Kategoria: Iñaki Iñurrieta

Iñaki Iñurrieta Labaien

Oskar Aranak eta Jesus Mari Agirrek euskara juridiko-administratiboaz idatzitako azken post-ak agertu aurretxoan, kasualitate hutsez, duela urtebete 2TZUL blogean idatzi nuen artikulu bati emandako erantzun bat ikusi nuen, iazko irailean idatzia. Erantzun anonimo oso laburra, lerro bat eskas. Bere anonimoan eta bere laburrean, ulertu nuen —oker, beharbada— esan nahi zuela erdararen mendekoegiak zirela nire proposamenak.

Patxi Petrirenaren Legeen izenez artikuluari  eman nahi zion segida nireak (Legeen Izenez II). Patxik egoeraren azterketa egiten zuen euskarazko testu juridiko-administratiboetan legeak aipatzeko moduez, eta horretan dabiltzan itzultzaileek aurkitutako zailtasunak eta praktikan hartutako moldeak laburbiltzen zituen. Nik pauso bat eman nahi izan nuen bide horretan, proposamen bi eginez legeak modu funtzionalean izendatzeko, hizkera juridikoarekin eta legeekin egunero deman dabiltzan itzultzaileek proba zitzaten.

Artikuluotan ageri ziren administrazio-itzultzaileek jakinarazia zuten legeen kasuistika oso zabala zela, eta bazirela guk erabilitako adibideak baino askoz bihurriagoak. Ni neu ere, neure proposamenak praktikan jartzeko saio batzuk egin orduko, ohartu nintzen kontua ez zela batere erraza.

Hasieran aipatu dudan erantzuna aurkituz geroztik, pare bat buelta eman dizkiot berriro legeen izenaren kontuari.

Uste dut orain askoz modu bateratuagoan izendatu ohi direla legeak duela urte batzuk baino. Hala ere, ikusten dut legeak aipatzen direnean oraindik ere izenlagun-kate luzeegiak agertzen direla; hau da, oraindik ere baduela baliorik Jesus Mari Agirreren artikulu aspaldiko batean («Zuzentzaileen zeregina Administrazioko itzulpengintzan» Senez 19, 1997) emandako aholkuak: hizkera juridiko-administratiboan ez dela komeni izenlagun-kate luzeak antolatzea, hierarkia informatiboaren eta argitasunaren kaltetan baitoa.

Hortik zetozen nire proposamen biak, eta erantzule anonimoak ustez gaztelaniarekiko mendekotasuna ikusten zuen lekuan, idazle zaharren tradizio luze zabala ikusten nuen nik. Kontua hizkera juridiko beregaina lortzea baita. Gaztelania aldameneko zutabean izatea lagungarria da euskarazkoa ulergaitza gertatzen denean. Helburua, ordea, erdarazko bertsiora jo beharrik gabe ulertzeko moduko testuak izatea behar luke. Erdal kutsuari ihes egin nahiak, berriz, testu irakurgaitzak egitea ekar dezake, eta horren ondorioa da aldameneko erdal zutabera begiratzea, hots, funtzionaltasuna hari bakarrik aitortzea.

Eta horretan, legeen izenaren auzi honek badu esanahi erantsi bat (balio sinboliko bat, nahi bada): parlamentu edo legebiltzar guztiak, Botere Legegilearen gordetzaile eta erabiltzaile direnez, burujabetzaren adierazpide dira, han erabakitzen eta egiten baitira erkidego batek bere burua gobernatzeko arauak. Legeak dira horren emaitzarik behinena. Eta arazo larria da —ala ez?— geure parlamentuetan egiten diren legeen izena modu funtzionalean —beregainean— erabili ezina.

Hizkera juridikoa formulismoz betea da. Legeak izendatzeko modua da formulismo horietako bat. Horretan, funtzionaltasunaren izenean, hizkuntza-ingeniaritza, brikolajea edo nahi dena, baina egin daiteke zerbait, pentsatuz gero euskarak gai —beregain— izan behar duela geure buruari ematen dizkiogun legeen adierazpide izateko.

