxa eta Josu, eta hauenak, aldiz, Ioritz eta Harkaitz. Adar gehiago ere izan ditu delako iraultza horrek, baina bego eskematxoa bere horretan.

Iraultza guztiek utzi ohi dituzte beren biktimak, eta gure honek ere utzi ditu bereak. Nik neuk, konparazio batera, ezin irentsi dut inola ere nexka bat Andrea izatea izenez. Ezina da osotara nere bihotz-belarrientzat. (Ariketa bat itzultzaileentzat: itzul bedi, orri-barreneko oharrik gabe, honako esaldi hau: «Kaixo, ni Andrea naiz, lau urte ditut, eta Azpeitiko lehengusina Olatzek burla egiten dio nere izenari.»)

Oraindik orain, berriz, hamaika urteko neskatila azkoitiar batek adierazi dit ea nola litekeen nexka bat Aitana izatea izenez, mundu guztiak dakielarik umea ama(re)na ere izaten dela. (Bigarren ariketa itzultzaileentzat: «Nere ahizpa Aitana amazulo hutsa da. Kar!».)

Neskatila horren amamak —laurogei urtera doa— ezin irentsi duena Eñaut izena da. Bai, jaun-andreak: xalotasun eta xanotasun garbiz esplikatu dit berak e(i)ñ aut (‘egin haut’) aditzen duela hor, eta ez zaiola batere itxurazkoa iruditzen ume bati hola deitzea. Ez dut lanik hartu aditzera ematen euskarazko beste alderdi batzuetan herrikoia dela izen hori; arrazoiak oso gutxi lezake belarri on baten kontra.

Gure modukoen minak eta ezinak huskeriak dira, halere, atso-agure ez-informatuenen aldean. Izan dut aditzea, besteak beste, Susana eta Ainhoa izenik ezin onets zezaketen batzuena: batari susa(r)a ekartzen ziolako gogora, eta besteari aiñoa, zenbait landareri sortzen zaion gaitza adierazten baitu hitz horrek leku batzuetan. Gehiago ere luza liteke ezin-izan hauen soka.

Nik gero-eta gutxiago dakit edo ulertzen dut politikaz —politikoen politikaz—, baina goietako berri dakitenek diote bakezko aro berri batean gaudela eta biktima guztien aitortza egiteko garaia dela hau.

Bihotz-belarrizko biktima batzuen aitortza xume bat egin nahi izan dut hemen.

Iñaki Segurola

Orain-hurrengo alean esan genuen XIX. mendeko kontua dela euskal(dun) hitza hizkuntzarekin zerikusi zuzenik ez duten gauzei aplikatzea: euskal oiturak, eskualdun arbola eta abar azkengabe bat, gaurko euskal okela eta euskal-edozertara iristerainokoan. Hor, bistan da, euskal(dun) hitzak berezko zuen balioa galdua du, eta basque/vasco-ren itzulpen soil bilakatu da. Hizkuntzen arteko gorabeherek eta hizkuntza gailenen indarrak ez ezik, errealitateak ere asko lagundu dio bide hori egiten: euskal hizkuntzaren gainbehera geldiezinak, hain zuzen, eta, ondorio gisa, euskal(dun)-ek hizkuntza seinalatzeko usadioa galtzeak.

Euskal herri jartzen genuen salbuespen moduan, herri-k ez baitu zerikusi zuzenik hizkuntzarekin, eta euskal herri hori, jakina, XIX. mendea baino askozaz lehenagokoa baita. Baina asuntoa —orain ohartzen naiz— hagitz tribiala da: euskal herri ez da sorkuraz deusen itzulpena, eta hor euskal zorioneko eta zorigaitzeko horrek hizkuntza besterik ez zezakeen adierazi. (Izatekotan ere, País Vasco / Pays Basque da euskarazkoaren itzulpena, eta bidenabar esanik, país/pays-en itzulpenetik sortu delakoan nago ingelesezko Basque country.)

