Kategoria: Iñaki Segurola

Iñaki Segurola

Neu ere idatzia nago inoiz euskara gure hau “ezin hilez dagoela bizirik”. Edo, zeharoko hizkuntza hila ez bada ere, badela “hizkuntza bukatua”. Edo hizkuntza batua edo batu-gurakoa ez ezik, hizkuntza “artxibatua” ere badela. Eta horiek denak hizkuntza gogoan dudala bota ditut nik gehienbat, oraindik erdi-bizirik dagoen tokietako hizkuntza gorria gogoan dudala, huraxe baita neri zinez inporta didana, eta ez letrakuntza edo kulturmunduko deshizkuntza zuri hau.

Goian aitatutako esan-modu horiezaz gainera, orain gehi nezake gure mintzo hau “hats-bizi” dela, garai batean esaten zuten moduan, eta esate horrek ederki uztartzen ditu bere baitan hizkuntzaren bizi ezina eta osotara hil ezina. Duvoisinek adieraziko digu zer esan nahi zuen hats-bizi horrek: “qui n’a plus que le souffle… hats-bizi da, il respire encore”; “doi doia hats-bizi da, il a à peine le souffle”.

Eta Axular batek ere sentitu zuen aspaldi euskara “ahalke dela, arrotz dela, eztela iendartean ausart, entregu, bithore eta ez trebe”. Eta beste asko mintzatu dira holatsu, eta atsekabez mintzatu dira, eta gara, eta ia ez dugu nabarmendu behar izan atsekabez mintzo ginela, zeren euskaraz ari baikinen, “barrutik” ari baikinen, eta beraz ezinak eta muzinak hartuak baitezpada.

Baina erori zait eskuetaraino Ibon Sarasola, gorazarre liburua (EHU 2015), eta han, 319. orrialdetik atzera, José Ignacio Hualde unibertsitateko ikertzailearen honako artikulu hau irakurtzen da: “Basque as an extinct language”. Eta ezin irentsi, aizue! Baina, bihotzondokoak utzi eta gogoetatzen hasita, ez al du ba Hualdek esaten beste askok esan duten eta dugun gauza bera edo bertsua? Bai eta ez, eta hortxe dago koska: guk ezjakinok, edo geure burua ezjakintzea maite dugunok, ez dugu uste “beste hitz batzuekin” gauza bera esan daitekeenik (eta jabetzen naiz itzultzaileen biltoki batean hau esatea bekatu haundia dena); ez bide dugu sinesten errealitate betean eta informazio hutsean, edo auskalo, baina Hualderen artikuluaren titulua bera ezin irentsia da guretzat.

Illinois-ko ezlekutik idazten du Hualdek, Urbana-Champaign izeneko bazter batetik. Eta bai, horiek ezlekuak eta bazterrak dira euskararentzat, baina ez munduaren gobernamenduarentzat, eta hargatik baliteke haren esanak beste karga edo astuntasun bat izatea guretzat. Eta darabilen hizkuntza ere ez da bazterrekoa munduarentzat, eta darabilen mintzamoldea ere ez, zeren unibertsitateko ikertzaileen hizkuntza bihozgabea baitarabil halabeharrez, burutsua bezain bihozgabea, edo, Wittgensteinen erara esanik, hizkuntza tonto-hotza. “My approach is simply to expose the facts without judging”, dio berak. Eta hala, euskara hizkuntza “extinct” edo itzali-akitu-agortua ote den hotz-hotzean aztertzea gauza “interesgarria” (sic) da harentzat: “it may be interesting to consider whether there is some sense in which the language has become or is becoming extinct in spite of the growing number of people who can speak it”. Iruditzen zait “kanpotik” jardute horrek, batere gupidarik gabe eta epai objektibo edo zientifiko baten eran “extinct” minberagarri hori bota izanak bihurtzen dutela Hualderen jarduna gure barruentzat ezin irentsia; eta minberagarria ez ezik, iraingarri edo laidogarria ere gertatzen da guretzat “extinct” hori. Extinct language: jakintza boteretsuak edo botere jakintsuak euskararen gainera egotzitako izendapen kondenatzaile bat dirudi, etsi-emailea eta errematekoa.

Gainerakoan, hor esaten dituen gauza askotxo dira argigarriak eta gogoan hartzeko modukoak. Euskaldun elebakarren galeraz edo elebitasunaren kalteaz, adibidez: “When a language has no monolingual speakers, it has ceased to function as an independent linguistic system. Subordination to another language is, of course, greater when most of its speakers are non only bilingual but tend to be dominant in another language”.

Edo hizkuntzak gauza berriak sortzeko edo bere gisa aldatzeko duen zailtasunaz edo ezinaz: “To the extent that we find a serious curtailment of the creative capacity of the language in giving rise to new expressions and shifting the meaning of words, independently of developments of other languages, I think it is appropriate to speak of extinction”. Eta aurrerago: “In the present situation Basque may have lost all vitality that could lead to the development of new non-borrowed expressions or new independent phonological phenomena. In this sense, the Basque language is in a state of semi-extinction in some specific areas where it is subordinated to other languages (Spanish or French) that serve as its sources of innovation”.

Estatistikako zenbakietan oinarritutako kontsolamendu motz batekin uzten gaitu Hualdek bere artikuluaren azkenean: “This extinction of its linguistic structures is compensed by the success of its social revitalization”. Kontsolamendu motza, hotza eta gorotza: euskahaldun galkorrak eta euskezindun ugalkorrak batera kontatzetik heldu dena.

“Extinct”? Etsi-etsian, bai; etsirik gabe, ez eta ez!

Iñaki Segurola

Propagandaren hizkuntzak asko narrasten ditu bazterrak. Geure burua eta geure gauzak edertu beharrak itsuskeria haundienak esatera eta egitera ekartzen gaitu eskuarki. Saldu beharrak salduta uzten gaitu, eta ustelduta eta txartuta ere bai maiz aski.

Harira nator: aspaldiko urteetan euskara gurearen kontra bota diren ahokada edo letrakadarik zatarrenak… non? eta –harri bitez zeru-lurrak!– Zehazki izeneko gaztelania-euskara hiztegiaren (Irun, 2005) atzeko azalean idatzi dira, nere iritzirako. Hantxe daramatzate idatzirik hamar urte haundi, eta iritsi da –iritsi zait– hitz horiek merezi bezala astintzeko garaia. Ez zait iruditzen hamar urte hauetan hitzok hautsiak edo gaindituak izan direnik beren zatarrean, zeren nekez gaindi litezkeenak baitira berez. Ahokadarik zatarrenak, beraz, eta euskararen gutxiespen edo kakaztapen publiko zeharokoena. Gezurra dirudi, baina egi-egia da.

Lehenbizi, hona hemen hiztegi horren izaeraren funtsa, atzeko azal horretan erdaraz emana:

El diccionario Zehazki es la herramienta imprescindible para todo aquel que precise redactar un texto, por breve que éste sea, en euskera. (Ez ahantz, otoi, gaztelania-euskara hiztegi bat dugula mintzagai.)

