Kategoria: Elizabete Manterola

Posted on

Makinaren eta gizakiaren arteko elkarrekintza

Elizabete Manterola Agirrezabalaga

Unibertsitateko eskoletan, kongresuetan zein jardunaldi akademikoetan; lagunartean, sektoreko lankideen artean zein kazetariekin; non ez dugu hizketagai izan teknologiaren garapen azkarra azkenaldian? Zaila da iritzi argirik izatea, ez baita erraza neurtzen norainoko gaitasunak dituzten esku-eskura ditugun trepeta horiek eta zenbaterainoko eragina izango duten gure egunerokoan. Kontua ez da orain arteko lan-dinamika baztertu eta makinen mende jartzea, makinak gure mesederako erabiltzea baizik.

Gizakiak berezkoa du egokitzeko gaitasuna, eta guri geuri iraultza teknologiko honen erdian, eta gure lanaren helburuak bazterrean utzi gabe, egoera berrietara egokitzea dagokigu. Eta ahal dela, ongi neurtu, ebaluatu eta hausnartutako erabakiak hartzea. Gakoa ez baita teknologia berrienen bitartez gizakiaren lana bere horretan ordezkatzea, baizik eta teknologia gizakiaren helburuetara ahalik eta modurik eraginkorrenean baliatzea. Hori horrela izanik, inportantea da gizakiaren eta makinaren arteko interakzioan jartzea arreta: zer nolako harremana sortzen da bien artean? Zer modutara balia dezakegu teknologia zereginik nekosoenak egin ditzan? Zertan behar da bai ala bai gizakiaren eskua eta, batez ere, adimena?

Galdera horiek buruan ekin genion ikerketa-proiektu bati duela zenbait hilabete. KSIgunek babestutako sei hilabeteko proiektu baten esparruan, Konexioak deialdiaren barruan, Elhuyarreko lantalde bat eta EHUko ikertzaile batzuk elkarlanean[1] aritu gara ikus-entzunezko sektoreari lotutako ikerlan batean, gaztelaniatik euskararako azpidazketa jomugan hartuta. Ezinbestekoa izan da sektoreko hainbat itzultzaileren parte-hartzea esperimentua gauzatzeko. Alderatu nahi izan ditugu eskuzko jardunbideak eta modu automatiko zein erdiautomatikoan eginikoak, itzultzaile edota transkripzio automatikorako tresnak baliatuta. Hain zuzen ere, Elhuyarrek garatutako Aditu eta barruan integratuta dagoen Elia baliatu ditugu. Bost multzotan banatu ditugu jardunbideak: 1) eskuzko modua, gizakiak ohikoak dituen azpidazketarako ohiko tresnak baliatuta sortzea azpidazketa; 2) transkripzio automatikoa baliatuta, gizakiak hori berrikusi, itzuli eta azpidatziak sortzea; 3) transkripzio automatikoa baliatuta gizakiak hura berrikustea eta hori gero itzulpen automatiko bitartez itzuli eta berrikustea; 4) transkripzio automatikoa sortu, emaitza itzultzaile automatikoak itzuli eta gizakiak berrikustea; 5) modu erabat automatikoa, transkripzio automatikoa eta itzulpen automatikoa baliatuta.

Ezin hemen emaitza kuantitatiboak banan-banan aletzen hasi, baina azpimarratzeko moduko bi datu eman nahi nituzke. Batetik, modu erabat automatikoa baztertzeko jardunbidea da gaur-gaurkoz gaztelaniatik euskararako azpidazketan. Gainerako lau jardunbideekin alderatuta, emaitza oso kaxkarrak eman ditu. Bestetik, jardunbide erdiautomatikoek emaitza positiboak eskaini dituzte, eta erabat eskuzkoak diren jardunbideekin alderatuta emaitza ez da hain txarra. Makinaren eta gizakiaren arteko elkarrekintzak ibilbide oparoa izan dezakeela pentsa liteke, hortaz. Jakina, gure proiektua oso mugatua izan da, bai iraupenez, bai aztertutako laginari eta itzultzaile kopuruari dagokionez, eta lortutako emaitza horietan sakondu beharra dago oraindik ere.

Emaitza kuantitatiboak, baina, ez dira kontuan izateko emaitza bakarrak. Itzultzaileen lan-jardunaren berri izatea ere ezinbestekoa da lan-dinamiken garapena eta jasangarritasuna ezagutu nahi izatera. Hori horrela izanik, hainbat galdera erantzuteko eskatu genien esperimentuan parte hartu zuten itzultzaileei. Jakin nahi izan genuen zenbateko denbora behar izan zuten zeregina gauzatzeko, zenbateko laguntza eskaini zien transkribapen automatikoak eta zenbaterainokoa itzultzaile automatikoak, zer oztopo sortu zizkien, zer tarifa aplikatuko lieketen halako itzulpen prozesuei, onartuko ote luketen halako enkargurik aurrerantzean.

Lortutako erantzunen bitartez, jakin dugu itzultzaileek nahiago dutela itzulpen automatikorik gabe lan egin halako enkarguetan, edo behintzat, ez itzulpen automatikoaren emaitza modu sistematikoan erabili. Alabaina, transkribapen automatikoari buruzko hautematea hobea da. Horretaz gain, azterketa kualitatiboan ikusi dugu, baita ere, itzultzaileak ez direla maiz posteditatzera mugatu, eta hutsetik sortu dituzte azpidatziak. Horrek erakusten du kalitatearen aldeko apustua.

Bestalde, eta langintzaren ikuspegitik, kontuan izateko azken kontu bat ere ekarri nahi dut hona: modu erdiautomatikoan lan egiteak nekea sortzen duela diote esperimentuan parte hartutako itzultzaile batzuek. Kontuan izateko iritzia, inondik ere, lanbidearen jasangarritasuna profesionalen ongizateari lotuta dagoen heinean.

Aztertu, neurtu eta ebaluatzen jarraitu beharra daukagu ikusteko itzultzaileak prest ote dauden prozesu erdiautomatizatuetan jarduteko, horien eraginkortasuna denboretan eta dirutan ez ezik prozesuetan duten eraginean ere azpimarra jarrita.

[1] Elhuyarreko lantaldean Klara Ceberio, Lide Azkue eta Eli Pociello aritu dira. EHUko TRALIMA/ITZULIK ikerketa taldean, berriz, Ana Tamayo, Naroa Zubillaga, Zuriñe Sanz eta Elizabete Manterola. Lankideei eskertu nahi diet idatzi hau osatu eta orrazteko eman didaten laguntza.

Posted on

Erdaraturiko literaturari begira

Elizabete Manterola Agirrezabalaga

Aste honetan hamahiru urte bete dira doktore-tesia aurkeztu nuenetik. Erdaraturiko euskal literatura izan nuen aztergai lan hartan, eta euskal literatur liburuak zer hizkuntzatara eta zer bidetatik itzuli izan diren ikertzen jardun nuen. 2010 arteko datuak bildu nituen harako hartan. Duela gutxi datu eguneratuak bildu eta aztertzen ibili naiz, eta azken hamabost urte hauetan izan den garapenari buruzko gogoeta batzuk ekarri nahiko nituzke gaurkoan.

