Itziar Otegi Aranburu
Urrian aurrera goazen honetan, gehienok atzean utzi ditugu jada uda parteko bidaiak. Orain, gure esku dauden bidaiak bestelakoak dira, geografia ez hain fisikoetan barrena egin daitezkeenak. Horretarako parada eskaini dit berriki esku artera iritsi zaidan liburu batek: La lengua es un lugar, Gris Tormenta Mexikoko argitaletxearena. Hamalau ahotsek beste hizkuntza bat hartu dute, dio liburuaren deskripzioak, hainbat testuingurutan literatura eta bizitza esploratzeko. Hori da kontua testu-bilduma honetan: arrazoi bat edo bestea tarteko, beren ama-hizkuntza ez den beste hizkuntza batean idazten duten egileen bilakaerak eta gogoetak. Nork bere esperientzia kontatzen du, nola izan zen aldaketa, zergatik, nola eragin duen bere idazketan hizkuntza batean baino gehiagotan bizitze horrek. Hitzaurrearen egile den Pablo Duartek dio egilearen ezegonkortasunaren esplorazioak direla testuok. Halako sakontasunetan sartu gabe, nik esango nuke idazle batzuen hizkuntza-biografiak direla, eta zinez interesgarriak.
Gogoetarako ardatzak bat baino gehiago dira. Lehena, hizkuntza eta kultura berri bat ikasteak idazleari sorrarazten dion arroztasunarekin lotutakoa. Yoko Tawada japoniarra ikastera joan zen Alemaniara, eta han hasi zen idazten, bai japonieraz, bai alemanez. Alemana ikasten hasteak errealitatea berriz deskubritzeko eta izendatzeko parada eman zion. Adibidez, japonierak ez omen du genero gramatikalik, eta Tawadak, objektu bakoitza izendatzeko hitzarekin batera, generoa ere ikasi egin behar izan zuen. Horretarako, objektuak banan-banan sexualizatu behar izan zituen, bere irudimenean sexu- eta izaera-ezaugarri jakin batzuk esleitu grapagailuari, arkatzari, idazmakinari, genero gramatikal jakin batekin lotzeko.
Eugène Ionescok, berriz, azaltzen du ingelesa ikasten hasi izanaren ondorio dela Emakume abeslari burusoila antzezlana. Urte batzuk lehenago frantsesa-ingelesa elkarrizketa eskuliburu bat erosi omen zuen, hasiberri mailakoa. Ingeleseko esaldiak eskuz kopiatzen hasi zen, buruz ikasteko, baina, ingelesa ikasi ordez, zenbait funtsezko egia ikasi omen zituen: asteak zazpi egun dituela, zorua behean dagoela, eta sabaia goian. Smith senar-emazteen arteko elkarrizketan, Smith andreak Smith jaunari jakinarazten dio hainbat seme-alaba dituztela, Londresen bizi direla, Smith jaunak bulego batean lan egiten duela, eta duela hogei urtez geroztik Martin senar-emazteen adiskide direla. Lau lagun horien arteko elkarrizketek ematen diote egileari antzezlana ontzeko abiapuntua, absurdoaren bidetik, hizkuntza automatikoa hartuta gai gisa, hizkuntzaren klitxeak, automatismoak, deus esan gabe mintzatzen den jendearen fraseologia.
Bigarren gogoeta-ardatza hizkuntza batetik beste batera igarotzeko arrazoiari dagokio. Askotarikoak dira arrazoi horiek: gerra, deserria, migrazioa, lana… baina badaude bestelakoak ere, Jhumpa Lahiri britainiar idazlearenak kasu. Lahirik lau liburu argitaratu zituen ingelesez, arrakasta handikoak, eta sari ugari eskuratu zituen. Bosgarrena, In altre parole, italieraz idatzi zuen, italiar hizkuntzan eta kulturan murgiltzearen esperientzia kontatzeko. Hortik aurrera, italieraz idatzi du batez ere (Dove mi trovo, Racconti romani…), eta bere lanak ingelesera itzuli ditu gero. Italiera idazketa-hizkuntza gisa hartzeko arrazoiak batez ere estetikoak dira Lahirirentzat, italierarekiko maitemintze baten ondorio. Ez zeukan beharrik edo obligaziorik, desio bat baizik, eta sortzailearen kalterako omen den segurtasunari uko egin nahia.