Euskaraz xehekiago gauzak, hor bertan:

Ikasle bazara, Zehazki hiztegia behar duzu. Irakasle bazara, itzultzaile bazara, idazle bazara, administrazioan lan egiten baduzu, lerro batzuk nahiz idazkun bat, edo gutun bat, zure egunerokoa euskaraz idaztea erabaki baduzu, bai gaztelaniatik itzuli behar baduzu, bai zuzenean euskaraz idatzi nahi baduzu ere, argi, zuzen eta egoki Zehazki hiztegia da zuk behar duzuna.

Nik ezaguna dut, halabeharrez, ez-egiteko edo ez-esateko hauetan inplikatua dagoen jendea, eta ez nuke esango jende bereziki txar edo txatxarra denik, baina, esanda bezala, saldu beharrak eta (dirua, izena…) galtzeko beldurrak edonor du edonoiz usteltzen eta txartzen.

Hor esaten diren gauzen inplikazioak ezin lazgarriagoak dira. Euskara ez da deus (zuzenean) esateko balio duen hizkuntza. Euskara ez da iristen hizkuntza hilaren heinera ere. Euskara ez da ezer inorentzat, ez bada “gaztelaniatik bueltan”. Ezin egon liteke ezer euskaraz esana edo idatzia, den-dena baita “itzulia”. Haritz ikusi dut gaur kalean eta oso itxura ederra zeukan bezalako esaldi bat (adibidez, eguneroko batean, “por breve que éste sea”) ez dezake inork idatzi herramienta imprescindiblean begiratu eta gazteleran sartu-irtena egin gabe. Erdaratik eta euskaraz; euskaraz, baina erdaratik.

Eta esango digute errealitatea dela halakoxea, eta ez, gezurra: ez da horrenbesterainokoa. Baina hala balitz ere, euskara maite (sic) duenari dagokiona da errealitateari kontra egitea. Besterik da hiztegi horren propagandan egin dena: errealitatea den baino errealagoa egin, eta kakaren pare utzi euskara. (Euskaltzale, hots, euskarazale, hots, euskara-saltzaile askotxori badirudi euskararen eza, ezina eta ezereza areagotzea komeni zaiela, beti izan dezaten zer saldua. Bestalde, baina ez oso bestalde, litekeena da esnezaleak ez maitatzea esnerik, eta ezta euskaltzaleak ere euskararik.)

Edo esango digute publizitatearen legeak direla halakoxeak, eta ulertu beharra dagoela, eta ez, gezurra: ez dute horrenbesteraino estutzen lege horiek. Baina hala balitz ere, batek aukeratu egiten du legeari obeditzen dion ala bihotz-belarriei, bihotzik edo belarririk baldin badu behintzat.

Ondo pentsaturik, oso gauza tribiala da hemen ahotan darabilguna. Eguneroko ogi lizundua da saldu-beharrak eta galdu-beldurrak dakarketen gezurra eta gaitza. Bai: nahi dena, baina gaurkoan hizkuntza, hots, jende ezjakinaren obrarik jakintsuena zegoen auzitan, eta hori sakratua da guretzat, eta ez dago berriketarik eta hautsi-mautsirik. Lagunak lagun eta ezagunak ezagun, gauzak behar bezala esan beharra zegoen: bihotz garbiz eta galdu-beldurrik gabe.

(Eta zin dagit testutxo hau Zehazki hiztegia zabaldu ere egin gabe idazteko gauza izan naizela. Propagandarentzat erraza dena ezina izan ohi da maiz, eta ezina dena, aldiz, denik-eta errazena.)

Iñaki Segurola

Itzulpenak indar haundia dauka gure munduan, baina, bitatik batean, kasik esango nuke ez itzultzeak daukala indar haundiagoa.

Itzulkizun batean zerbait itzuli gabe uzteak intsentsu berezi bat ematen dio zerbait horri.

Ez naiz ari hizkuntzalaritzak –hitz oso desegokiz– “mailegu” izenez deitzen dituen horietaz. Konparazio batera, euskaratik erdarara sartu dira, gehitxoago edo gutxitxoago aldaturik, ezker, akelarre, zulo, kokots, basaran, marmitako, pilotari, hordago, ikurrin eta beste mordoska bat. Ez ditut horiek gogoan.

Nik gogoan dauzkadanak dira zenbait ikerlari edo okerlari burtzorok egin ohi dituzten hitz-jokaldi funsgabekoak: “the basque etxea” (edo gogoa, edo gaupasa, edo zernahi), eta horien gisakoak. Jatorrizko hizkuntzan uzten den hori sublimehetua gelditzen da besterik gabe, eta hortik dator ez itzultzearen indar sortzaile edo asmatzailea.

Aita Barandiaranen (ezen ez “euskal”) mitologiaren erdia horrelatsu sortua da. Adibidez: gure Aita on horrek entzun zuen behin batean Markinan gaizkiñek (pluralean), eta hortik, erdarazko testuetan itzuli gabe utzirik, eta gainera norturik, Gaizkiñe izaki ustez mitologiko bat sortu edo asmatu zigun.

Ez itzultzeak ustezko ideia unibertsal sakon edo goitarrak sortzen ditu maiz: logos, mantra, tao, saudade, nirvana, Zeitgeist, software eta beste mila ez ote ditzakegu ikusi ezin baten edo nagi baten sorkari moduan?

Jolas egite aldera, jar gaitezen gu ere ideia unibertsalak sortzera. Eta galdezka hasiko gara. Zergatik edo nolatan gertatzen dira ustekabeko gauzak munduan? Ez dago erantzunik inon (fede edo ideia gizenetatik kanpora), eta hargatik esan ohi dugu gure euskara zintzoan: halaxe beharko zuen, edo halabeharrez, eta hola. Baina hizkuntzaren gainetik kultura gailenaren kontzeptuak daude, eta kontzeptu horien izenean eskatzen zaigu erabakitzeko gauzak eta gertakariak kausalitateari ala kasualitateari zor zaizkion: edo ezinbesteari edo zoriari. Kultura gailenaren kontzeptuek sortutako irudipena besterik ez da hori, zeren edonor konturatzen da ezinbestea zori bat dela eta zoria ezinbeste bat. Baina hiztegigile txarrek (hiztegigile onik ez dago munduan, sinistuidazue, eta neure burua barruan sartzen dut) ez dakite hitzek eta esaldiek diotena garbiki entzuten, eta amorratuak dira hitzak kontzeptu gailenen eskakizunetara makurrarazten eta bortxatzen. Eta hargatik irakurriko dugu gure hiztegi ofizialenean, halabehar dela “gertakizunak nahitaezko edo ezinbesteko egiten dituen gauza”. Ideia kultural gailen “garbiek” jan egiten dute hitzek eta esaldiek dezaketen edo zezaketentxoa.

Hiztegien indarrak nekeztu egiten dit gure benetako halabehar eder hau munduari saltzea. “Halabehar is a basque curious and ambiguous concept that…”: holakoxeak nahi nituzke nik irakurri bazterretan, eta bereziki bazter intelektual sineskorretan. Jolasean eta barregarrizko planean beti ere, baina holaxe¹. Ideia “garbien” izurria zeharo gailendu baino lehenago (edo, bestela esanda, euskarazko zainak barnagotik heltzen zigunean), bestelakoak eta errazagoak ziren gauzak, eta hala, Harriet-entzat adibidez, halabehar zen “la fatalité, le hasard”, bi esanahi emanez adierazten bide zuelarik ez zela ez bata eta ez bestea, edo biak batera zela; eta, bidenabar, erdararen ikuspegitik, fatalité eta hasard gauza bertsua direla funtsean, kontestu desberdinetan oso gauza bana badirudite ere.

