Frikiak

Isabel Etxeberria Ramírez

Itzulpengintzako ikasleei lehenengoz eskola ematen diedanean esan ohi diet euskararen erabilerari dagokionez ezagutza handiena duen giza taldeetako baterako sarbidea egin berri dutela, eta konturatu orduko beren kuadrillako askojakin gogaikarriak bihurtuko direla, lagunei azalpenak, zuzenketak eta hobekizunak eskaintzeko beti pronto. Txantxetan esaten diet, noski, begi keinua egitearekin batera, eta ohartarazten diet berandu dela jadanik, atzera bueltarik gabea dela abiarazi duten bidea, eta erantzukizun osoa beraiena dela, bai baitzuten beste ikasketa batzuk aukeratzea —Bioteknologia edo Ingeniaritza Elektrikoa, adibidez—, eta ez Itzulpengintza eta Interpretazioa.

Umore tonua gorabehera, hasieratik helarazi nahi izaten diet ondo ezagutu beharko dituztela zuzentasunari lotutako arauak, eta ondo jakin beharko dutela zer non kontsultatu, zer ahotsi aitortu zenbateko autoritatea, zer iturritara jo arlo espezializatu bateko zalantzak argitzeko, eta abar. Eta ezagutza horrek guztiak emango diela gero ahalmena erabakitzeko noiz nahi duten edo uste duten egokia dela zuzentasun hori errespetatzea eta noiz ez, noiz komeni den teknizismo bat erabiltzea, edo noiz den zilegi ulermena erraztea parafrasi bat baliatuz. Laburbilduz, kontsultak egiten ohitu behar dutela burura datorkien lehen aukeran geratu gabe, horrenbesterainoko errespetua zor baitiogu hizkuntzari. Errazkeriak eta zabarkeriak, finean, ez dakarkiotela onik sendotze bidean eta prestigio beharrean den hizkuntzari.

Horren harira, oso esanguratsua iruditzen zaidan jokamolde bat hartu nahi dut ahotan gaurkoan. Hiru adibideren bitartez azalduko dut.

Lehenengoa duela urte batzuk Iruñean solasaldi batean konpainia onean erdipurdi azalduta bota nuen adibide bat da. Mahai-inguru hartan kontatu nuenez, Euskadi Irratian sukaldaritza ikasle bati egindako elkarrizketa bat entzun berri nuen. Oker ez banago ikasle hark ogitarteko lehiaketa bat irabazi zuen, eta irratiko elkarrizketan ogitartekoaren osagaiak zerrendatzen hasi zenean mostaza aipatu zuen. Esatariak (Manu Etxezortu, beharbada?) ziapea esanez lagundu nahi izan zuen, hegoaldean bakarrik erabiltzen den mostaza terminoarentzat osagarri. Elkarrizketatuak —esan bezala, sukaldaritza ikaslea—, «nola?» batez erantzun zion esatariaren hitz proposamenari, eta argi geratu zen ez zuela ziape hitza ezagutzen. Gogoan dut mahai-inguruaren ondoren garagardo eta, noski, ogitarteko baten bueltan, Itziar Diez de Ultzurrun 31eskutik-eko kideak adibidea ekarri zuela berriro hizpidera, ziape hitza ezagutzea asko eskatzea ote zen iradokitzeko. Urte batzuk badira elkarrizketa hura izan genuenetik, Itziar, eta zuk gogoan ere ez duzu izango ziurrenik. Baina niri gauzak behar bezain argi azaldu ez izanaren sentipena geratu zitzaidan, eta hemen nator, beraz, neure buruarekiko zorrak kitatzera. Adibide hartan ikusten nuena zen arlo zehatz batean aditua zen pertsona batek ez zituela arlo horretako euskarazko termino batzuk ezagutzen eta ondorioz gazteleraz izendatzen zituela kontzeptu horiek. Hau da, sukaldaritza ikasten ari zen gazte euskaldun batek ez zuen behin ere entzunda ziape hitza, nahiz eta sari bat ekarri zion ogitarteko bat egiteko baliatu zuen saltsa hura. Edo beharbada entzungo edo irakurriko zuen noizbait, baina ez zion arretarik jarri. Eta irratira euskarazko elkarrizketa bat egitera gonbidatu zutenean ez zitzaion bururatu beharbada esan beharrekoa euskaraz txukun esateko prestaketa eta kontsulta lana egin beharko zukeela aurrez. Ez zuen horren beharrik sentitu. Kontrara, irratiko esatariek eta gidoilariek ezagutzen zuten hitza, edo elkarrizketa prestatzeko aurrez eginiko dokumentazio-lanean bilatu eta ezagutu zuten behintzat.