Nik beste arlo batzuetan baino egingarriago ikusten dut euskara juridiko-administratiboan horrelako erabakiak adostea eta aplikatzea. Esate baterako, argota asmatzea (?) edo adostea (!) baino egingarriago. Legebiltzar, parlamentu, gobernu, aldundietako euskara-arduradunak eta itzultzaileak ados jartzea ez zait hain-hain zaila iruditzen. Esparru formal mugatu jakin batez ari gara, eragile eta erabilera jakin batzuk dituen esparru batez.

Iñaki Iñurrieta Labaien

Nola liteke Argentinako eleberrigilerik onena poloniarra izatea? Poloniarra, eta beti polonieraz idatzi zuena (ez Conrad bat, literatura ingelesean arrasto nabarmena utzi zuena). Eleberrigile onenaren titulua Ricardo Pigliak eman zion behin Gombrowicz-i[i], probokatzeagatik noski. Baina ez probokatzeagatik bakarrik.

Itzultzaileak eta estilo ertaina aipatu nituen aurrekoan. Pigliak itzultzaileoi egozten zigula, beste idazlari guztiekin batera, estilo hori zertzeko eta zabaltzeko eginkizuna (Juan Garziak aipatzen zuen “lan kolektibo ez-ozen iraunkor errealista egunerokoan”), gehien erabili ohi diren formak atzematen, inguruan aurkitzen ditugun hiztun “klasikoen” esamoldeak jasotzen, idazle eredugarriengandik ikasten, zabalduz doazen hizkerez jabetzen (tartean, aldian behin boladan jarri ohi diren modismoak, nazka ere sortzerainoko sukarraldian… atzera berriz distira galdu eta leku arrunt bat aurkitzen duten arte). Denak behar, denontzako estilo-esparru zabal, natural(du), normal(du) bat lortuko bada, etengabe zabalduz-zabalduz joango dena.

Estilo arrunt, konbentzional hori eraikitzearekin batera, ordea, itzultzailea beste aldearekin harremanetan dabil betiere, hizkuntzaren mugetan, mugak zabaldu nahian, mugei bultzaka (tarteka, harrika ere bai). Horren adibide oso berezi bat da Gombrowicz-en Ferdydurkeren itzulpena.

Ez da erraza Ferdydurke hitz gutxitan deskribatzea. Wikipediara joz gero, ikusiko duzu 1937an argitaratu zela Polonian, eta ohitura politiko, nazional eta kulturalen esplorazio bitxi eta arraro bat dela, umore misteriotsuko idazlan bat, zeinean Joey Kowalski hogeita hamar urtetik gorako protagonistak deskribatzen baitu nola bilakatzen den nerabe, bere ibilera komiko eta erotikoetan barrena. Modernismoko maisulantzat jotzen du Wikipediak, dadaismoaren eta Marx anaien ukituekin.

Zuzenean irakurtzeari ekiten badiozu, kontrako sentimenduek hartuko zaituzte ziur asko: noraeza, egilea adarra jotzen ari zaizulakoa, distira fin bereziren bat tarteka, umore-kolpe ustekabekoren bat… Baina jatorrizkoaren falta sumatuko duzu agian gehien: hura itzulpen txar bat ote den susmoa, eleberriaren testuinguruaz, sortu zueneko gizarteaz, gehiago jakiteko beharra. Nekez egingo duzu aurrera, egiten baduzu. Baliteke norbaitek gozamenaren aparretan egitea ere irakurraldi osoa. Niri ez zitzaidan halakorik gertatu.

1939an, Gombrowicz Argentinara joan zen kultur bisitan, beste idazle poloniar batzuekin batera; han zegoen bitartean, Alemaniak Polonia inbaditu, eta Bigarren Mundu Gerra hasi zen. Beste idazle gehienek Ingalaterrara jo zuten, Gombrowiczek Argentinan geratzea erabaki zuen. 24 urte emango zituen bertan.

Han, ia miserian bizi zela, lagun talde batez inguratu zen, itsasportuko tabernazuloetan biltzen ziren mozkor, alfer, ero, poeten artean. Eta haiek jakin zutenean idazle poloniar bat zela, eta Ferdydurke izeneko eleberri bat argitaratua zela, itzultzeko eskatu zioten.