Hiztegi txarrek (hiztegi onik ez dago, sinistuidazue: hitzek diotena umilki eta maitekiro entzun eta ideia gailenei beti entzungor egingo lieken gizakiak egina izan behar luke hiztegi onak, eta ez dakit holakorik dagoen eguzkiaren azpian), hiztegi txarrek, beraz, zaildu egiten didate itzuli ezineko halabehar (edo Halabehar) sakon sublimehe bat munduari saltzea.

Baina, ezinaren aringarri, beti geldituko zaigu Azpeitian Alabier baserria. Azkuek ere bazuen haren berri, eta idatzirik utzi zuen ezen holako izenak, Orrezpengo edo Ala bear (sic) bezalakoak, zirela “fantasías de algún chiflado puestas por nombre a algunas casas” (Morfología vasca 29 or.). Idatzirik utzi zuen, eta oso gaizki idatzirik utzi zuen. Okerlarien idatzien azpitik, jendeak badaki zergatik dagoen Alabier izeneko baserria Izarraitz aldeko ezleku malkartsu hartan. Fatalité? Hasard? Ez: halabeharrez.

_____________________________

Iñaki Segurola

Jende xeheak asmatua da hizkuntza. Hau behin eta berriro esan beharra dago, zeren maiz atzentzen baitzaie kulturako eta letrakuntzako gizabanakoei. Jende xeheak asmatua, eta haurrek etengabe berrasmatzen dutena.

Jende xehea eta haurrak ez dago honaino ekartzerik, eta hargatik dakart berriro ere gizabanako xehatu edo umetu baten mintzoa. Ez da gauza bera, baina baliteke xehatuak xehearen kutsu bat izatea.

Eromenetik idatzi nuen hementxe bertan, agertu nahirik Jon Otero Uribarren ero deklaratuak euskara gurearekin dituen hainbat gorabehera. Ordutik hona, Otero bertatik ezagutzeko egokiera izan dut. Gesalibar edo Santagedako Etxetxoko seme Balen Tramon lagunaren bitartekaritzari esker, abenduaren 14an bildu ginen Arrasateko ostatu batean Tramon, Otero eta hirurok. Gesalibarko zoroetxetik “jai” izaten du Oterok larunbat eguerditik igande iluntzera bitartean, eta ordu eta erdian egon ginen berriketan.[1] Nere asmoa zen lehendik idatziak osatzea Oterori berari aditutakoarekin.

Oteroren aurreneko hitzak: “Segurola: erakutsiko diat ez naizela zoroa” (batuan egiten dit, eta ez dakit den ezinez edo hobe beharrez). Nere erantzuna: “ba agian nik erakutsiko diat zoroa naizela” (ez batuan). Ederki hasi gara.

Zoroetxe barruko bizimoduaz, psikiatriaren eta psikodrogen bortizkeriaz, lehengo eta oraingo gizarteaz eta beste zenbait abarrez jardun zaigu luze bezain zabal. Esplikatu digu guardozobillari aizkorarekin erasotzea kartzelara joateagatik egin zuela, eta halaxe egon zen urte mordoxka batean Fontcalent-eko zorogaizto-etxe edo kartzela-psikiatrikoan. Lau telebista puskatzera iritsi zen etxean, eta gurasoek ganbarara bidali zuten bizitzera. Bere herrian eskale ez izateagatik aukeratu omen zuen kartzelan preso egotea, baina bai ederki damutu ere, Fontcalent-en pasatakoak pasa eta gero.

Bere etorkizuneko proiektuen berri ere eman digu. A.T.A.M.I. izeneko erakundea sortu nahi luke: Aisialdi Teknologikoaren Aurkako Mugimendu Iraultzailea. Telebistako erratariak eta telebista bera desagerrarazteko estrategia oso landua dauka, baina ez da komeni hemen argitasun gehiegi ematea.

Diagnostiko ofiziala zein duen galdetu, eta “eskizofrenia” dela esan digu. Hizkuntzaren barrutira arrimatuz, psikiatra batek honako hauxe esan omen zion hitzez hitz, eta hiru bider esan ere: tú estás en psiquiatría [= zoroetxean] por hablar en euskera a los castellanos. Eta eroak legeari heltzen dio bere buruari laguntzeko, zuhurki eta arrazoi onez heldu ere, esanez mundu orok duela euskaraz mintzatzeko eskubide legezkoa, eta nola legeak ez duen zehazten zeini mintza dakiokeen euskaraz eta zeini ez, orduan ulertu behar da bat edonori mintza dakiokeela euskaraz.

Hala ere, Otero ez zaio mintzatzen edonori euskaraz “kalean”, baina zoroetxean eta espetxean bai, “lau horma daudelako”. Arrasaten egindako grabazioa dut letraratzen:

Lau hormek estutu egiten naute, eta larritasuna sortzen didate. Eta medikaziorik ez dudanean [gorputzean?], beharra, behar arraro bat dut euskaraz egiteko erdaldunei. Eta liberatu egiten naiz, eta hobeto sentitzen naiz. Bai, lau hormen artean nagoenean, erdaldunen artean larritasuna sortzen zait. Gauza arraro bat da, euskaltzaleek ulertzen ez dutena, baina neri gertatzen zait. Orduan, euskaraz egiten diedanean erdaldunei, lasaitu egiten naiz, eta barre egiten dut.

Estutzen dutenean, beraz, euskarak askatzen du. Erdarak larritasuna areagotzen dio, baina euskarak lasaitasuna eta barrea ekartzen dizkio.

Indizio bidezko psikodrogak, ordea, euskara kentzen dio ezpainetatik. Edonori euskaraz egiteko behar hori ezin bihurtzen da psikodrogaren egitez.

Fontcalent-eko espetxean, presoekin ez nuen arazorik, kartzeleroekin ez nuen arazorik, erizainekin ez nuen arazorik, baina psikiatrak indizioa sartzen zidan hamabost segundoan. Kontsultan sartu, eta euskaraz egiteko beharra nuen; euskaraz egin eta minutu batean erabakitzen zuten indizioa sartzea. Eta hasten nintzen erdaraz egiten indizioarekin, ze indizioarekin ezin nion eutsi euskarari. Indizioarekin ezin diot egin erdaldun bati euskaraz.

Fontcalent-eko zoropresoek “ilusioz hartzen zuten ni euskaraz entzutea. Esaten zuten: hau zoroetxe bat da, cada loco con su tema, honek euskaraz egiten digu; ba hor konpon!” Haientzat ere askatzeko edo lasaitzeko modu bat ote zen euskara?

Arrasateko eta ia nonahiko beste asko bezala, mutikoskor eta gaxte denbora erdaraz pasatakoa da Otero, eta hemezortzi urterekin hasi omen zen “berriro” euskaraz egiten.