NorDaNor datu basean euskaratik beste hizkuntzetarako 839 itzulpen zenba daitezke 2010-2024 artean. 1980-2010 bitartean, aldiz, 863 itzulpen. Alegia, azken hamabost urteetan aurreko hogeita hamar urteetan adina ekoitzi da. Euskaratik eta euskarara itzuli dena alderatuz gero, bestalde, ikus liteke bi norabideetako itzulpenen proportzioa desorekatua dela: 2010-2024 bitartean, 3.862 itzulpen egin dira euskarara, hortaz, bost itzulpenetik bat besterik ez da euskaratik beste hizkuntzetara egin. Beste azterketa batzuek erakutsi dutenez, ohiko proportzioa dugu hori hizkuntza gutxituen kasuan.

Batez beste urtean 54,6 erdaratutako liburu argitaratu ziren 2000ko hamarkadan, 47,6 2010eko hamarkadan, eta abian dugun 2020ko hamarkadan, aldiz, 52,3. Badirudi jaitsieraren ostean goranzko joera hartua dela berriz. Dena den, azterturiko epealdian eboluzio kronologikoa ez da jarraitua izan; 2010eko hamarkadan krisi ekonomikoak eragin nabarmena izan zuen, bai eta 2020ko pandemiak ere.

2010 arteko datuetan ikusi genuen haur eta gazteei zuzenduriko lanak zirela nagusi erdaratutako liburuen artean. Joera hori bat zetorren euskaraz sorturiko lanekin eta euskararako itzulpenarekin, haietan ere haurrei eta gazteei zuzenduriko lanak baitira nagusi. Alabaina, joera aldaketa bat ikusi dugu azken urteetan; 2010-2024 epean helduentzako literatur lan gehiago itzuli dira haur eta gazteei zuzenduriko lanak baino. Hain zuzen, azken urteetan helduentzako literatur lanek erdaratutako lanen lautik hiru hartzen dituzte. Joera zeharo aldatu da, hortaz. Euskaratutako lanen proportzioarekin alderatuta, bestalde, kontrako joera ikusiko dugu, lautik hiru baitira haur eta gazteentzako liburuak euskaratutako lanen artean.

Generoei dagokienez, berriz, narratiba lanak dira nabarmen nagusi 2010-2024 epealdian ere, eta askoz urriagoak ditugu poesia liburuak, komikiak, saiakera lanak zein antzezlanak. Autore itzulienen artean Bernardo Atxaga, Kirmen Uribe, Harkaitz Cano eta Joseba Sarrionandia aipa litezke helduentzako lanei dagokionez, eta Juan Kruz Igerabide eta Mariasun Landa, bai eta Alaine Agirre eta Leire Bilbao haurrentzako lanetan. Emakume idazleen lanen itzulpen kopurua handitzen joan da azken urteetan, gaztelaniarako itzulpenean batik bat. Itzulgaiei dagokienez, literatura garaikidea itzuli da gehien: XXI. mendeko liburuak izan dira itzulitako lanen erdiak baino gehiago.

Gaztelaniak jarraitzen du xede hizkuntza nagusi izaten, eta itzulpenen ia erdiak hizkuntza horretara egin dira, eta oso urrunetik jarraitzen diote katalanak, ingelesak, galegoak, frantsesak, italierak zein eslovenierak. Esanguratsua iruditu zaigu eslovenieraren igoera aurreko urteetako datuekin alderatuta. Izan ere, xede hizkuntza nagusien artean kokatu da. Horrekin batera, nabarmendu behar da espainiar estatuko hizkuntzetarako itzulpenak esportazio osoaren ia bi heren hartzen duela. Aurreko aldian baino apur bat baxuagoa da proportzioa, dena den. Jaitsiera, batez ere, katalanerako eta galegorako HGL lanetan izan da.

Xede hizkuntza kopuruak gorantz jarraitzen du, eta horrekin batera itzultzaile kopuruak ere bai. Gero eta gehiago dira euskaratik zuzenean beste hizkuntza batzuetara itzultzeko gai diren itzultzaileak, izan ama hizkuntza euskara dutenak, izan helduaroan euskara ikasi dutenak. Aurreko azterketetan baino liburu gehiago topatu dugu zuzenean itzuli izana aitortu dutenak. Dena den, zeharkako itzulpenak ere egin egiten dira eta zenbait kasutan xede hizkuntza jakin batzuetara itzultzeko aukera bakarra izaten da. Zeharkako zenbat itzulpen izan den jakitea oso zaila suertatzen da, aurreko azterketetan ikusi izan dugunez, liburuek gutxitan aitortzen baitute zeharbidez eginak direnik. Dena den, gaur-gaurkoz jarduera onargarria da gurean. Horren erakusgarri, Etxepare-Laboral Kutxa saria bi ediziotan zeharka eginiko itzulpen batek irabazi izana. Edota, euskararako itzulpen norabidean, Literatura Unibertsala bildumarako itzulpen-lehiaketaren oinarrietan aipatzea zeharbidezko itzulpenik izatera, itzultzaileak kasu horretan testu bat baino gehiago kontsultatu beharko lituzkeela.

Itzulpenak non argitaratu diren begiratuta, honakoak izan dira herrialde hartzaile nagusiak, hurrenez hurren: Euskal Herria, Espainia, Katalunia, Galizia, Eslovenia, Italia, Estatu Batuak eta Erresuma Batua. Inondik ere pisu esanguratsua dute Euskal Herrian argitaraturiko itzulpenek, hain zuzen itzulpenen % 30etik gora bertan argitaratu baita. Datuok aztertuta azpimarratzekoa iruditzen zait euskal literatura erdaratzeko lanean diharduten argitaletxeen lana. Izan ere, argitaletxeen zerrenda osatuta euskal argitaletxeak dira euskaratik erdaretara itzuliriko liburu gehien merkaturatzen dituzten argitaletxeak.

Azpimarratzeko azken datua euskal kultura atzerrian ezagutarazteko erakundearen sorrera dugu. Etxepare Euskal Institutua azterturiko epean jarri zen abian eta berebiziko eragina izan du euskal literaturaren atzerriko sustapenean. Etxeparek kudeatzen ditu itzulpenerako dirulaguntzak, laginak itzultzeko laguntzak ere ematen ditu, bidaia-poltsak esleitu, bai eta euskaratik eginiko itzulpen onenari saria eman urtero. Itzultzaileak trebatzeko hainbat ekimen ere lagundu ditu, Itzultzaile berriak programa abian jarrita konparazio batera. Programa horretan parte harturiko itzultzaileei esker hainbat hizkuntzatarako itzulpen kopuruak gora egin du azken urteetan, gorago aipaturiko eslovenierarakoak, esaterako, edo bulgarierarakoak.

Itzulpen trukeen eboluzioari erreparatzeak laguntzen digu ikusten zer harreman dituen euskal literaturak beste hizkuntza batzuekin, zer aldaketa sortzen diren denboran zehar eta zer leku betetzen duen euskal literaturak mundu literaturan. Gertutik aztertzen jarraituko dugu aurrerantzean ere.