Beste bi adibideak azken egunotan entzun ditut, artikulu honetarako gaia hau izan zitekeela pentsatzen hasi nintzenean, Euskadi Irratian berriro eta bilatzeko esfortzu handirik egin gabe. Batean, irakasle batek especialista de apoyo educativo gisa lanean ari zela esan zuen elkarrizketa batean. Eta desenkusatu ere egin zen euskaraz nola esaten den ez zekielako. Bestean, musika aditu batek jaialdi bateko cabeza de cartel nor zen azaldu zuen. Ñabardura pare bat egin nahi ditut. Irakaslea Nafarroako eremu mistoko udalerri batekoa omen zen jatorriz, eta eremu ez euskalduneko eskola batean ari omen zen irakasle. Bere irakasle jardunean gazteleraz arituko dela ondoriozta dezakegu. Musika adituaren hitzak, zehazki, «cabeza de cartel esaten dena» izan ziren. Beharbada bururatu bururatuko zitzaion kartelburu hitza, baina entzulearentzat zaila izango zelakoan erdal terminoa erabiltzea erabaki zuen.

Ez nuke nahi inork gaizki ulertzea eta pentsatzea hiru hiztun horien aurkako kritika bat dela hau. Esango nuke euskaldun gehienok jokatzen dugula horrela noiz edo noiz. Nik neuk bai behintzat, testuinguruaren arabera. Hainbat arrazoi bururatzen zaizkit gure jokamolde hori esplikatzeko. Adibidez, euskaldunok ez ditugula behar bezala ezagutzen gure hizkuntzaren baliabideak («Ziape esan behar da? Hara, existitzen zenik ere…»). Edo kontsulta egiteari ez diogula behar adinako garrantzirik ematen («Hiztegian begiratu? Zer ba? Ez al da mostaza esaten?»). Edo gure begirada oso laburra dela («Gurean beti esan izan da horrela. Euskaldun guztiek esaten dute horrela»). Edo kontsulta eginda ere edo norbaitek informazioa emanda ere, lotsatu egiten gaituela hizkuntzaren baliabideak zuzen eta egoki erabiltzeak, hizkuntzaren frikitzat joko gaituztelakoan («Horrela esan behar dut benetan?»). Edo ingurukoen ulermena ziurtatu nahi dugula («Nola esango dut ba horrela? Inork ez du ulertuko»). Eta ororen gainetik, erdarak blaitutako gizarte batean bizi garela, eta erabilera zuzenak eta egokiak entzuteko ditugun aukerak urriak direla gure egunerokoan.

Euskadi Irratiaren entzule zaretenok behin baino gehiagotan entzungo zenituzten horrelakoak, eta jabetuko zineten askotan irratiko esatariak izaten direla elkarrizketatuari euskal hitza eskura jartzen diotenak, baita elkarrizketatuaren (eta ez esatarien) ezagutza-arlo espezifikoko termino bat denean ere. Euskadi Irratiko esatariek hizketagaia terminologikoki prestatzeko lana hartzen dute, alegia. Zentzuzkoa da hizkuntza lan-tresna behinena duten profesionalek —kazetariek, itzultzaileek, interpreteek, zuzentzaileek, editoreek…— gizarteko beste kideek baino arreta handiagoa jartzea hizkuntza kontuei, baina batzuetan iruditzen zait alde hori are handiagoa dela euskaran inguruko erdaretan baino, eta euskal hiztun arruntaren eta hizkuntzaren profesionala den hiztunaren artean arrakala gero eta zabalagoa sortzen ari dela. Lanbidea euskaran oinarritzen dugun pertsonok hizkuntzaren frikiak bihurtu gara. Uste dut horixe dela, funtsean, lehen eskola egunetan arraro begiratzen didaten ikasleei ohartarazi nahi izaten diedana. Eta zalantzarik ez dut etorkizun hobea lukeela euskarak frikismo hori orokortuko balitz. Ezjakintasunak, utzikeriak, lotsak eta erreparoek mesede gutxi egiten diote euskarari.