Hamazortzi urte bitartean erdaraz egiten nuen gehiena. Hamazortzi urterekin korrika egien hasi nintzen, tabakoa laga nuen. Hasi nintzen hobeto sentitzen euskaraz egiten banuen.

Zergatik lotzen zaio bat berriro euskarari gizondu edo emakumetu ondoren? Zer da Oterok dioen hobeto sentitze hori? Dakienak erantzun beza.

Oteroren zuhurtzia ero edo eromen zuhur horren kontraispiluak beharbada laguntzen ahal digu ikusten zein diren gure beharrak eta nondik datozen gure ezinak; zein diren gure “behar arraroak” eta ze indizio klasek ezintzen gaituen, besteak beste.

[1] Gure harremanari jarraipena eman nahi lioke Oterok, kartaz entenditzeko elkarren berriak. Eskuz idazten du berak. Tramoni nere helbide fisikoa eskatua dio, eta badirudi Oterok aspaldiko partez jarriko nauela gutun idazten.

Iñaki Segurola

Nere lagun bati galdetu dio norbaitek –oso nor ez den norbaitek?, noregia den norbaitek?– ea frantsesezko il pleut edo ingelesezko it’s raining itzultzerakoan, jatorrizko esaldietako il eta it kontuan izanik, sujeturen bat eduki edo gorde behar ote lukeen itzulpenak ere. Galdetzea libre da: zer egingo diogu ba?

Goiko esaldi horietan, besterik badirudi ere, ez dago sujeturik, egilerik edo holakorik batere. Galdetu ezkero zer diren edo zeri dagozkion il edo it, ez dago erantzunik; ez dute seinalatzen errealitateko inongo zerik. (Il-ek ez dakar deus hiztunaren gogora; alegiazko elle batek, aldiz, eme ezezagun baten bila jarriko gintuzke, alfer-alferrik.)

Jakingarriak dira Aita Villasanteren honako hitz hauek (Kristau fedearen sustraiak: I. Jainkoa, 31 or.): “Antziñateko gizonek (…) uste zuten Jainkoren bat zebillela euria egiten. Orregatik esaten zuten: Jupiterrek euria ari du”. Hitz okerrak dira, fedeak okertutako hitzak. Iuppiter tonat modukoak ez bide ziren hizkuntza arrunt edo naturalekoak, baizik-eta, deus izatekotan, pentsamolde poetiko edo mitogin batek “osatutako” esaldiak.

Izan ere, hizkuntza gehienetan daude “osatu gabeko” esaldiak, gertakari natural edo eguraldiaren ingurukoak mintzagai direlarik. Formalki egite bat adierazten duten esaldiak dira, baina egilerik ametitzen ez dutenak. Zenbait hizkuntzatan, gisa honetako esaldietan ‘mundu’, ‘kanpo’, ‘zeru’ edo ‘egun’ esanahia duten hitzak ageri omen dira “sujetu” gisa, baina itxura hutsekoak omen dira sujetu horiek, frantsesez sujet apparent edo ingelesez dummy subject deitzen direnak, goiko il eta it-en tankeratsukoak.

Osatu gabeko esaldiekin ezin etsi dutenek, osotasunari uko ezin egin diotenek (osasuna osotasunaren baitan jartzen dutenek?) hitz mirarizko bat astindu ohi dute holakoetan: eliditu. Eta orduan, ahotan darabiltzagun esaldi horietan zerbait “eliditua” egongo litzateke; hots, zerbait egongo litzateke eta ez litzateke egongo. Metafisika gramatikal honen arabera, zerbait dago (han nonbait, “sakoneko egituraren batean” edo), baina zerbait hori esan gabe utzia dago: Jainkoa, Natura, Urtzi, NASA edo beste aukerako izaki ahaltsuren bat legoke esan gabe utzia, gure esku ez dauden gertakarien sujetu moduan. Ezin litekeen gauza da: esan gabe uzten denak esan litekeena eta esana ere izan behar luke inoiz, eta bistan da ez dela hola.

Etsi beharra dago osatu gabeko esaldi horiekin; etsi beharra dago osatu gabeko mundu batekin. Noiznahi diogu Euria ari du eta ez zaigu buruan pasa ere egiten nork? galdetzerik; edo Euria dakar (XVI. mendean ageri dira jadanik Euridakar eta Euridakargaina leku-izenak, aurkintza euritsuaren seinalagarri noski); eta mendebaldean Euria da diote eta ez dute galdetzen zer?; eta Euria ari da ere esaten dute beste batzuek eta ez dute galdetzen zertan?…

Eta beti esaten dugu ari duela eta sekula ez ari dutela, ari dugula edo ari dudala. Zer haundiuste edo ahaluste litzateke hori? Zein psikodiagnostikoren azpian eroriko lirateke holako esaldien esaleak? (Ustez eguraldian eskua sartzeko ahala duten mundu zabaleko euri-dantzariak, gure arteko errogatiben eta konjuruen egileak, Mexikoko tiempero eta granicero-ak eta gainerako abarrak ez dut uste iritsi direnik sekula euria edo dena delakoa “ari dutela” adieraztera.)[1]

Ari du, egiten du, botatzen du, atertzen du, jasotzen du, zabaltzen du, argitzen du, iluntzen du…; zeratzen du, baina ez du ezerk zeratzen. Sujetuaren galera edo hondamendia ikus liteke hor. Gure euskara honek ia gramatikaren beraren kontra itxuratzen du osatu gabeko mundu edo azpimundu bat; egilerik gabeko ingurune berezko bat, inoren esku ez dagoena. Ezin sustantibatu litekeen ezerez bat ageri zaigu sujetu gramatikalaren lekuan; zeharoko ixiltze bat, hezi ezina, izendatu ezina.

Pena da esaldi sujetumotz hauek eguraldiaren ingurukoak izatea gehienbat. Hizkuntzan nik aginduko banu, gorputzaldi, hizketaldi, bizialdi eta beste aldi eta alde askotara zabalduko nituzke. Euskarazko egunkaria itxi zuteneko Gezurra ari du polit hura datorkit gogora: jakin nahi nuke, itzultzaile jaun-andreok, zein hizkuntzak adieraz lezakeen holako zerbait euskarak bezain ederki eta xinpleki[2]. Nolanahi ere, ohartxo bat justiziaz gose eta egarri direnentzat: kontuan hartu beharrekoa da holako esaldi batek hutsik uzten duela sujetuaren, hots, egilearen, hots, errudunaren lekua.

Buka dezagun gure zera ixil hori dastatuaz:

(…)

_________________________________________________

[1] Jakina denez, ero askotxok deklaratzen dute –normaltzakoek ez dute deklaratzen: horixe da aldea– Napoleon edo Jainkoa (edo beste baliokide eguneraturen bat) direla. Nekez adituko dugu, ordea, ero batek Euria ari dut edo I’m raining esan duenik. Eromena, hizkuntzaren aiekatik begiraturik, izenen maila axalekoan gelditzen da eskuarki, eta ez da gramatikazko sakonuneetara arrimatzen.