Beste ardatz bat itzulpena da, hizkuntzen arteko joan-etorriak, eta itzultzearen eta idaztearen arteko bidegurutzeak. Julien Greenek, adibidez, Keats poetaren eskutitz bat hartzen du hizpide, non azaltzen baitu bere poemetako ideia batzuk hitzek eurek iradokitakoak direla. Hitzek hizkuntza sortzeko ahalmena dutela. Frantsesa izan balitz, agian Endymion izeneko poema bat idatzi izango zukeen Keatsek, baina balizko poema horren indar emozionala guztiz bestelakoa litzateke ingelesez idatzi zuen Endymion poemarekiko. Endymion poemaren frantseseko bertsioak ez dira inolaz ere, dio Greenek, Keatsek idatzi izango zuen poema, jatorriz frantsesez idatzi izan balu, frantseseko hitzen soinuak guztiz bestelako irudi-jokoa iradoki izango ziolako. Julien Green bera 1940an Estatu Batuetara iritsi zenean Frantziari buruz liburu bat idazteko asmoz, Frantziari zor zion guztia bilduko zuen liburu bat hasi omen zen idazten, ordura arte ia beti bezala frantsesez, baina, hamar orri inguru idatzi zituelarik, liburu haren hartzaile nor izango ote zen pentsatzen hasi zen, eta, horren ondorioz, ingelesez idaztea erabaki zuen. Berriz ekin omen zion liburua idazteari, bere burua itzuli eta gauza bera beste hitz batzuekin esateko asmoz. Baina luze gabe konturatu zen beste liburu bat idazten ari zela, bestelako tonu batean, gaiari bestelako tratamendua emanez. Beste hizkuntza bat hartuta beste liburu bat idazten ari zela, beste egile bat bihurtu balitz bezala.
Silvia Molloy argentinar idazleak Valery Larbauden idazketa-aholku bat aipatzen du: arroztasun-ukitu bat ematea idazten dugunari. Eta Molloyk idazketa-metodo bihurtzen ditu ordura arte arazotzat zeuzkan bere hiru hizkuntzen arteko joan-etorriak. Testu bat idazten hasten denean, dio Molloyk, zail egiten zaio beti hasiera. Testua ingelesez idatzi nahi badu, esaterako, gaztelaniaz hasten da idazten, bitarteko testu bat sortzen du, eta gero, hasierako langa zail hori igaro duela iruditzen zaionean, ingelesera itzultzen du testua, eta ingelesez egiten du hortik aurrerakoa. Hau da, beste hizkuntza bat erabiltzen du bidea zabaltzeko.
Jhumpa Lahiri, eta liburuan ageri arren hona ekarri ezin izan ditudan Cristina Rivera Garza eta Theodor Kallifatides idazleak gurean izanak dira duela gutxi, Gutun Zurian eta Literaktumen, eta gogoeta mamitsuak utzi dituzte, bertako idazle batzuekin elkarrizketan. Hain zuzen ere, ideia hori eduki dut gogoan, temati, liburu hau irakurtzen ari nintzela. Behin eta berriz etortzen zitzaizkidan euskal idazleen adibideak eta gogoetak, aski interesgarriak. Horiek hartuta osa liteke, erraz asko, Hizkuntza leku bat da tankerako monografia bat, bertan bilduta gure idazleek hizkuntza batetik bestera egiten dituzten joan-etorriak, eta egiten ez dituztenak. Adibidez, Anjel Lertxundi, eta Itzuliz usu begiak; Iban Zaldua, zeinak euskaraz eta gaztelaniaz idazten baitu; Jose Luis Padronek bi horietan ez ezik galegoz ere idazten du; Eider Rodriguezek gaiari buruz gogoeta interesgarriak utzi zizkigun Idazlea itzultzailearen lantegi batean; Antonio Casado da Rochak Esku ezkerraz eta Islandiera ikasten eman zituen argitara, gaztelaniaz bi poema liburu argitaratu ostean; Kirmen Uribe, New Yorketik; Bernardo Atxaga eta Asun Garikano, zenbait lanetan behintzat euskaraz sortutakoa gaztelaniara itzuli eta berriz sorkuntza elikatzeko erabili izan duten prozesuaz; Erik Dicharry, zeinak euskaraz eta frantsesez idazten baitu, edo Beatriz Chivite poeta nafarra, Pekineko urrunean poemak euskaraz idazten hasi baitzen. Gutxi batzuk aipatzearren.
Nago zinez testu interesgarriak aterako liratekeela idazle horien hizkuntza-biografiak eta gogoetak bilduta, hizkuntzan, eleaniztasunean, idazketan eta itzulpengintzan interesa lukeen edonoren gozagarri.
31 eskutik 