Itzulpen hura oso modu bitxian egin zen. Saio bakoitzaren aurretik, Gombrowicz-ek zirriborro bat egiten zuen, eleberria espainiera ustekabeko, ia oniriko batera itzuliz, hiztegiez lagunduta, oso gutxi ezagutzen baitzuen hizkuntza. Eleberrigile bat hizkuntza ezezagun bat arakatzen, bere prosa poloniarraren erritmoak bestalderatu nahian.

Gombrowicz-en joera, diotenez, hizkuntza berri bat asmatzea zen: ez neologismoak asmatzea, baizik eta hitzen esanahia bortxatzea, testuinguru batetik beste batera aldatu eta esanahi berriak hartzera behartzea. Ondoren, lehen material haren gainean, talde bitxi, askotariko hark ekiten omen zion Rex izeneko kafetegi harrezkero ospetsu bihurtuan, non edateko eta xakean jokatzeko biltzen baitziren. Hogeitaka lagun, eldarnio betean, polonieraz hitzik ez zekitenak, ia gaztelaniarik apenas zekien poloniar baten hitzak antolatzen. Taldearen buru, Virgilio Piñera idazle kubatarra.

1947an argitaratu zen itzulpena, Ernesto Sabatoren hitzaurrea zuela. Argentinan, itzulpen hari esker, Gombrowicz izan omen zen lehenengoetakoa, estilo ertain, konbentzionalaren arauetatik aldentzen. Itzulpen hura erabakigarria gertatu zen Argentinako literatur estiloen historian. Ferdydurkeren argentinar bertsioan, espainiera ezin gehiago dago bihurdikatua eta bortxatua, hausturaraino ia; hizkera artifiziala da, etorkizuneko hizkuntza dirudi, dio Pigliak.

Hizkuntza horixe aldarrikatzen du Pigliak balizko eleberri argentinar baterako. Horregatik jartzen du Gombrowicz bi idazle argentinar peto ezin bereziagoren aldamenean: Macedonio Fernández da bat, eta Roberto Arlt bestea. Bien estiloen marka ere bitxitasuna baita. Hizkuntza atzerriratuak omen dirudite: Gombrowicz-en espainieraren antza omen dute.

Gaur egun, Argentinako literaturaren historia batzuetan ageri da Gombrowicz.

Halaxe imajinatzen du Pigliak argentinar eleberri etorkizunekoa: eleberri poloniarra litzateke, konspiratzaile talde batek etorkizuneko espainiera batera itzulia, Buenos Airesko kafetegi batean.

Iñaki Iñurrieta Labaien

Gombrowiczez eta Paul Austerrez jarduteko asmoa nuen gaurkoan, baina, Juan Garziak EEEAAA elkarteaz eta magiaz idatzitakoak irakurri ondoren, hurrengo baterako utziko ditut.

Garbi asko esaten baita blog honen Asmoan: hau talde-blog bat izango da, lankidetzazkoa, ezaugarri nagusitzat ekarpenak egitea, proposamenei zabalkundea ematea eta elkarrizketa sortzea dituena.

Aurrekoek esandakoaren ildoari jarraitzea elkarrizketan lotzeko modu bat da. Bakarrizketak ere izan dezake, badu bere lekua, jakina, baina nik neuk, aukeran, nahiago tarteka sarrera batzuk besteekin arrazoibideetan lotzen eta katigatzen badira. Endogamia-arriskua? Blog hau definizioz da endogamikoa, barruti jakin mugatu batekook ari gara hemen; baina 31 esku gara, ez hiruzpalau, eta horrek endogamikoegia ez izatea bermatzen du, nik uste. Bestalde, muturrera jotzen hasita, beti bakarlari aritzeak ere badu  autokontenplazio solipsistan erortzeko arriskua, eta hori ez da endogamia baino hobea.

Besteek esandakoari heltzeko joera hori, bestalde, izan daiteke geure kezka eta arrazoibideak besteenekin bat eginda edo katigatuta sumatzen ditugulako; kezkakide, gogaide garelako. Eta besteen arrazoiei erantzun nahian aurkitzen dugulako bestela aurkituko ez genukeen geuretzako arrazoiren bat. Niri, behintzat, gertatu zait.