[2] Eguraldia “goiko” zerbait dela esan genezake, edo nagusiki goietako gorabeherek markatzen duten zerbait. Gezurra ari du esaldiak goietatik –erakundeetatik edo– gezur-botaka ari direla iradokitzen du neretzat. Bestalde, aitatzeko modukoa iruditzen zait oraintsu Hernaniko herrian egin den Euskara ari du ekitaldia, “euskaraz bizitzeko eguna”, erakunde politiko-kultural-hezkuntzakoek antolaturik. Eta bai, trixtea da, baina halaxe da: herri gehienetan, euskaraz bizi direla itxuratzeko, goietatik bota beharra dago euskara jendeen aho-mihietara.

Iñaki Segurola

Normaltasuneko argi jakinegitik ihesi, eromenera nator gaur argi biziagoaren bila, eta eromen izendun batera gainera: Jon Otero Uribarrenen eromenera, hain zuzen. (Eromenean argi bizia bilatzea bera ere eromena izango da agian: neure eromen edo erokeria, hain juxtu.)

Jon Otero Uribarren ezaguna dut fedabideetara aldian behin bidaltzen dituen gutunetatik, eta gehienbat, Arrasaten suertatzen naizen aldietan, Goienkaria-n irakurtzen ditudanetatik (sarean ere badaude).

Otero Santagedako zoroetxean bizi da, edo dago, edo daukate. Ero ofizial edo deklaratua da, beraz. “Arrasatearra naiz eta Arrasateko San Juan de Dios psikiatrikoan nago”. “Hemen gaudenok ez gaude gustura, ematen dituzten farmakoak –gaizki deituak, sendagaiak– ez ditugulako gogoko gehienok. 19 urte daramatzat.” Zenbaiten arabera, arrazoiari leialegia izatea da eromena bere muinean; arrazoiari leialegia bezainbat munduari desleialegia. Azio desegokiak egina da Otero, berak aitortzen duenez. “Alacant-eko Fontcalent espetxe­-psikiatrikoan hamar urte eman nituen, guardia zibil bati ebaki bat egin bainion eskumuturrean aizkorarekin”; orobat izan zen “etxetik egotzia, telebista puskatzeagatik”. Azio desegokiak edo, bestela esanda, egokiegiak edo arrazoizkoegiak.

Eroak galdetzen dio munduari gauzen izanaz, eta munduak ez daki zer erantzun. Eroak ez du galdetzeko beldurrik, guk dugun bezala. “Zer dira ordenagailuak, mugikorrak, ordulari digitalak” eta abarrak? “Goi teknologia”, erantzuten omen dio munduak, baina Oterok ez du barkatzen. “Gezurra: ez dira goi teknologia; mirariak dira.” Otero erotzat joa dago eta, beraz, ez du erotzat hartua izateko beldurrik, guk dugun bezala. Eta segitzen du galdetzen, eta ezagutzen ditu “ordenagailuak konpontzera dedikatzen den gizon bat” eta “elektroniko-elektrizista bat”, eta galderak egiten dizkie haiei gailu horien gainean, eta erantzuten diote badakitela “nola dabiltzan” eta “nola konpontzen diren”, baina ez “nola diren posible”. Normalak badaki nola dabiltzan, baina ez daki zergatik (zientziaren ustezko esplikazioak ere ipuin matematikoak dira funtsean); eroak ez daki nola dabiltzan, baina badaki mirariak direla, hots, izanaren eta ezin-izanaren arteko ezkontza harrigarriak.

Gatozen hizkuntzara, bada ordua eta. Telebista (“nire etxean 1971n erosi zuten, 6 urte nituela; gogoan dut zorionak alde egin zidan garaia izan zela”), polizia, psikodrogak eta hemen aitatzeko lekurik ez dugun beste zenbait gauza alde batera utzirik, erdara da Oteroren etsai haundia. Erdara eta erdaldunak, asko behintzat, edo gehienak. “Erdaldunei ez zaie serioa iruditzen euskara, askori”. Bere arrazoi desegoki edo arrazoizkoegiak darama proposatzera erauzi beharrekoa dela gaztelera (baina ez ingelesa) hemengo eskola guztietatik eta orobat gizarte osotik.

Jakitea eta maitatzea bi dira Oterorentzat. Erdaldunei ez zaie serioa iruditzen euskara, baina euskaldun askori ere ez, “zeren euskaraz jakiteak ez du esan nahi euskara maitatzea derrigorrez”, eta, kontrako aldetik, “nik gaztelera gorrotatzen dut, eta ezin hobeto dakit”.

Baina gorroto duen horrexekin bizitzera kondenatua dago Otero. “Euskara maite dut, eta euskaradun psikiatra nahi dut”. Eta egin die eskaria Osakidetzari eta Euskadiko Lehendakariari, baina alferrik. Protesta erdiragarria egiten du eroak bere itxituratik. “Itotzen ari naiz erdararekin. Noiz arte?”

Oteroren arabera, “heziketa”, “beldurra”, “lotsa” eta “pazientzia” dira erdaldunari aurreneko hitzetik erdaraz egitera garamatzatenak, eta horrela “gehiegitan makurtzen dugu burua elebidunok elebakarren aurrean”. “Baina hi, zu, berori, euskaldun: bukatu bazaio pazientzia, eta erdaldunei euskaraz egiten badie, lasai, ez baita erokeria.” Eroak diosku ez dela erokeria, eta hark badaki zerbait. Baina orobat diosku zer ondorio gaizto dakarren jarrera beldurgabe horrek. “Orain dela zenbait egun hasi nintzen erdaldunei euskaraz mintzatzen. Bada, jantokian esan didate gazteleraz egiten ez badut, astebukaerako baimenik gabe geldituko naizela. Ez da lehen aldia psikiatriko honetan euskaraz mintzatzen naizena erdaldunekin, aurrekoan eguneroko pasea kendu eta bi pilula gehitu zizkidaten. (…) Ez zen ezer gertatzen erdaldunekin (koadernotxo batean idazten nizkien erdaraz gauza garrantzitsuenak), baina kontsulta pasatzea tokatzen zitzaidanean, euskaraz egin eta berehala sartzen zidaten gehienetan injekzio madarikatu bat edo pilulak. Behin Maria Angeles Lopez psikiatrak idatzi zuen: Cuando empieza a hablar en vasco entra dentro de una fase de enfermedad crónica.” Aise zigortzen da zoroetxeko zoroa. Eta zer esanik ez, hura baldin bada heziketarik, beldurrik, lotsarik eta pazientziarik gabea. Eta zer esanik ez, ero-hizkuntzan egiten baldin badu, eta ez hizkuntza normal edo serioan. Munduak jakin behar luke bertako hizkuntzan libreki eta zoroki mintzatzen denarentzat zainak zulatzerainoko zigorra dagoela Gesalibarren, Arrasaten, Euskal Deserrian. Euskaraz egin eta berehala, gainera.