Posted on

Hizkuntza, bigarren mailako

Elizabete Manterola Agirrezabalaga

Adimen artifiziala eta itzulpen automatikoa ahoz aho darabiltzagun honetan, hona hemen amorragarri bezain etsigarria iruditu zaidan pasadizo bat.

Herritarren iritzia jakiteko prozesu parte-hartzaile bat jarri du abian erakunde publiko batek. Agidanez, auzune bateko aisialdi eremu bat birgaitzeko asmoa dute, eta hainbat enpresak landutako proiektu teknikoak jaso dituzte. Aurkeztu diren proiektu guztien artean onenak aukeratu eta hautatutakoak ikusgai jarri nahi dituzte, horien artean gustukoena hauta dezaten herritarrek. Hautatutako proiektuen egileei A1 tamainako kartelak osatzeko eskatu die erakundeak, egin asmo duten eraldaketa urbanistikoaren berri herritarrei emateko: infografiez, irudiz, planoz zein marrazkiz hornitutako kartelak osatu dituzte, baita azalpenak ematen dituzten testuz ere. Behin kartelak jasota, jendaurrean jarri ditu erakundeak, eta berehala hasi da herritarren joan-etorria, eta hasi dira hasi iritzi-trukeak. Baikorrenek topatu dute gustuko proposamenik. “Begira zer plaza ederra geratuko den”. “Hori da hori ideia ona kioskoa bazter horretan jartzea”. “Ezin aukeraturik nabil baten edo bestearen artean”. Ezkorrenek badute betiko kexa: “halakok ez du nahikoa leku utzi umeentzako jolastokirako”; “beste horretan ageri den aterpea ez ote txikiegia?”; “batek berak ere ez du nahikoa berdegunerik, porlana nagusi denetan ere!”.

Lanbidez itzultzailea den herritar bat ere pasa da proposamenak ikustera eta zur eta lur geratu da lehenengoa begiratzen hasi orduko. Kartelaren goiko aldean ageri diren irudiak ikusi, eta azpian ageri den azalpena irakurtzen hasi orduko kopeta zimurtu du. Lehenengo esaldia irakurrita ez du ezer ulertu. Bigarrenez irakurrita ere ezin konprenitu. Hurrengo esaldiarekin igoala pasa zaio. Aurrerago egin testuan, eta, posible ote? Galdera baten hasieran alderantzizko galdera ikurra? Ezin izan du testua irakurtzen segi. Eskandalatuta, albo banatara begiratu eta parean dutena ulertu duten galdegin die aldamenekoei. “Irudiak besterik ez ditut begiratu eta ez diot idatzitakoari erreparatu”, bota dio batak; “oraindik ez dut begiratu ere egin”, besteak. Asaldatuta, boto papera patrikan gorde eta alde egin du itzultzaileak erakusgelatik.

Kartel hori jendaurrean erakusgai egotea nola litekeen posible pentsatuz itzuli da etxera. Zantzu guztien arabera, proposamena egin duen enpresak ez du proiektua euskaraz sortu. Eta proiektua euskaratzeko saiakera egin du –hala eskatu baitzaie jendaurrean jartzeko–, saiakera edo, ezin baita esan sortu dutena euskarazko testu bat denik. Gaur egun eskura ditugun euskarazko itzultzaile automatikoek kartelean zegoen emaitza baino dezente hobea eskaintzen dute. Hortaz, zer tresna demonio erabiliko ote zuten? Enpresarekin amorratu da itzultzailea, eta erakunde publikoarekin etsitu gero. Hiri-antolamendua jardunbide duen enpresa batek hizkuntza bigarren mailako elementu jo izana ez zaio onargarri. Baina larriagoa iruditu zaio euskaraz lan egiteko hautua egin duen erakunde publiko batek halako testu ulergaitz bat erakusgai jarri izana, zer eta jendearen iritzia jasotzeko!

Kasurik hoberenean, herritarrek, gure itzultzailearen modura, testuaren kalitate badaezpadakoa identifikatuko dute eta pentsatuko dute enpresak ez duela egoki jardun testua sortzean. Kasurik okerrenean, baina, euskaraz irakurtzera ohituta ez daudenek edo euskaraz alfabetatu gabeek testua irakurtzean pentsatuko dute euskaraz irakurtzeko gaitasun nahikorik ez dutela azalpenak behar bezala ulertzeko, eta horrek atzenduko ditu euskaraz irakurtzera beste okasioren batean ere. Modu batera zein bestera, kalte besterik ez irakurleoi halako jardunbideek.

Teknologia azkar doa aurrera, eta eskertzekoa da ditugun baliabideak izatea. Horiek behar bezala erabiltzeko adimena lantzea falta zaigu baina sarritan. Segi dezagun bide horretan lanean.

Posted on

Genero alborapena eta itzultzaile automatikoak

Elizabete Manterola Agirrezabalaga

Adimen artifiziala gure egunerokoan barru-barruraino sartu zaigun honetan, Elhuyarren eta EHUko TRALIMA-ITZULIK ikerketa taldearen artean landu dugun proiektu baten berri emango dut idatzi honetan. Euskaratik gaztelaniarako norabidean itzultzaile automatikoek eskaintzen duten emaitza aztertu nahi izan dugu, genero alborapenik ba ote den ikusteko. Elhuyarreko Klara Ceberio, Itziar Cortés eta Eneko Sagarzazu eta EHUko TRALIMA-ITZULIK ikerketa taldeko Aitziber Elejalde, Zuriñe Sanz, Naroa Zubillaga eta ni neu aritu gara proiektu honetan lanean. Idatzi hau nik sinatzen badut ere, zazpion artean eginiko lanaren emaitza dakart.

Genero-alborapena arazo ezaguna da itzultzaile automatikoen alorrean. Tresna horiek elikatzeko erabiltzen diren adibideetatik ikasten dutenez, algoritmoek testuetan dauden alborapen eta estereotipoak ikasten eta errepikatzen dituzte. Arazo hori are nabarmenagoa da genero gramatikalik markatzen ez duten hizkuntzetatik generoa markatzen duten hizkuntzetara itzultzean, konparazio batera, euskaratik gaztelaniarako noranzkoan.

Itzulpen automatikoen emaitzetan sakondu asmoz, euskaratik gaztelaniara testuak itzultzean IAk nola jokatzen duen begiratu dugu. Genero gramatikala markatu gabea duenez euskarak, itzultzean sarritan markatu beharra egokitzen baita. Esaterako, subjekturik ez dagoenean markatuta (etorri da), posible da markatu gabe uztea (ha venido), baina markatu beharra suertatzen da gaztelaniaz halabeharrez, maskulinoan ala femeninoan, euskaraz subjektua markatuta dagoen kasuetan (ikaslea etorri da –> El/la alumno/a ha venido), nahiz eta euskarazko esaldiak subjektu horren generoa zehaztu ez.

Itzultzaile automatikoek genero alborapenik egiten ote duten eta zer neurritan aztertzeko, maila lexikoko bi elementu hautatu ditugu: adjektiboak eta lanbide-izenak. Maskulinotzat jotzen diren lanbide eta adjektiboekin zerrenda bana osatu dugu eta beste zerrenda bana femeninotzat jotzen diren lanbide eta adjektiboekin. Dabilena corpusetik adibide errealak hartu eta corpus bat osatu dugu, euskarazko esaldiekin eta Eliak emandako esaldi horien gaztelaniazko itzulpenekin.