Herri-k ez du zerikusirik hizkuntzarekin, edo, hobeki esan, gauza askorekin du zerikusia, ia zernahirekin. Hitzaren esanahi antzinakoena ‘lur, leku, eremu’ moduko zerbait da, gure ikerketen arabera; cf. Nafarroako zenbait bazterretan gorde diren oloerri, garierri etab., ‘sail, alor’ adiera baitu hitzak hor; edo hegazti izenekin, Txorierri edo Kukuerri; edo Etxepareren Garaziko herri, Axularren Alaba-herri (‘Araba’), edo Goñerri, Estellerri etab. Haundi-txikian neurri jakinik gabea da: hor dago atzerri, edo jadanik XVII. mendeko lapurtarrek zerabilten mundu-herri; bizitzatik kanporako zera ere harrapatzen du (hilerri). ‘Populu, jende’ adieran geroagokoa da, eta edozein eratako jendegunea adierazteko ez dirudi oso aspaldikoa denik, zeren jendegunea adierazteko hitz zaharra hiri baitzen, eta hor ere ez zegoen haundi-txikian gorabeherarik: hiria edo uria zen Erroma bezalaxe Durango, edo Zeanuri edo Obekuri. Haundi-txikian, zerbaitek irabaztekotan herri-k irabazten du, jakina: Alaba-herria Bitoriako hiriaren aldean haundia da, eta zer esanik ez mundu-herria munduko edozein hiriren aldean.

Herri/hiri kontrajartze garaikidea guztiz bestelakoa da, eta euskarazko tradizio zaharrarekin deus ikustekorik ez duena. Inguruko erdara batzuetan —ez guztietan, jakina— du bere zuztarra kontrajartze horrek. Baina zuztar arrotzetatik eta itzulpenetik kanpora zerbait asmatu egin behar ba, eta, besteak beste, asmatu digute Euskal Hiria, baina ez —zergatik ez?— Erdal Hiria, mundu-hiria, atziria edo hiliria. Bidenabar esanik, aspaldi honetan Euskal Hiriak De civitate Dei dakarkit gogora garbi-garbi: han Agustin Hiponakoak kontrajartzen zituen Jainkoaren Hiria (bertutea eta egia) eta Eremu Paganoa (basagirokoa, bekatuzkoa). Irudi luke bazterrak beren antz-irudi-gogara eratutako Hiritzar bihurtzea izan dela Gizon Haundi askotxoren tema.

Gero, bestalde, «herri bat» garela ere asmatu digute, indefinizioa bera dirudien hitz bati esanahi jakin homologatu bat emanez (‘etnia, nazioa’ edo). Euskal herriak plurala maiz erabili izan da ordea, eta umeek ere badakite, izatekotan ere, herri batzuk garela, edo hobeki esanda, herri batekoak eta batzuetakoak garela aldi berean.

Asmatzen hasi eta munstrotxoak asmatzen ditugu gaur.

Iñaki Segurola

Joan den hilean gure ikerlanen deskubrimentutxo baten berri eman genuen: funtsean, hiztun ‘hitz egiten duena’ den gisa berean (eta jostun ‘josten duena’, etab.), euskaldun ere ‘euskara(z) egiten duena’ dela, eta ez ‘euskara duena’. Horixe dela, hots, hitz horien eta beste batzuen zuztarra eta sehaska.

Baina sehaska utzi, oinez hasi, bide luzea egin eta halamoduzko lagunarteetan sartu ohi dira hitzak, esanaren edo esan-beharraren agindura. Esan-beharra, hemen, errealitatea da, kultura da, gizartea da; hau da, izendatu beharra, eta hor kultura nagusiek agintzen dute gogotik; haiek sortzen dituzte izendakizun berrietarik asko eta asko. Kultura nagusiek diote basque/vasco, eta horrek itzulpenera garamatza. Basque/vasco itzulkizun hori euskal moduan eman da gehienbat euskara kulturazkoan (euzko(tar) eta Etxepareren basko hura urrutitxo gelditu dira). Euskal hori kasik esan liteke hizkuntza idatzian (izenaren aurretik doan!!) izenondo bihurtuz joan dela, basque/vasco hori hitz bakarrean itzuli beharrak bortxaturik bezala. (Artetik esan beharra dago iparraldean euskaldun erabili izan dela hegoaldean euskal erabili den kontestu askotan.)