Euskara eromenaren ispiluan edo eromena euskararen ispiluan ikusteko eginahaltxo honen azkenerako, Iñigo Jaca Arrizabalaga medikuaren artikulu bateko pasartea dakart. “Medikuntzako ikasle nintzelarik eta Gipuzkoako Ospitale Probintzialean praktiketan nenbilela, Azpeitiko paziente euskaldun bat ingresatu zuten, eta egiten zioten edozein galderari hau erantzuten zien, ez zela gose [“no tengo hambre” edo holako zerbait izango zen; hango jatekoa ez jateagatik beharbada?], gaztelaniaz horixe esateko esana baitzion Zaharren Egoitzako mojak. Historia klinikoa egitera joan zitzaionak esan zigun psikiatrikora eraman beharko litzatekeela. (…) Orain gutxi entzun nion esaten Luis Rojas-Marcos psikiatra ospetsuari, gizarte kulturaniztunetan paziente asko bidaltzen direla erratuta arreta psikiatrikora, bidaltzen dituen medikuak pazientearen hizkuntza ulertzen eta hitz egiten ez duelako.” Ezjakintasun harroa eta ezjakintasun umil edo ahula ikusten ditut nik hor buruz buru.

Eta horrela dabiltza gure gauzatxoak, gaitz kronikoaren fasean aspaldi sartuak.

Iñaki Segurola

Ispilu edo begiratokitzat hautatu dudan alemanezko testua, euskarara itzulia dakart hona (gaztelaniatik, ai!, halabeharrez).

Nietzsche, On-gaitzez haruztik, 246-247 puskak:

Hirugarren belarri baten jabe denarentzat, alemanezko liburuak irakurtzea izugarrizko tortura da. Holako gizaki batek zer higuin ez du sentituko gelditzen delarik harmoniarik gabeko eta dantzatu ezineko ritmodun hotsek geldoki izurtutako istil baten bazterrean?, horixe baita alemanek “liburua” deitzen duten gauza. Eta liburuak irakurtzen dituen alemanari buruz, nork zer erranen du? Zeinen nagiki, desgogara eta gaizki irakurtzen dituen! Alemanen artean zeinen urri diren dakitenak eta harrotzen direnak jakiteaz badagoela esaldi orotan arte bat, harrapatu beharrekoa den arte bat, esaldi bat ulertu beharrekoa den gisa berean! Esaldi baten ritmoa ez harrapatzea asko da, adibidez, esaldia ulertu gabe gelditzeko. (…) Zein aleman irakurle dago prest eginkizun eta eskakizun hauek bere gain hartzeko eta erreparatzeko hizkuntzak berekin duen arte guztiari eta asmo guztiei? Egia esanda, jendeak ez dauka “horretarako belarririk”. (…)

Gure musikorik onenek hain gaizki idazteak erakusten du zeinen lotura eskasa daukan estilo alemanak harmoniarekin eta entzutearekin. Alemanak ez du ozenki irakurtzen; ez du irakurtzen belarriarentzat, baizik-eta begi hutsekin: belarriak estalita irakurtzen du. Lehengoek, irakurtzen zutenean –oso bakan gertatzen zen gauza–, beren buruentzat errezitatzen zuten eta, jakina, ozenki egiten zuten. Harritzeko gauza zen norbait ixilik irakurtzen sumatzea, eta jendeak bere artean egiten zuen zergatik eta nolaz zitekeen hori. Ozenki irakurtzeak esan nahi zuen ahotsa zabaltzea, goiti-beheitika aritzea eta tonu-ritmoak aldatzea, antzinako publikoaren hagitz gogoko gauzak baitziren. Garai horretan, idatzizko estiloaren legeak eta ahozkoarenak berberak ziren, eta horiek ziren, alde batetik, entzumenak eta eztarriak iritsitako garapen eta fintasun harrigarriaren heinekoak eta, bestetik, antzinako biriken indar, iraupen eta ahalmenaren araberakoak. Antzinakoen iritzian, esaldia batasun fisiologiko bat da ororen buru, eta arnasaldi bakarrari dagokio. (…) Baina guk, modernoek, arnasa motzekoak izanik hitzaren adiera guztietan, ez daukagu inolako eskubiderik esaldi luzeak errezitatzeko. Lehengoak, aldiz, oratoriako artearen zaleak ziren; adituak ziren hartan eta, beraz, kritikoak, eta horrek zituen behartzen hizlariak beren ahalmenak bururaino eramatera. (…) Alemanian –oraintsu arte, zeren orain hasi baita apur bat agertzen, beldurki eta baldarki, oratoria politiko moduko bat– ez da izan, azken buruan, artearen arauak gutxigorabehera segitzen dituen ageriko oratoria bat besterik: pulpituan praktikatzen zena. Alemanian sermolari batek bakarrik zekien zer pisu duen silaba batek, hitz batek (…), zeren ez baita arrazoirik falta adierazteko nekez iristen dela aleman bat hizlari ona izatera eta denbora luzea behar izaten duela horraino heltzeko. Horrek esplikatzen du alemanezko prosako maisulan bikainena zergatik den sermolari hoberenarena. Bibliaz ari naiz, jakina, hura baita gaurdainoko alemanezko liburuetan hoberena. Luteroren Bibliaren aldean, ia gainerako guztia “literatura” da, baina halakorik ez da sortu Alemanian, edo ez da zuztartu eta ez da zuztartzen alemanen bihotzetan Biblia zuztartu den tamainan.

Honako sermolari zapuztu honi ere Biblia euskarazkoa, Duvoisin kapitainarena, iruditzen zaio gure hizkuntzan egin den liburuetan onenetakoa.

Senideok: geldi gaitezen hango hitz zuhurrak eta ederrak aditzen:

Hastapenean, Jainkoak ezdeusetarik egin izan zituen zerua eta lurra.
Eta lurra zen moldegabea eta buluza, eta…

Iñaki Segurola

Honako jardun honek ez dio ezertan lagunduko itzulpenetan eta itzulminetan ari denari.

Aditu nahi lukeenari adierazi nahi litzaioke nolaz sentitzen garen batzuk euskarazko bihotz-belarrien alderditik.

Orobat erakutsi nahi nuke ez naizela ari iritzi pertsonalen zorrotik, baizik-eta sentiera inpertsonal baten zakutik.

Nere sasi-kalkuluen arabera, milakatxo batzuk gara sentiera bihotz-belarrizko honetan partaide garenok.

Pentsaera hiritar eta parahiritarretik, kulturmundu belarri-moztaka eta bihotz-estutik, “anti-intelektualismo” izenez gaitzesten da gure zakuko sentiera hau.

Pentsamendu (para)hiritar buru-begizkoak ezin adi lezake sentiera inpertsonal batean ezin egon litekeela inolako ismorik, ez gaitzestekorik eta ez onestekorik.

Ni kulturmunduarekin gero-eta etenago eta sorrago nago, baina halere kulturgauzek kutsatuegia nago.

Hargatik dakart beste ahots bat hona, nerea baino xinpleagoa eta, beraz, argiagoa eta gehiago balio duena: bihotz-belarrietatik ni baino garbiroago mintzo dena.

Pasaiako deserritik ari zaigu Iosu Salegi Uztarria deritzan Azpeitiko aldizkariaren uztaileko alean, eta Pasaia dioenak ia edozein euskal herri edo hiri dio.

(Oraindik ere honi Euskal Herri deitzen diote askotxok, baina gure zakuko jendea zinki eta minki ohartzen da hobeko genukeela Euskal Deserri deitzea, salbuespenak salbuespentxo.)