Esaldi kopuru zabal samarra aztertu dugu, adibide interesgarri ugari lortu, eta datu esanguratsu zenbait atera. Ez naiz baina emaitzak xehe-xehe ematen hasiko hemen, hau ez baita datu kuantitatiboak emateko toki aproposena. Azterketan atera dugun ondorio nagusi bat aurkeztuko dut horren ordez.

Jakina da itzultzaile automatikoek, gaur-gaurkoz, esaldi mailako emaitzak eskaintzen dituztela. Hau da, ez dute testua bere osotasunean kontuan izaten, eta horrek koherentzia arazoak sortzen ditu. Esaterako, kirolari batek marka berria egin duela esaten bada albiste batean eta testuan aurrerago esaten bada kirolari horrek gogor entrenatu duela lorpen horretara iristeko, makinak albiste hori gaztelaniara itzultzean itzul dezake kirolaria emakumezko modura lehen agerpenean eta gizonezko modura bigarrenean. Ez baitu testua bere osotasunean prozesatzen.

Gure proiektura itzuliz, euskarazko jatorrizko testuak eta itzultzaile automatikoaren emaitzak aztertzean, adibidea eta testuingurua izan ditugu eskura ikertzaileok. Itzultzaile automatikoak esaldika funtzionatzen duela jakitun, ez dugu testuingurua kontuan hartu. Nahiz eta guk geuk testuingurua eskura izan emaitzak aztertzean eta beste mota batzuetako ondorioak ateratzea izan dugun hortik.

Lau adibiderekin erakutsiko dut testuinguruaren auzia, adibide bat aztertu dugun kategoria bakoitzeko. Kolore grisez testuinguruko informazioa markatu dugu eta kolore beltzez aztergai izandako esaldia. Letrakera lodiz markatu dugu estereotipaturiko hitza, kasuan kasu.

Dabilena corpusetik ateratako adibideak
Maskulinotzat jotako adjektiboaKorrika egiteko oinak mugitu behar dira, baina horretarako buruak %100ean egon behar du, beti, lasterketa guztietan, eta Maite ona da horretan. Beti da lehiakorra, beti ematen du daukan dena.
Femeninotzat jotako adjektiboaEz zenuen Maddiren ama ezagutu, ezta? Koadrilako batek esaten duen moduan, TXEMA bat zen: Txortan Egiteko Moduko Ama. Polita, elegantea, karrerarekin, modernoa, sasoikoa… web porno bateko istorioetatik ateratakoa zirudien. Egunen batean horrelakoa izango zen Maddi: zoragarria.
Maskulinotzat jotako lanbideaLa pelota vasca. La piel contra la piedra film luzea egin eta lau urtera itzuli da Medem. Film hark zenbait kritika izan zituen eta urtebete inguruko nerbio beheraldia eragin zioten zinemagileari. Berak dioenez, ordea, dagoeneko osatu da erabat.
Femeninotzat jotako lanbideaVanessahirian geratu da eta supermerkatu batean lan egiten du. Hasieran kutxazain gisa arituzen eta orain dela gutxi postu administratibo bat eskaini dio zuzendaritzak.

Lehenengo adibidean, Maite ona dela aipatzen da testuinguruko esaldian, baina aztertu beharreko esaldian, horren ostekoan, subjektua omitituta dago eta aurreko esaldia irakurri gabe ezin da jakin nor den lehiakorra. Bigarren adibidean ere subjekturik ez da ageri aztergai izan dugun esaldian. Polita, elegantea, modernoa, sasoikoa aipatzen da, baina bi esaldi lehenagora jo behar dugu testua Maddiren amaz ari dela jakiteko. Hirugarrenean, zinemagilea aipatzen da aztertu dugun esaldian eta hor ere bi esaldi lehenago esaten da nor den. Kasu horretan, gainera, zinemagilearen abizena besterik ez da aipatzen: Medem. Irakurlearen kultur ezagutzak lagunduko du jakiten La pelota vasca dokumentala Julio Medemek zuzendu zuela, alegia gizonezko batek. Azkeneko kasuan, kutxazainak Vanessa izena duela eta hortaz femeninoa beharko lukeela testuinguruko esaldiak zehazten digu.

Eta nola jokatu du Eliak?

Maite es buena esan eta hurrengo esaldian siempre es competitivo esan du. Maddiren ama bonito, elegante, con carrera, moderno, de temporada omen da. Medemi erreferentzia egiten dion “zinemagile” lanbide-izena omititu egin da gaztelaniazko ordainean. Eta Vanessak cajero modura lan egin omen zuen hasieran. Hona hemen gaztelaniazko ordainak bere osotasunean. Jarraian ikus litezke itzulpenak osorik:

Goiko taulako esaldien itzulpenak, Eliak emanak
Maskulinotzat jotako adjektiboaPara correr hay que mover los pies, pero para ello la cabeza tiene que estar siempre al 100% en todas las carreras y Maite es buena. Siempre es competitivo, siempre parece lo que tiene.
Femeninotzat jotako adjektiboa¿No conociste a la madre de Maddi, no? Como dice una de las cuadrillas, era un TXEMA: Txortan Egiteko Ama. Bonito, elegante, con carrera, moderno, de temporada… parecía sacado de las historias de una web porno. Un día Maddi fue así, maravilloso.
Maskulinotzat jotako lanbideaLa pelota vasca. Medem vuelve cuatro años después de su largometraje La piel contra la piedra. La película contó con varias críticas que provocaron una decadencia nerviosa de un año. Pero dice que ya se ha completado totalmente.
Femeninotzat jotako lanbideaVanessa se queda en la ciudad y trabaja en un supermercado. Al principio trabajó como cajero y recientemente la dirección le ha ofrecido un puesto administrativo.

Lau adibide soil eta lauetako batek ere ez du behar bezala asmatu, dela komunztadura arazoak medio, dela omisioagatik. Nahikoak dira ikusteko itzultzaile automatikoek ez dutela testua bere osotasunean kontuan izaten, ezta aurreko edo osteko esaldiak ere. Esaldi mailan funtzionatzen dute, eta esaldi barruan ere batzuetan komunztadura arazoak topa litezke, erreparatu esaterako bigarren adibideko azken esaldiari: Un día Maddi fue así, maravilloso.

Adimen artifiziala abiada bizian ari da aurrera egiten eta testuingurua kontuan izango duten gailuak sortuko dira etorkizun hurbil batean. Hala ere, testuinguruak ez digu beti argituko subjektuaren generoa, ezin beti emaitza perfekturik lortu. Zer egin edo nola jokatu bi generoentzat erabiltzen diren izen bereziekin? Amets, Itsaso, Lur? Eta erdal izen bereziekin? Zer egin, halaber, generoa berariaz zehaztu nahi ez den kasuekin? Hau da, anbiguotasuna nahita bilatzen den kasuekin? Giza adimena behar-beharrezkoa izango da halakoak behar bezala itzultzeko, ezinbestean.