Basque/vasco hori itzuli beharrak ekarri du, gehienbat XIX. mendetik aurrera, euskal(dun) hitz hori aplikatzea hizkuntzarekin zuzenean deus ikustekorik ez duten gauzei (adib. Arrese Beitia euskal oiturak, Elizanburu eskualdun arbola, eta abar azkengabe bat gaurdainokoan). Eta horra nola gelditu zaigun euskal(dun) hitz hori itzulkin txepel bihurturik lautik hirutan, eta zinez zer diogun ez dakigularik euskal(dun) diogun bakoitzean. Ustez badakigula, baina zinez ez dakigula. Hots: zinez ez dakigularik “euskaldunak”, “euskal jendea” edo “euskalgauzak” zer diren edo garen, baina bageneki bezala bizi garelarik. Horra hitzen bidea, sehaskako argixintatik zahardadeko ilunbistaraino. (Bidenabar: zer garen —edo “gure gauzak” zer diren— ez jakite hori hagitz gauza humanoa da, humanoegia agian; goitik, ideietatik edo boteretik zer diren/garen finkatzea ere ez da gutxiago humanoa; bien —goi-beheen— arteko borrokak bizi gaitu.)

Esan dugu XIX. mendean hasten dela euskal(dun) hizkuntzarekin zuzenean zerikusirik ez duten zerei aplikatzen. Ederki. Eta orduan zer gertatzen da euskal herri-rekin? Herri-k zuzenean al du zerikusia hizkuntzarekin? Badirudi ezetz, ezta? Eta orduan?

Ba, orduan, herri-ri heldu beharko genioke, eta halaxe egingo dugu hurrengo batean, bihotz-belarriak lagun harturik.

Iñaki Segurola

Euskara guk dugu, / gu gara euskaldunak kantatu ziguten eta sinetsi egin genuen. Sinetsi egin genuen euskaldun hitzak ‘euskara duena / daukana’ esan nahi zuela; hots, gutako bakoitzak edukitzez geneukala hizkuntza gurea; hizkuntzak eduki egiten direla, eduki egiten dituela gizabanakoak edo gizamordoak. Eta nere galdera da: nolatan irentsi genuen horren aise guk, erdara gutxirekin hazitako umeok, ipuin zentzunbako hori? Ez al zigun deusek azpitik —jakinaren azpitik— “hizkuntza edukitzearen” funsgabekeria edo xelebrekeria sentiarazten?

Esplika ditzadan gauzak ahal bezain garbi: –dun atzizkiak bi zentzu izan ditzake; bada –dun bat edukitzezkoa edo edukitzeko zerekin doana (bizardun, dirudun…), eta bada beste –dun bat egitezkoa edo egiteko zerekin doana, gehienbat aditz-izenekin agertzen dena (jatun, jostun, erostun…), baina ez beti (hiztun); bigarren -dun hau da, dudarik gabe, euskaldun hitzean dagoena eta, beraz, esanahia ez litzateke ‘euskara duena’, baizik-eta ‘euskara(z) egiten duena’.

Euskalduna “euskara duena” dela dioen ipuina, ez dut uste oso aspaldikoa denik. Azkuegan aurki daiteke jadanik, baina, bestelako datuen bila hasi gabe, ez nuke esango askozaz lehenagokoa denik. Baliteke oker egotea, baina zahar-usain haundirik ez diot hartzen ixtorioari.

Euskalduna “euskara duena” dioen ipuina jende askok sinetsi du: ez jende-jendeak, jakina, baina bai, nolazpait esan, publiko informatuak. Bada garaia publiko informatuak gauzak diren bezala konta ditzan behingoz: euskaldun hitzak, sortzez edo jatorriz bederen, ‘euskara(z) egiten duena’ esan nahi du zehazki eta teknikoki, eta besterik ez.

Eta bada garaia jakiteko hizkuntza bat ez dela galtzen honegatik edo hargatik, baizik-eta dakitenek, egin beharrean, eduki egiten dutelako.

———

Toki hau itzultzaileentzat jarria da bereziki, eta ez dut hitzik esan haien lana erraztuko duenik. Hitz batez eta bere esanahiaz jardun dut eta ez hark izenda lezakeenaz, hots, errealitatearekin dituen gorabeherez. Egia jakiteak (“zer da?”) itzultzailearen, soziolinguistaren, politikoaren edo lege-jartzailearen lana nekeztu baizik ez du egiten maiz, zeren zehaztasuna, doitasuna eta holakoak (“zein dira eta zein ez dira?”) ez baitira eskuarki hizkuntza naturalaren berezko tasunak. Tranpa eta gexurra lagun hartzera kondenatuak zaudete… eta gaude.