Eta bide horretan sartuta, ez gaude inor kanpoan uzteko moduan: EEEAAA taldekook beharrezko gara, noski, baina baita EZENekin esperimentuak egin nahi ditugunok zein errezildarren mira iritzita gaudenok ere. Ni neu hiru –ok horietan sartzen bainaiz (eta aurki, baita errezildarren multzoan ere: zain nago Juan Luis Zabalak aipatzen zuen liburu hori noiz agertuko, pixka bat errezildartzen hasteko). Batzuen eta besteen jarrerak kontrajarritzat ikus daitezke, edo elkarren osagarritzat: nondik begiratzen den.

Ni ez ezik, itzultzaile gehienak sartzen gara EEEAAA multzo horretan; gehienok ari gara “lan kolektibo ez-ozen iraunkor errealista egunerokoan”, Juanen hitzez esanda. Ricardo Piglia idazle argentinarrak “estilo ertaina” deituko liokeen horren atzetik gabiltza; naturaltasun egoki baten bila.

Naturaltasunaren bilaketa gisa ere ikus daiteke itzultzaileok joan deneko hogeita hamar urte honetan egindako bidea. Alfabetatu berritan hasi ginen itzultzen, ia hutsetik. Orduan ere bazen tradizioa, hari mehe ezkutu bat, baina ez genuen ezagutzen edo ez zigun balio (hala iruditzen zitzaigun behintzat). Nola izan naturaltasunik? Kontraesanaren muinetik ari ginen, ezetik baia sortuz. Naturaltasunak ohitura, errepikapena, egunerokotasuna esan nahi baitu; eta gure egunerokotasuna perla berrien aurkikuntza sorta bat zen; Aldizkari Ofiziala itzultzea, poesia hutsa egitea.

Nola edo hala, ordea, egin dugu bidea, iritsi gara norabait (Koldo Bigurik atzo hemen esandakoarekin egiten dut orain bat). Itzultzaileok (eta kazetariok, eta irakasleok, eta beste idazlari guztiok) arau inplizituei men egiten, aldian-aldian garaiko komunikazio- eta literatura-estilo nagusiko erregistroak erreproduzitzen saiatuz, estilo ertain, konbentzional bat helburu: gauzak natural esateko moduaren bila, testu gordin, belarria mintzen zutenak nagusi ziren garai haietatik gaur arte.

Oraindik ere egunero egiten dugu talka mugekin, eta ezinbestean sortzen zaigu forma berriak probatu beharra. Estilo ertain, arrunt hori eraikitzearekin batera, itzultzailea hizkuntzaren mugetan dabil betiere, hemen eta Argentinan. Beti ari da, iruditzen zaio, hirugarren hizkuntza batean idazten; hizkuntza asmatu, artifizial batean. Itzulpen txarrek ere balio dute, hori esateraino iristen da Piglia; beren hizkera gordin, aizun, sasiko horretan, efektu estilistikoen artxibo dira (azken hori gehiegizkoa da oraingoz guretzat; EEEAAA elkartea ugaritu eta sendotu artean behintzat).

Nahikoa luzatu naiz, eta buka dezadan. Irakurle, hitzok irakurri ondoren begiak eskuinaldera lerratzen badituzu, hor ikusiko duzu aldamenean goraxeago, “AZKEN ERANTZUNAK” zerrendatxoa, eta bertan, esate baterako, “Santi Leone on Zenbaiten euskalki…”, “Itziar Diez de Ultzu… on EEEAAA elkartea”, “Juan Luis Zabala on…”: ez al zaizu iruditzen “On” hori ikusezin bihurtzeraino naturaldu —alegia, ondu— zaigula hor? Hor bakarrik, oraingoz. Integrazio-hasiera bat izan daiteke. Dagoeneko, harrikada hori ez dateke hain futurista.

Iñaki Iñurrieta Labaien

31 eskutiken orain arte agertu diren artikuluei begira, ildo edo zain ezagun bat agertzen zait nabarmen: zerbait (hitz, esapide, egitura edo erabileraren bat) ez dela zuzena edo egokia argudiatzen duten artikuluak. Era horretakoak dira, esate baterako, Alfontso Mujikaren «hiru etxe-kaleratze ematen dira egunero», Juan Garziaren «Balizko ausazko premiazkoak» edo Juan Luis Zabalaren «Baina eta bainoren arteko borrokak». Esan dezadan bertatik bat natorrela artikulu horietan esaten denarekin.