Posted on

Zaintzaileak, bilobak eta psikiatrak

Elizabete Manterola Agirrezabalaga

Pertsona baten ala batzuen generoa markatu gabe uzteko aukera ematen digu euskarak, beste hizkuntza batzuetan derrigor markatu behar den lekuetan. Generodun hitzak euskarara itzultzean sortzen diren buruhausteez jardun izan du batek baino gehiagok blog honetan, hala nola Aiora Jakak, Bakartxo Arrizabalagak, Bego Montoriok edo Fernando Reyk. Kontrako norabideko itzulpenari helduko diot gaurkoan, genero marka zehaztu gabeko hitzak itzultzean sortzen diren zailtasunak mintzagai hartuta. Horretarako, Itzulpengintza eta Interpretazio Graduko ikasleekin eginiko lanketa izango dut abiapuntu.

Euskaratik gaztelaniarako itzulpen praktiketako eskoletan landutako hiru testuren adibideak ekarriko ditut segidan. Lehenengo testua egunkarian argitaraturiko iritzi-artikulu bat da, eta bertan kontatzen zaigu biloba aitona bisitatzera joan dela zahar-egoitzara. Behin han, egoitzan lanean diharduen aspaldiko ezagun batekin egin du topo bilobak. Ez dakigu pertsona errealak ote diren artikuluan aipatzen direnak ez eta benetako gertakizuna ote den ere topaketa hura. Biloba eta egoitzako langilea, ez dugu bi pertsonaia horiei buruzko datu handirik. Kontakizunean ez zaigu esaten emakumezkoak ala gizonezkoak diren, eta ez zaigu pistarik ematen aukera baten edo bestearen alde egiteko. Testua itzultzean, hortaz, itzultzaileak zehaztu egin beharko du artikuluegileak zehaztu ez duena, edo zehaztu gabe uzten saiatu, artikulugileak egin bezala. Itzulpengintzako eskoletan testua itzultzeko eskatu nien ikasleei eta honakoa izan zen emaitza: 14 ikasletatik 8k gizonezkotzat jo zuten biloba, eta 6k, emakumezkotzat. Zahar-etxeko zaintzailea, aldiz, 8k jo zuten gizonezko eta 5ek emakumezko, eta beste batek zehaztu gabe utzi zuen. Esan dezadan, ikasleen artean 10 emakuzmezkoak zirela, eta 4 gizonezkoak. Artikulua, aldiz, emakume batek idatzi zuen.

Bigarren kasuan, ipuin labur bat izan genuen itzulgai. Narratzaileari buruzko ezer askorik ez dakigu, idazleak ez ditu zehaztu haren sexua eta adina, seniderik ba ote duen, zer itxura duen, non bizi den, zertan lan egiten duen, ez ezer. Kontakizunaren arabera, baserriko baratzearen ardura hartuko du narratzaileak, amona hil ostean. Horretaz gain, narratzaileak kontatuko digu zenbait urte lehenago modu misteriotsuan desagertu zen aitona zergatik desagertu zen argitu nahian ibili zela, bati eta besteari galdezka, tartean amari eta izebari. Ikasleek eginiko gaztelaniarako itzulpenetan, 10 ikaslek jo zuten narratzailea emakumezkotzat, eta bakarrak gizonezkotzat. Hiru ikaslek narratzailearen generoa markatu gabe uzteko hautua egin zuten, bestalde. Kasu hartan ere, ipuinaren egilea emakumezkoa zen.

Ikasleek landu zuten hirugarren testua ere ipuin labur bat izan zen, gizonezko batek idatzia. Protagonista psikiatraren kontsultan dago, eta harekin hizketan ari da. Irakurleok pazientearen hitzak besterik ez ditugu irakurgai, barne-elkarrizketa moduko bat baita kontakizuna, psikiatrarekin duen elkarrizketako pasarteekin osatua. Jakin badakigu protagonista emakumezkoa dela, eta psikiatraren sexua da kasu honetan zehaztu ez dena. Dena den, pasarte batean, psikiatraren sexuari buruzko pistaren bat ematen zaigu, guztiz argitzen ez bada ere. Hain zuzen ere, protagonistak esaten du film batean emakume bat ikusi zuela bere buruaz beste egiten psikiatraren komunean, komunean bertan topatu zituen bizarra egiteko kutxilekin. Horregatik, emakumezko psikiatrak hobeak direla esaten du protagonistak. Hortik ondoriozta liteke aukeratu duen psikiatra emakumezkoa dela? Ikasleek eginiko itzulpenen 9k markatu zuten gaztelaniaz psikiatra emakumezkoa dela, eta beste 4k gizonezkotzat jo zuten. Ikasle batek markatu gabe utzi zuen psikiatra gizonezkoa ala emakumezkoa zen.

Hiru adibide soil horietatik ezin ondorio garbirik atera zergatik hartu dituzten itzultzaileek hartu dituzten erabakiak. Lehenengo testuan ikusi dugu ikasle gehiagok jo zituztela gizonezkotzat generoa markatu gabeko pertsonaiak –biloba eta zaintzailea–, emakumezkotzat baino. Aldiz, bigarren eta hirugarren testuetan, baratzean lanean hasi berria den biloba eta psikiatra hurrenez hurren, gehiagotan zehaztu dituzte emakumezko gisa. Itzultzaileek hartutako erabaki horien atzean arrazoi ugari izan liteke. Esaterako, gerta daiteke idazlea eta protagonista genero bereko irudikatzea itzultzaileak, eta horregatik zehaztu izana emakumezko gisa lehenengo bi testuetako protagonistak. Edo itzultzailearen generoa eta protagonistarena pareko jotzea, hala izatera, emakumeek errazago identifikatuko dituzte itzulgaietako pertsonaiak emakumezko gisa eta gizonezkoek gizonezko gisa. Ohikoa izaten da, baita ere, gizartean indarrean dauden estereotipoak errepikatzera jotzea. Esaterako zahar-etxeetako langile gehienak emakumeak diren heinean, lehenengo testuko egoitzako langilea emakumezko gisa irudikatzea. Edo kontrara, estereotipoei aurre egiteko estrategia ere hauta dezakete itzultzaileek eta gizonezko gisa irudikatu langile hori. Baliteke testuan ageri den egoera jakin batek generoa zehaztera bultzatu izana itzultzaileak. Konparazio batera, bigarren adibidean, itzultzaileari errazagoa izan dakioke protagonista amarekin eta izebarekin berriketan ari direlarik, emakumezko bat irudikatzea testuinguru horretan. Baliteke, bestalde, testuko beste elementu batzuek pisua hartzea itzulpenean, edo pistak ematea generoa zehazteko. Psikiatrari buruzko kontakizunean, emakumezko psikiatrak hobeak direla dio protagonistak eta baieztapen horrek bultza dezake itzultzailea kontakizuneko psikiatra emakumezkoa dela ondorioztatzera. Gerta liteke, baita ere, genero markaturik gabeko hitzak itzultzean kontzientzia hartzen joan izana itzultzaileak –trebatzen ari diren itzultzaileak honako kasu honetan– eta haien itzulpen estrategiak egokitzen joatea testutik testura. Amaitzeko, jatorrizko testuan generoa markatu ez bada itzulpenean ere generoa ez markatzeko hautuaren alde ere egin daiteke, ikasle zenbaitek egin moduan. Jatorrizko testuak bilatzen duen efektua nahita bilatua bada, garrantzitsua izango da pareko efektua bilatu nahi izatea xede testuan ere.

