Xabier Aristegieta Okiñena
Joan den urtarrilaren 13an, Patxi Petrirenak argitze-ahalegin eskergarri bat plazaratu zuen blog honetan bertan, “Ezaz” izenburupean. Laburbilduz, xede zuen aztertzea ea “eza” “gabezia” esanahiko izen bezala erabiltzen denean, izen horrek -a itsatsia duen ala ez; hots, “eza” ala “ez” ote den. Ikusirik, besteak beste, Hiztegi Batuan “-ik eza” gisa jasota agertzen dela, eta ez “-ik ez” gisa.
Patxi Petrirenak gaiari heltzeko hartu zuen ikuspegia izan zen, nik ulertu nionez, informazio kontrajarriak eskaintzen dituzten iturriak erabiltzean zirt edo zart egitearen korapiloarena.
Oraingoan, ordea, gai hori beste ikuspegi batetik landu nahi nuke, sumatu uste dudan gertakari baten testuinguruan kokatuz.
Planteatzen dudan ideia da zenbait erregulartasun hautsi egiten ditugula euskaraz, automatismo ez makalez, erregulartasun horiek azken bururaino eramateak ulergarritasunari egingo liokeen kaltea saihesteko; eta esango nuke jokabide hori inspiragarri gerta dakigukeela hizkuntzaren beste bazter batzuetan ere (aipaturiko eza/ez zalantza, esate baterako), dena delako erabakia hartzerakoan beti ulergarritasunaren aldera lerratzeko.
Esandako hori funtsatzeko, aditzoinari buruzkoak diren adibide hauek jarri nahi nituzke gaurkoan:
1. adibidea: “Etsi”ren taldea. Hiztegi Batuan honako informazioa eskaintzen zaigu zerrendaturiko aditzei buruz:
askietsi, askiets, askiesten. du ad.
balioetsi, balioets, balioesten. du ad.
ederretsi, ederrets, ederresten. 1 du ad. Ipar. ‘onartu’ 2 dio ad. ‘eder iritzi’
handietsi, handiets, handiesten. du ad.
“Etsi”ri dagokionez, ordea, honako hau jasotzen da:
etsi 1, etsitzen. du ad.
“Etsi, etsitzen”. Alegia, ez “etsi, esten”.
2. adibidea: “Hezi”. Hiztegi Batuak jasotzen du:
hezi, hez, hezten. du ad.
Aditzoina “hez” da, Hiztegi Batuaren arabera. Hortik sortzen da, adibidez, “hezle” izena, Hiztegi Batuan jasoa, nahiz eta ezin esan oso erabilia denik, “hezitzaile”ren aldean (hori ere Hiztegi Batuan jasoa). Zergatik erabiltzen da gehien “hezitzaile”, logikoena edo –lehen erabili dudan hitzari eustearren– erregularrena “hezle” litzatekeenean?
Era berean, “aztertu”ko “azter”ek “azterketa” ematen duen bezalaxe, “hezi”ko “hez”ek “hezketa” eman beharko luke. Baina ez da halakorik esaten, ezta Hiztegi Batuan jasotzen ere.
Eta, “sartu”ko “sar”ek “sarbide” ematen duen bezala, “hezi”ko “hez”ek “hezbide” eta, hortik, “hezpide”ra eraman beharko gintuzke… ustez. Baina ez: “hezibide” ematen du, eta halaxe jasotzen du Hiztegi Batuak.
Eta ez du “hezkarri” ematen, baizik eta “hezigarri”.
3. adibidea: “Heldu”. Hiztegi Batuak hauxe jasotzen du:
heldu 1, hel, heltzen
Baina “jarri”ko “jar”ek “jarleku” ematen duen ez bezala, “heldu”ko “hel”ek “helduleku” ematen du; ez “heleku”.
Goiko adibideek erakusten dute, nire interpretazioaren arabera, aditzoinaren identifikagarritasun-problema bat gertatzen dela. Eta horren eskutik, ulergarritasun-problema bat.
“Esten”en nekez identifikatzen dugu “etsi” aditza. “Balioesten”en bai, baina ez “-esten” bukaeragatik, baizik eta “balioesten“ horrek “balioetsi” bloke osoa identifikatzeko adina material, grafiko nahiz fonetiko, eskaintzen digulako. Baina “esten” laburregia da, eta, beste ezein elementurekin uztartuta joan gabe, ez digu bertan “etsi” argiro atzitu ahal izateko modurik ematen. Hortaz, ezin dugu ulermenari kalterik egin gabe “etsi” erreduzitu.
“Hezi”ko aditzoina “hez” dela ikusi dugu. Alabaina, eta batez ere ahozko (entzunezko) diskurtsoari dagokionez, esango nuke “hezi” hori ezin dela ulermenaren kalterik gabe erreduzitu, non eta hatxe hori hasperendun egiten hasten ez garen, ezen arriskua dago aditz nagusi gisa ez baizik eta aditz laguntzailearen ezeztapen gisa interpretatua izateko. Adibidez, norbaitek “hez dezagun astakilo hau” bezalako zerbait esaten badu (“esan”, diot; ez “idatzi”), askoz ere nekezago ulertuko zaio “hezi dezagun” esanda baino. Ezezko aditz gisa ulertuko genioke askok… eta aditz nagusiaren esperoan geratuko ginateke: “ez dezagun… zer?”.
“Hezitzaile”k ere, iruditzen zait askoz samurrago egiten duela ulermena “hezle” gordin batek baino (esan bezala, bai “hezitzaile” bai “hezle” Hiztegi Batuan jasota ageri dira).
Horrenbestez, “heziketa” esanahi-familiaren muin erreduziezina, ahozko diskurtsorako behintzat, “hezi” litzateke.
“Hel gaitezke” problemarik gabe ulertzen da. Baina “heldu” ezin dugu erreduzitu, “leku”ri uztartuta badoa.
******
Aurreko horren guztiaren argitan behatuko nioke nik ez/eza aferari. Horretarako, Patxi Petrirenak Ereduzko Prosa Gaur-tik aterata eskaintzen dizkigun adibide batzuei heldu nahi nieke; zehazki, berari bitxiak egiten zaizkion batzuei:
Segurtasun-eza hori
Segurtasun eza handia
Ahalmen eza honen iturburuak
Xarmarik eza hura
Segida eza batzuk
Arrazoimen-eza politikoa
Bortxakeriarik eza aktiboa
Pentsatzen dut “eza” -a itsatsidun bezala agertu izana dela bitxi iruditze horren arrazoia. Baina nik uste dut –a itsatsi horrek baduela logikarik: “segurtasun ez handia” esango bagenu, ez al litzateke oso sintagma ekibokoa izango? Entzulearen edo irakurlearen ulermenari ez al litzaioke gailenduko segurtasuna “ez handia” izatearen ideia? Edo arrazoimen “ez politikoa” izatearena, beste adibide bati heltzearren? Egia da “eza”ren aurreko izena partitiboan egoteak ulermen egokirako bidea ematen digula; baina duda dut zantzu eskas samarra ez ote den. Alegia, eta beste adibide bat jartzearren: “agintariekiko begirunerik ez larria” esatean kolpe batean ulertzen al da “begirunerik eza”z ari dela, eta ez “ez larriaz”? Ez naiz galdetzen ari partitiboa behar adinako pista izan “beharko” litzatekeen ala ez, baizik eta ea egiazki, praktikan, halakotzat funtzionatzen duen euskaldun gehienentzat ala ez. Eta, horren arabera, ez/eza substantiboaren muin erreduziezina “ez” den ala “eza” den.
31 eskutik 