Jar gaitezen Iosu Salegiren esanak entzuten:

Pasayen lanien jardutie tokau zat azken denboran, eta hamen jendiek euskeraz dakibenak batuan eitebe geyenak; beste batzuk juxtu hitzeitebe, ta beste batzuk batez. (…)

Nahi detena adierazi da ze ear dan bixitasun hori, freskurie, hitz gutxikin entenditzeko moue (…). Naon lekuen gustoa bizi naiz, baño nere barrenien beti dao herriko txispa hori erten nayen bezela; ta ertetzeu askotan, baño iruitze zat hor beste era batea entenditze geala. Ta konturatze naiz nere euskerie, etxien ta herriyen ikixi nun hori dala benetakue ta biziye. Ta periodikotan, liburutan ta denboriekin ikixten jun nitzen hori, berriz, beste euskera desberdin bat dala, eta hor murgildute ta galdute sentitzeala nere barreneko parte bat. 

Euskera batua inportantie dala ta hori dana badakit, baño intelektualtzen ai geala iruitze zat sarritan, batipat komunikabidetan ta, euskerie nortasunik peko gauze bat bezela ibiltze deula, naturaltasune ta benetako inderra galduiez. Hori kalien imitatzen hasten bagea, orduntxe aspertuko gea danok, ta gatzik peko ogiye bezela geauko gea azkenien. (Letra lodituak neuk lodituak dira.)

Honako jardun honek ez dio ezertan lagunduko itzulpenetan eta itzulminetan ari denari, baina ehunkatxo batzuei poz pixkat emango dielakoan nago.

Iñaki Segurola

Gaurkoan behera-behar batek egiten dit bultza. Jaits nadin, beraz, benetako hizkuntzara. Utz dezagun letrakuntza eta gatozen hizkuntzara. Utzi kulturmundua, fedabideak, irakaskuntza, itzulpena bera, inderneta, literatura eta ideia potoloen mundua, eta… zer dago azpian?, zer dago benetan? Ba, euskaltzaleek “arnasgune” deitzen dituzten horiek arnasmehetzen (salbuespentxoak salbuespentxo) eta, gainerakoan, betiko itogune erraldoia. Horixe dago azpian, horixe dago benetan, hizkuntzan. Letrakuntzan gertatu da aurrerapena hemen, eta horrek eraman du jende mordoa sinistera euskara “sekula baino hobeto” dagoela. Letrakuntzari bakarrik dagokion irudipen gezurrezkoa besterik ez da hori. (Letrakuntza idor horren barruan sartuko nuke “erabilerarik gabeko ezagutza”, edo, bestela esanda, egiterik gabeko jakite hila.)

Bestalde, baina zuztar beretik, bizimoduan aldaketa latza gertatu da azkenengo hamarkada hauetan. Kaleko bizimodua murriztu eta nik “etxezuloko pantallismoa” irizten diodan hori gailendu da oso. Horrek dakarrena da arnasgunerik garbienean ere begi-belarrietatik sartzen den gehiena erdara izatea. Eta begi-belarrietatik mihiraino tarte motza dago, denok dakigunez.

Nik esango nuke euskararen bazterketa bortxazkoa nabarmen arindu denean (euskarazko eremuaren erdi-mendebaldean bereziki), “euskararen gezurra” ari dela agerian gelditzen. Gauzak nolabait adierazi behar, eta “Lekeitio erako” eta “Agurain erako” herriak bereiziko ditut. Aurreneko horietan iruditzen zait izanak hartu diola gaina eginari; bagara, ez dago dudarik bagarela, eta orduan zertarako “nekatu” egiten, errazena pantalletatik sartzen zaidan hizkuntza horren magalean etzatea dela sentitzen baldin badut? Eta hor gertatzen ari dena da behera datorrela euskara, gehienbat helduen artean, hots, pantallei begiratuz beren bizi-zaputz edo eroriera esistentzialari ez-ikusiarena egin nahi liokeen jende-moduaren artean. Bigarren erako herrietan askok ez daukate garbi zer diren, ez dago garbi badiren edo ez diren, hizkuntzaren galera aspaldikoa baita, eta orduan, izanean sendotzeko, zer dago hoberik euskaraz ikasi eta egitea baino? Eta hor gora egiten ari da euskara; inongoa ez den eta ia edonorena izan daitekeen euskara hori, bai, baina euskara, azken buruan. Bi era horietako herrietan gertatzen ari denaren muina edo emaitza honako hau da: ez dakitenak ari dira ikasten euskara, dakitenek lasai utz dezaten bazterrera.

Izanaren edo izatezko segurantzia horren kalteak nahi nituzke bereziki astindu. Eta ertzerainoko paradoxa bat dakart lagungarri: maiz pentsatu izan dut hemen jende asko egon dela guardozobilak hiltzeko prest (ni ez), baina inork ez duela koskorrik izan guardozobilei euskaraz egiteko (nik ere ez). Hiltzeko prest, eta azioan norbera hila gelditzeko prest; eta zerk eman dezake horretarako prest egoteak baino izan-izatezko segurantzia beteagorik? (Jarduera armadun edo estrategia odol-malkozkoaren aldekoa izan den mundu horren bi agerkari idatzizko nagusiek Gara eta Naiz dute izena, eta biak dira funtsean erdaldunak. Esanguratsua, ezta? Bai, badakit Egin itxi egin zietela, baina, halaz guztiz ere, irudipena daukat oraingo izen horiek maiteagoak edo bereagoak dituztela.)

Beste paradoxa edo ulertu-ezin bat nere moduko jendearentzat, “azpeitiar/ondarrutar erako” jendearentzat, nolazpait esateko: ezin ulertu edo irentsi izan dugu sekula santan euskaraz hasteko edo segitzeko zenbaterainoko izua, larria edo ezina jartzen dien askori –gehienei, ia denei– erdaldun huts baten presentzia hutsak. Ezin jasana eta ezin ulertua da guretzat, eta ertzeraino noa ostera argi bila: ezagutu izan dut “Euskal Herriaren alde” bizia kendu eta galtzeko prest egon bai baina erdaldun bakar bategatik euskaraz mintzatzen ausartzen ez den jendea. Nola liteke hori? Nola esplikatzen zaio hori kanpoko bati edo geure barruari berari?

Nere ustez, ez dago esplikaziorik; edo badago, baina horretarako jabetu beharra dago hemengo euskararen asunto hau kontua eta gezurra dela erdia-pasa. Eta euskara benetako hizkuntza bezala harturik diot, ez letrakuntzarako edo ideia potoloetarako aitzakia gisa.

Hizkuntza batentzat onak izan daitezke izana, izan-beharra edo izangura, baina txarrak ere bai, eta txar-txarrak ere bai. Eginak eta egingurak garamatzate gu izatezko segurantzian etzanak daudenen ohatzea eginahalean astintzera.

Iñaki Segurola

Itzulpentxo bat dakart gaur. Itzulpentxo bat eta galdera batzuk. Cioranek Léo Gillet-i elkarrizketa batean esanak dira euskarara itzuli ditudanak.