Jatorrizko testuak esaten duenari arretaz erreparatu behar diogun modu berean erreparatu behar diogu itzultzaileok testuak iradokitzen duenari edo esaten ez duenari. Testuinguru jakin batean sortzen du testua idazleak, eta testuinguru konkretu batean itzuli itzultzaileak. Haien inguruan indarrean diren arauak eta konbentzioak ezagutzea ezinbestekoa izango da, horren jakitun izanda betikotuko baititugu estereotipoak edo haiei aurre egin. Jatorrizko testuan zehaztu gabe dauden horiek, azken batean, testuan bertan ez bada, idazleen, itzultzaileen eta irakurleen buruan zehazten baitira.

Posted on

Zeharkakoa

Elizabete Manterola Agirrezabalaga

Joannes Jauregik eta Santi Leonék duela gutxi plaza honetan bertan idatziriko ekarpenak ditu abiapuntu gaurko honek. Zeharbidezko itzulpena izan zuten mintzagai bi-biek, abian duen liburu baten kasuan lehenak, eta amaitu berria duen lan baten kasuan bigarrenak. Itzulpen prozesuaren nondik norakoak deskribatu dizkigute biek ere, bai eta Amaia Apalauzak lehenengoari eginiko iruzkinean zein Karlos Zabalak eta Monika Etxebarriak Senez aldizkarian idatziriko artikuluetan ere. Hausnarketa aski interesgarriak topa litezke guztietan ere: jatorrizkoa baliatu ezean itzulpenerako zer zubi testu baliatu, zein ordenatan, zerekin edo norekin kontrastatu, eta abar. Planifikazio lan handia eskatzen du itzulpen molde honek, Joannesek bere ekarpenean aipatu moduan.

Itzultzaileok lehen eskuko esperientziari buruz mintzatu zaizkigu; nik, aldiz, zeharbidezko itzulpenari buruzko datu batzuk ekarri nahi izan ditut. 1980-2023 bitarteko itzulpenen azterketa egiten aritu naiz berriki, NorDaNor datu-basean bildutako informazioa oinarri hartuta, eta zeharbidezko itzulpenari dagozkionak aipatuko ditut jarraian. Euskaratutako literatur itzulpenetan, 7.011 itzulpenetatik 80tan besterik ez da zehazten zubi hizkuntza bat edo batzuk erabili izana, itzulpen guztien % 1,14tan alegia; aldiz, euskaratik erdaratutako literatur lanen artean, itzuli diren 1.545 liburuetatik 225 liburutan zehazten da zeharbidez itzuli izana, hau da, itzulpenen % 14,56tan. Datuotatik atera dezakegun ondorioa da aitortutako zeharkako itzulpenak nabarmen gehiago direla euskaratiko itzulpenetan, nahiz eta bi norabideetan datuak apalak izan. Baliatutako zubi hizkuntza kopurua, berriz, zabalagoa da euskararako norabidean: gaztelania 47 kasutan baliatu da eta ingelesa 19tan, frantsesa bitan, eta katalana eta errusiera behin. Horietaz gain, bi edo hiru zubi hizkuntza beste 10 kasutan baliatu dira. Erdaretarako norabidean, aldiz, gaztelania dugu zubi hizkuntza nagusi (216) eta bakanak dira ingelesetik (6) eta frantsesetik (1) eginiko itzulpenak. Horietaz gain, kasu bakarra topatu dugu hiru hizkuntza baliatu dituena (frantsesa, ingelesa eta gaztelania). Publiko motari erreparatuta ere alderik nabari daiteke: euskararako itzulpenetan proportzioan gehiago itzuli dira zeharbidez haur eta gazteentzako liburuak; kontrara, helduentzako liburu gehiago topa litezke euskaratik eginiko itzulpenetan. Azken datu hori ondo neurtzeko, baina, datu orokorrei begiratzea dagokigu. Izan ere, euskararako norabidean gehiago dira haur eta gazteei zuzenduriko liburuak oro har eta euskaratik erdaretarako itzulpenean, aldiz, helduei zuzenduriko liburuak.

Datuak datu, nabarmentzekoa da euskal literaturak erakusten duen irekitasuna zeharbidezko itzulpenak sortzeko. Joannesek zioen moduan, mesfidantzaz ikusten dira sarritan bigarren eskuko itzulpenak, saihestu beharreko jardunbidetzat jotzen da zeharbidezko itzulpena, betiere zuzenean itzultzeko aukerarik badago, hots, jatorrizko hizkuntzatik itzultzeko gai den itzultzaileren bat. Euskal literaturaren eremuan, dena den, badirudi, onargarritzat jotzen dela. Euskara xede duten itzulpenen kasuan, Literatura Unibertsala bildumarako itzulpen-lehiaketako oinarriek esaten dute jatorrizkoa baliatzen ez bada bi zubi hizkuntza erabili beharko direla. Jokin Zaitegi lehiaketaren oinarrietan ere zehaztu izan da halako irizpiderik. Lehiaketek ez ezik, itzulpen sariek ere ez dute espresuki baztertzen zeharbidezko itzulpena. Zeharbidez itzuliriko libururik topa liteke, esaterako, Euskadi Literatur saria irabazi dutenen artean, gorago aipaturiko Karlos Zabala, konparazio batera, Zubi bat Drinaren gainean liburuagatik. Kontrako norabideari dagokionez, Etxepare Euskal Institutuak diruz laguntzen dituen itzulpenen artean badira euskaratik zuzenean itzuli ez diren liburu zenbait. Horietaz gain, Etxepare-Laboral Saria zeharbidez eginiko bi itzulpenek irabazi dute orain artean: Behi euskaldun baten memoriak liburuaren ukrainerarako itzulpenak, Yaroslav Gúbarevek itzulia eta Anetta Antonenko argitaletxeak argitaratua, eta Amek ez dute eleberriaren nederlanderarako itzulpenak, Mariolein Sabartek itzulia eta Zirimiri Pressek argitaratua.

Gorago aipatu ditudan datuek, dena den, ez dute zeharbidezko jarduera bere osotasunean islatzen. Izan ere, sarritan ez da itzulpenerako erabili den testuaren berri ematen liburuetan. Hortaz, zail da neurtzen zeharbidezko itzulpenaren lekua itzulpen trukeetan. Ezin zehatz esan zenbateraino aitortzen den. Ikusgarritasun arazoak ditu, hortaz, zeharbidezko itzulpenak, eta, hain zuzen ere, saihesteko moduko jarduntzat dugun heinean, ezkutatzeko joera erakusten du horrek.

Auzi legalei ere erreparatu beharko litzaieke zeharbidezko itzulpenaz aritzean. Liburuen kredituetan liburu hori itzultzeko erosi diren eskubideak dituen bertsioak agertu beharko luke. Bat etortzen al dira, zeharbidezko itzulpenetan, itzultzaileak baliaturiko bertsioa eta eskubideena? Eta iturri bat baino gehiago erabiltzea aitor liteke eskubideak testu bakarrari badagozkio? Ardura legalei eta egiletza eskubideei dagokienez, ez da beti erraza izango testu bakoitzaren erabilera maila zehazki islatzea.