Zain horretako ageri zaizkit, halaber, Iñigo Errasti «-tze aldera»ren erabilera kritikatzen duenean, edo Juan Luis Zabala –aurrekoari egin iruzkinean– «nago»ren erabileraz gogaituta ageri denean.  Bi kasu horietan, gustu kontuak jartzen dira auzitan. Kritikatzen dituzten bi erabilerak datoz OEHn; lasai asko erabil daitezkeela iruditzen zait, nik behintzat hala egiteko asmoa dut, adierazi nahi dudana esateko egokiak iruditzen zaizkidan bakoitzean. Sumatu gabe nengoen aipatzen duten saturazio hori. Ez dakiela gerta bi esapide horiei bati gertatu zitzaiona: halako batean, zabaldu zen bat gehiegi erabiltzen genituelakoa, eta, kontsigna horren hotsera, han joan ziren desagertuz bat asko eta asko…, harik eta Juanek salbatzeko aldarria egin arte.

Zain horrek badu bere kontrakoa (edo osagarria, nondik begiratzen den), hau da, debekuen kontrakoa: ez dugu hain estu lotu behar geure burua. Lasaiago onartu behar ditugu erdal jatorriko hitzak, kalkoak…, komunikatibotasunaren mesedetan. Ikuspegi horren arabera, erabilerak du munta, zer erabiltzen den (jotzen da ezen, zerbait erabiltzen bada, premia bati erantzuten diolako, edo gabeziaren bat betetzen duelako erabiltzen dela). Beste joera hau lehenengoari emandako zenbait erantzunetan agertu da gehienbat.

Bi joera horien arteko elkarrizketa ikusi dugu Beñat Oihartzabalek eta Igone Zabalak adierazi aditzaren erabilera biologiako berri baten inguruan trukatu dituzten iruzkin luzeetan. Bigarren joeraren ildoan ikusten dut Jesus Mari Agirrek baliabide prepositiboen alde egindako proposamena ere. Horrelakoak ez dira asko agertu orain arte, eta horretarako ere baliatu behar genuke plaza hau.

Igone Zabalak aipaturiko garapen funtzional kontzeptua da hor gakoa. Denok ikusten dugu mugak zabaldu beharra dagoela, inguruko hizkuntzetan esanda dauden eta esaten diren gauza asko esan gabe daudela oraindik euskaraz. Kontua da nola zabaldu mugok.

Kanpoko erak kopiatzea eta kalkatzea da, beraz, bide bat. Hizkuntza guztiek egiten dute-eta, zergatik ukatu hori geureari. Kopiatze horrek, maiz (beti?), zenbait hitz eta esamolderi balio berriak ematea esan nahi du. Hala, Igonek berak adierazi aditza iragangaitz darabilenean.

Ingelesek ez omen zekiten sentimental jartzen, edota, jarrita ere, ez omen zekiten sentimental jartzen zirenik, harik eta Sternek, hitza alemanetik kopiatuta, Bidaia sentimentala idatzi zuen arte.

Idazle zaharretan gorderik eta ezkutuan dauden baliabideak berraurkitzea da beste bide bat. Itzultzaileok ditugun arazo edo premia askoren erantzuna haietan gorderik dago, ezkutuan. Horretan bai ez zaigula zereginik falta. Gero eta tresna hobeak ditugu, gainera, bilaketarako: OEH bera, edo corpusak arakatzeko tresna gero eta zorrotzagoak, egunotan iragarri diguten kalkoen behatokia…

Bestalde, era batera edo bestera, itzultzaileok askotan izan dugu sentipen hori gure lanean, molde berriak asmatzen ari garelakoa; bitariko sentipena izan ohi da: batzuetan, asmatutako horren gordinak traba egiten digu, eztarriko lakarrak nola; beste batzuetan, berriz, zerbait txukun asmatu dugulako sentipenak bete izan gaitu, bete eta puztu ere bai tarteka. Hala ere, esango nuke gehienetan urrats horiek hor geratzen direla, inork inon jaso gabe. Batzuk beharbada jasoko ziren edo dira Kalkoen Behatokian, baina ez dut uste denak hor sartzeko modukoak direnik; bestelako behatokiak ere behar ditugula, alegia.