Cioran bere hizkuntzan hasi zen idazten. Pe culmile disperării (“Etsimenduaren gailurretan”) argitaratu zuen aurrenik, 1934an, 23 urte egin zituen urtean. Gerora, Parisen, frantsesez idaztera jarri zen erabat, eta 1949an atera zuen bere aurreneko liburu frantsesezkoa: Précis de décomposition (“Liburutxo bat ustelaz diharduena”). Bere errumaniera hura hizkuntza basatia zela uste zuen gizajoak, eta frantsesa, aldiz, hizkuntza zibilizatua, munduan bat baldin bazen. Baina segurantzia falta zitzaion Ciorani hizkuntza berrian, eta orduan, laguntzaile txorrotx baten premia sentitu, eta kalean aurkitu zuen… nor?, eta gure Georges Lacombe euskalari eta euskaltzaina. Hona nola mintzo zaion Cioran bere elkarrizketatzaileari Lacomberekikoak ahotan dituela:

Bazen gizon bat berebiziko garrantzia izan zuena nere frantsesezko liburuak argitaratzen hasi nintzen garaian. Ezagutzen nuen tipo bat, eta hartaz nahi nizuke argazkitxo bat egin. Haren izena ere esan nezake, ez dauka inongo interesik, Lacombe zeritzan, eta Latin Auzoan ibili ohi zen; bazuen halako ahuntz-bixar bat, eta besamotza zen, 1914ko gerlan galdu baitzuen besoa. Asko zekien euskararen gainean. Ez zuen deus idatzi, gaztetako artikulu batzuk salbu. Oso aberatsa zen eta ez zuen kolpe zorrik jotzen. Frantsesari buruz ere izugarri zekien. Maniako hutsa zen; konparazio batera, maiz joaten zen Sorbonako klaseetara, eta irakasleak hutsen bat egiten baldin bazuen frantsesez, protesta egiten zuen gelan! [Mahai-gainean kolpe, eta barre.] Huraxe zen nik behar nuen gizona, eta nola biok ginen zereginik gabeak, sarri ikusten genuen elkar. Frantses hizkuntzan ere oso aditua zen, baina, esan dizudan bezala, euskarari buruzko artikuluez kanpora, ez zuen deus idatzi. Liburutegi eder baten jabe zen. Gainera, erotomanoa zen; hartaz liburu pila ikaragarria zeukan eta gauza harrigarriak aitatzen zizkizun. Kalean emakume guztiei edo ia guztiei erasotzen zien, eta goxatu egiten zuen putekin hitzegiten. Neretzat hagitz gustagarria zen ikustea nola zuzentzen zituen putek frantsesez egiten zituzten akatsak. [Barre.] Eta ergelkeria emango du, edo barregarrizko gauza, baina gizon hark berebiziko garrantzia izan zuen nigan. Liburutxo bat ustelaz diharduena zeharo bukatu nuenean, esan nion Lacombe jaunari: “Nere liburua erakutsi behar diat”. Eta hark: “bo, hola tematzen bahaiz…”. Kafetegi batean hitzordua egin eta eskuizkribuarekin agertu nintzen. Orrialde bat irakurri eta lo hartu zidan. Jabetu nintzen ez zegoela zer eginik. Hark eskuizkribua xeheki aztertzea nahi nuen nik, baina uko egin zion. Hala eta guztiz ere, neurri batean, harixe zor nion, zor diot, liburu hori. Hitzen gainean gogoetatzeko zuen grinarekin, denen esanak –irakasleenak barne– zuzentzeko zuen apetarekin, lagundu egin zidan idazketaren kontzientzia deitu dudan horren jabe egiten. Horixe zen neri falta zitzaidana; osoki garaturik Frantzian bakarrik dagoen zera hori. Idaztea, Frantzian bakarrik da zinez gauza sakratua.

Galdera batzuk datozkit gauza hauek adituta. Zer zen Cioranentzat “idaztea”? Berrehun artikulu edo, bestela esanda, mila orrialde baino gehiago argitaratzea ez al da idaztea? Bo, baliteke Cioranek ez izatea lagunaren ikerketen berri zehatzik, baina irudipena daukat “idaztea” gauza sakon sublimehe bat zela harentzat.

Zer da “idazketaren kontzientzia” eta horren sakratutasuna? Nik pedantekeriaren usaina hartzen diot. Frantses idatzi edo akademikoaren pedantekeria ia berezkoan osoki murgildu nahi lukeen frantsesberri baten guraria ere hortxe nonbait suma nezake. Nere belarriak gustura jakingo luke zer alde dagoen Pe culmile disperării-tik Précis de décomposition-era, eta zer bide egin ote zuen Cioranek hizkuntza ustez basati batetik hizkuntza ustez zibilizaturaino. Irabazi egin zuen aldaketarekin, edo koipetu eta txepeldu besterik ez zuen egin bere jarduteko era?

Gatozen Lacombegana. Mitxelenak esanda genekien liburutegi pornografiko txit ugari baten jabe zela. Orain, Ciorani esker, gauza gehiago dakizkigu. Esan izan da, bestalde, Salaberriren 1870eko euskal kantu-bilduma ezagutzearekin bateratsu hasi zela bere ama amikuztarraren hizkuntzarekin zaletzen. Bilduma horretako lehenbiziko kantua, hagitz ezaguna, honela hasten da: Maitia nun zira? / Nik etzütüt ikhusten. Maitea, edo maiteak, edo nahi bezainbat maite libreki eta nahierara ikusteko zer egon liteke pornografia baino hoberik? Bo, hau lotura merkezurrekoa egitea izango da, seguru asko.

Toki askotan ageri da Lacomberen argazkia, atzean aita Olabide eta ondoan aita Azkue dituela, eta Orixe mistikoa ez sobera urruti. Ongi uztartzen al ziren elkarrekin erotomano putamaitea eta txortagabeko jendea? Hizkuntza zer dago: larruaren gainetik, edo azpitik?

Eta nondik zetorkion Lacomberi hizkuntza xuxenaren maniako izate hori? Bizimodu ustez okerrekoa hizkuntza ustez zuzenaren seta horrekin estali nahi ote zuen bere barruko zoko gorderen batean? (Galdera honek gure idazlari betiaraugose eta erratari mihikarratuak ekarri dizkit gogora, bidenabar esanda.)

Lacomberen esaldi bat dakart azkenerako. Jean Elizalde Euskaltzaindian sartzerakoan Lacombek egin zuen erantzuteko hitzaldia, eta hantxe bota zuen: Erdara baizik ez dakien eskualdun bat, zer da? Bere burua hil duen gizon bat. Cioran irakurri duenak badaki zenbateraino astindu zuen hark suizidioaren gaia, eta zenbateraino bizi izan zuen suizidioa bera, hori bizi baldin badaiteke bederen. Cioran ez zuen bere eskuak hil; gaitzak hil zuen zahartu eta gero. Baina, bere adiskide Lacomberen esanari bagagozkio, ez ote zen izan errumaniera utzi eta frantsesari erabat lotzea suizidatzeko modu bat? Bere mihiaz eta lumaz beste egitea ezin al liteke izan bere buruaz beste egiteko modu bat? Eta euskara uztea edo ahanztea suizidioarekin konpara baldin baliteke, berdin hartu al liteke suizidiotzat erdara utzi eta euskarari erabat lotzea?

Jaio zaizkidan galderak dira, besterik gabe.