Itzultzaileen ahotsetik edo eskutik ezagutzen dugu sarritan zeharbidezko itzulpenaren berri; goian aipaturiko adibideak ditugu horren lekuko. Harribitxiak dira, itzultzaileen jardunbidearen nondik norakoak xeheki ezagutzeko eta zubi hizkuntzen erabilerari buruzko inplikazioei buruz hausnartzeko ez ezik, zeharbidezko itzulpenak euskal itzulpengintzaren eremuan duen lekua zenbatekoa den ezagutzeko ere.

Posted on

Literatur agenteez

Elizabete Manterola Agirrezabalaga

Euskal literatur eremuan dauzkagun itzulpen fluxuak aztertzen aritu naiz azkenaldian, itzulpen joeren garapena zer nolakoa izaten ari den ikusteko batetik, eta literatur trukeetan parte hartzen duten eragileek betetzen duten rola ezagutzeko bestetik. Gai horri tiraka, literatur sustapenaz eta esportazioaz arituko naiz oraingoan.

Edozein kulturatan, sustapena eta hedapena ezinbestekoak dira literatura bat bere hizkuntzaren mugetatik kanpo ezagutarazteko. Literatura-sistemaren biziraupenerako nahitaezkoak direla ere esan liteke, bi norabideetan egiten diren kultur trukeek aberastu eta aldarazi egiten baitute literatura bat. Itzulpena tresna ezinbestekoa da literatura gutxitu baten zabalkunderako; alabaina, erdaretarako itzulpenak egin eta ezagutaraziko badira, bultzada bat beharko dute. Heilbronen eta Sapiroren arabera (2016), itzulpen gehien-gehienak hizkuntza nagusi edo hiper-nagusietatik egiten dira, eta hizkuntza periferikoek, aldiz, gutxi esportatzen dute. Asimetria horiei aurre egiteko, ohikoa izaten da gobernuek haien herrialdeetako kultura-ekoizpena atzerrian sustatzeko erakunde espezifikoak sortzea, baita itzulpenak sustatzeko politikak bultzatzea ere.

Bai Euskal Herri mailan bai estatu mailan, erakunde publikoek eskaintzen dituzte euskal literatura atzerriratzeko laguntzak. Dena den, Montero Küpperrek (2016), Castrok eta Linaresek (2022) eta nik neronek beste nonbait (2021) ondorioztatu dugun moduan, erkidego mailako erakundeak dira batik bat hizkuntza gutxituetako kultur esportazioa finantzatzen dutenak, eta estatu mailako erakundeek batez ere gaztelaniaz sorturiko lanen itzulpena sustatzen dute. Frantzian ere Centre National du Livrek (CNL) eskaintzen ditu laguntzak Frantzian sorturiko literatura lanak esportatzeko, baina oraingoz ez da euskaraz idatzitako lanik itzuli laguntza horien bitartez.

Euskara eta euskal kultura eta sorkuntza nazioarte mailan sustatu eta ezagutzera emateko helburuz sortu zen Etxepare Euskal Institutua 2007an. Etxeparek egitasmo ugari ditu euskal literatura gure mugetatik kanpo sustatzeko, konparazio batera, itzulpenerako dirulaguntzak, testu laginak ingelesera edo frantsesera itzultzeko dirulaguntzak, Etxepare-Laboral Kutxa itzulpen saria eta euskal sortzaileak nazioarteratzeko bidaia-poltsak. Horietaz gain, itzultzaileen trebakuntza ere bultzatu du, Idazlea itzultzaileen lantegian egitasmoa sustatuz, zein Itzultzaile berriak programa abian jarrita. Urteotan ibilbidetxo bat egin du Etxeparek euskal literatura atzerrian sustatzeko ahaleginean.

Erakundeen bultzadaz gain, euskal literatura atzerrian ezagutzera emateko itzultzaileek rol baliotsua betetzen dute, ez bakarrik literatur lanen itzultzaile gisa, baita beren kulturetako preskriptore gisa ere; izan ere, askotan, liburuek xede kulturan izan dezaketen interesa neurtuko dute, bai eta zer lan itzuliko den hautatu, jatorrizko lanak ulertu ezin dituzten argitaratzaileei haien egokitasuna iradoki, eta itzulpenak argitaratu ondoren promozioan lagundu. Gero eta itzultzaile gehiago da euskaratik itzulpenak egiteko gai, eta haien lana sarritan ez da itzulpena egitera mugatzen.

Ugari dira euskal literatura beste hainbat hizkuntzatan eskuragarri izan dadin lanean dihardutenak eta lan horien zabalkundean parte hartzen dutenak: itzultzaileak, idazleak, editoreak, kultur ekoizpena sustatzen duten erakundeak, literatur agenteak. Azken horiek ekarri nahi nituzke hizpidera. Itzulpen-eskubideak saldu eta literatur lanen zein autoreen sustapena kudeatzeko ardura dute literatur agenteek. Euskal Herrian tradizio gutxi izan du literatur agentearen figurak. 90eko hamarkadan, Ikeder literatur agentzia sortu zen, Euskal Herriko lehenengo literatur agentzia. Bernardo Atxaga, Anjel Lertxundi zein Kirmen Uribe idazleak ordezkatu zituen, besteren artean. Duela zenbait urte amaitu zuen bere jarduna Ikederrek, baina literatur agentearen figurak garrantzia hartu du azken urteetan euskal literaturan, eta gero eta idazle gehiagok du agente bat. Esaterako, Ute Körnerrek ordezkatzen ditu Bernardo Atxaga, Mariasun Landa eta Xabier Etxeberria; Casanovas & Lynchek, Kirmen Uribe; Ella Sher agenteak ordezkatzen ditu Katixa Agirre, Uxue Alberdi, Oihane Amantegi, Irati Elorrieta, Karmele Jaio, Hasier Larretxea eta Nerea Loiola; SalmaiaLitek, berriz, Eider Rodriguez, Harkaitz Cano eta Amets Arzallus; Mertin Wittek, Unai Elorriaga. Zerrenda horri erreparatuta, bada datu deigarri bat: Euskal Herritik kanpokoak dira aipatu agente guztiak. Euskal Herrian literatur agenterik ez egoteak beste nonbaiteko profesionalak bilatzera bultzatzen ditu euskal idazleak. Galdera ugari sortzen ditu egoera horrek. Esaterako: euskal sistemaz kanpoko eragileak izanik euskal literatur lanen eskubideak kudeatzen dituztenak egun, jatorrizko literaturaren zer nolako ezagutza dute agente horiek? Gaztelaniazko itzulpenaren bitartekaritza ezinbestekoa da lan baten eskubideak beste hizkuntza batzuetara saltzeko? Zein hizkuntzatako bertsioa hartzen da iturri gisa itzulpenerako? Galderak galdera, ahuldade bat erakusten du gabezia horrek, hizkuntza gutxituak hizkuntza nagusiagoetako literatur sistemen menpeko izan beharra literatur lanen eskubideak kudeatzeko.