Harrikadarik futuristenak ere egin dezake bidea. Ikusi besterik ez dago nola baliatu zuen Xabier Olarrak Jesus Rubiok (Euskarararen garabideaken) eta Erramun Gerrikagoitiak (bere idatzien praktikan) proposatutako bidea Queneauren estilo-ariketetako bat itzultzeko; «harrikada futurista prepositiboa» izenekoa, hain zuzen ere.

Iñaki Iñurrieta Labaien

Las más vehementes aspiraciones de los súbditos de un país no debidamente regido por instancias gubernamentales están condicionadas por una multitud de factores que las hacen más o menos realizables en cada ocasión.

Agustín García Calvo hil berriak dioenez (Karlos del Olmok herenegun ItzuL zerrendan In memoriam estekatutako artikulu aspaldiko, Senezen agertu batean), errazagoa omen da esaldi hori —maila kontzientetik gertukoa, Kulturan ondo bildutakoa— itzultzea, “Pues, anda que el otro” esaldia baino —hots, subkontzientean barneratuago, Kulturatik urrunduago dagoen esaldi bat baino—.

Zuri, berriz, esaldia irakurri orduko, iruditzen zaizu hor ere aurkituko dituzula, besteak beste, hizkuntza pospositibo, atzerakargatu honek egunero aurrez aurre jartzen dizkizun sintaxi-arazoak. Proba dezagun, ia aldi bereko interpretari batek bezala, bat-batean, hiztegietara-eta jo gabe. Hor ekin diozu:

Herrialde bateko sujeten nahikaririk suharrenak…

Geldi hor: erdaraz ondoren datorrena aurrean jartzea litzateke normalena, izenlagun gisa. Has gaitezen berriro:

Gobernu-instantziek behar bezala gobernatu gabeko herrialde bateko herritarren nahikaririk suharrenak…

Alto berriro. Atzerakarga handiegia… Ea izenlagun luze hori eskuineratuta…:

Herrialde gobernu-instantziek behar bezala gobernatu gabe bateko herritarren nahikaririk suharrenak…

Irakurgarriagoa ote horrela? Irakurle molde horretara trebatu batentzat, akaso, bai… Zalantzak sortzen dizkizu  “Herrialde gobernu-instantziek” horrek. Izenondoa jartzerik balego herrialderen ondoren… moderno, europar, burujabe… testuinguruan egoki letorkeen izenondoren bat. Honela, adibidez:

Herrialde moderno, gobernu-instantziek behar bezala gobernatu gabe bateko herritarren…

Argiagoa, baina hori tranpa egitea da, jatorrizkoan ez da halako izenondorik…

Dena den, erdia besterik ez duzu egin. Beste erdia falta zaizu. Ea, pausoz pauso…

baldintzatuta daude…

hainbat eta hainbat faktorek baldintzatuta daude… baldintzatzen dituzte.

abagune bakoitzean egingarriago egiten dituzten hainbat faktorek baldintzatzen dituzte.

Arindu dezagun erlatibo hori:

hainbat faktorek baldintzatzen dituzte, abagune bakoitzean egingarriago egiten dituzten faktoreek.

Tira, badirudi egina dagoela. Jar dezagun dena batera, ea nola irakurtzen den:

Herrialde (europar/moderno/burujabe,) gobernu-instantziek behar bezala gobernatu gabe bateko herritarren nahikaririk suharrenak hainbat faktorek baldintzatzen dituzte, abagune bakoitzean egingarriago egiten dituzten faktoreek.

Osorik irakurrita, bistan da subjektua eta aditz nagusia aurreratzea komeni dela:

Hainbat faktorek baldintzatzen dituzte herrialde (europar/moderno/burujabe,) gobernu-instantziek behar bezala gobernatu gabe bateko herritarren nahikaririk suharrenak; abagune bakoitzean egingarriago egiten dituzten faktoreek.

Irakurgarria al da aukera horietakoren bat? Jatorrizkoa bezain irakurgarria/irakurgaitza? Nola itzuliko luke esaldia aldi bereko interpretari batek? Ziur asko, automatizaturik ditu prozesu horren pausoak; animatuko balitz deskribatzera…