Aipaturiko iturriak

Castro, Olga eta Linares, Laura. 2022. Translating the literatures of stateless cultures in Spain: translation grants and institutional support at the Frankfurt Book Fair. Perspectives 30(5). 792-810.

Heilbron, Johan eta Sapiro, Gisèle. 2016. Translation: Economic and Sociological Perspectives. In Ginsburgh, Victor eta Weber, Shlomo (edk.), The Palgrave Handbook of Economics and Language, 373-402. London: Palgrave MacMillan.

Manterola, Elizabete. 2021. Euskal literatura itzuliari buruzko gogoeta. In Ayerbe, Mikel (ed.) Euskal ediziogintzaren hastapen ikerketak, 65-95. Bilbo: Euskal Herriko Unibertsitatea (UPV/EHU).

Montero Küpper, Silvia. 2016. Políticas para la traducción de textos literarios. In Galanes, Iolanda; Luna, Ana; Montero, Silvia; Fernández, Áurea (edk.), La traducción literaria. Nuevas investigaciones, 53-72. Granada: Comares.

Posted on

Autoitzultzeaz gogoetan

Elizabete Manterola Agirrezabalaga

Autoitzulpenari buruzko ikerketa lerroa ikaragarri hazi da azken urteotan eta horren erakusgarri dugu Eva Gentesek urtero osatzen eta eguneratzen duen autoitzulpenaren ikerketari buruzko bibliografia. Euskal itzulpengintzaren eremuan lanean ari garenok erreparatu izan diegu autoitzulpenaren ñabardura ugariei, autoitzultzeko zein ez autoitzultzeko arrazoiei, autoreen profilari, eboluzio kronologikoari, bai eta autoitzuliriko testuak aurkezteko moduari, itzulpenok itzulpen gisa ala jatorrizko gisa plazaratzen ote diren jakin nahian. Literaturaren eremuan aztertu izan dugu jarduera batik bat, baina jakina da beste hainbat alorretan ere ugari itzultzen dela bigarren hizkuntza batera aurrez lehenengo hizkuntza batean idatzitakoa edo ahots gora esanikoa.

Autoitzulpenari buruzko kongresu batean izan berria naiz. Han-hemengo ikertzaileak bildu ginen, hizkuntza eta kultura askotariko autoitzulpenak ditugunak aztergai. Halako topaketak baliagarriak izaten dira norberaren ikerketa eremua besteenekin alderatzeko eta hausnarketarako hari mutur berriak topatzeko. Han entzundako eta sortutako gogoeta batzuk ekarri nahiko nituzke hona gaurkoan.

Autoitzulpena jarduera zabaldua da munduan barna; hizkuntza eta kultura gehienetan topatuko dugu autoitzultzen duen idazlerik. Herrialde bakoitzean hitz egiten den hizkuntza kopuruak, hizkuntzen arteko harremanak, horien estatusak eta egoera soziolinguistikoak badute zerikusirik herrialde jakin batean topa litezkeen autoitzulpen moldeekin bai eta plazaratzen den autoitzulpenen kopuruarekin ere.

Simona Anselmi irakasleak italierara eta italieratik eginiko autoitzulpenen ikuspegi osatua eskaini zigun kongresuan. Hala, honako autoitzulpen motak identifikatu zituen: autoitzulpen endogenoak, hau da, estatu beraren barruan eremu geografiko berean hitz egiten diren hizkuntzen artekoa, izan hizkuntza nagusitik arruntera (latinetik italiera arruntera) edo italieraren dialektoetatik italiera batura; eta autoitzulpen exogenoak, hots, herrialdeko mugetatik kanpo egiten diren autoitzulpenak, izan Italiatik beste herrialde batzuetara joandako idazleek eginikoak ala Italiara etorritako idazleek eginikoak. Autoitzultzaile exogenoen ezaugarri behinena migrazioa da, edozein delarik ere jatorrizko zein xede herrialdea, eta itzulpen hizkuntzak jatorrizko herrialdekoa eta xede herrialdekoa izaten dira, edozein delarik ere hautatutako itzulpenen norabidea.

Anselmiren antzerako sailkapen bat egin nahi izan dut, euskara ardatz hartuta, eta pentsatzen hasi orduko jabetu naiz gurean kasuistika ez dela hain zabala. Hasteko eta behin, gurean topa litekeen itzulpen jarduera nahikoa homogeneoa da, autoitzultzaileen profilari erreparatuta. Pentsa liteke adin, genero eta estilo ugaritako autoreak aritu izan direla eta ari direla euren testuak autoitzultzen, jakina. Ipar eta Hego Euskal Herrian autoitzulpenari dagokion hizkuntza konbinazioa ere aldatzen da, euskaratik frantseserako itzulpenak egiten baitira batean eta gaztelaniarakoak bestean. Euskalkien arteko edo euskalki baten eta euskara batuaren arteko autoitzulpenik ere bada. Dena den, autoitzulpen endogenoa egiten da batik bat gurean, hau da, herrialde barruan egiten dena, eta autoitzultzaile sedentarioak dira nagusi. Ba ote Euskal Herritik beste herrialderen batera migratu eta berak sorturiko testuak autoitzultzen aritu den idazlerik? Ala gurera etorri eta bere jatorrizko hizkuntzaren eta euskararen artean autoitzultzen duenik? Munduko beste hainbat kultura eta herrialdetan, autoitzultzaile migranteek presentzia zabala izan ohi dute gure aldean, eta horien artean hizkuntza konbinazio batean baino gehiagotan ari denik ere bada. Euskal literatur eremuan, autoitzultzaileek hizkuntza konbinazio bakarrean jardun ohi dute, eta, eskuarki, euskaraz sorturiko lanak autoitzultzen dituzte hizkuntza hegemoniko batera. Hizkuntza ahulenetik indartsuenera itzultzea eta ez indartsuenetik ahulenera –hau da supraautoitzulpena eta ez infraautoitzulpena, Grutmanen terminologia erabilita– izan ohi da arau kultura gehienetako literatur trukeetan, eta gurean ere halaxe gertatu ohi da, nekez topatuko baitugu gaztelaniatik edo frantsesetik euskararako autoitzulpenik.

Dibertsitatea zen kongresuaren gai nagusia eta autoitzulpena eta dibertsitatea bi-biak lotu zituen Rainier Grutmanek bere hitzaldian. Autoitzulpenak sustatu dezake dibertsitatea, xede hizkuntzetan argitaratzen diren liburuen artean hizkuntza gutxituetan sortutako lanei lekua egiten baitzaie. Kontrara, autoitzulpenak indarra ken diezaioke dibertsitateari, suprautoitzulpenak (gehien sortzen den autoitzulpen mota) jatorrizko hizkuntzak baztertzen baititu, hein batean behintzat. Autoitzulpenak, are, jatorrizko hizkuntzari ikusgarritasuna eman diezaioke, hizkuntza oso ahulen zein galzorian daudenen kasuan, biziberritzeko jarduera izan daitekeen heinean. Dibertsitatearen ideia ardatz hartuta, euskal testuinguruan autoitzulpenak euskarari eta euskal literaturari zer mesede egiten dion pentsatuz itzuli naiz, zein mehatxu dituen eta zer ikusgarritasun ematen dion. Badu, bai, mamirik gaiak.