Hilabetea: apirila 2013

Posted on

Euliak eta kanoiak

Itziar Aduriz Agirre

Esango nuke emakume praktikoa naizela eta nire bizitzako alderdi guztietara begiratuta ikusten ahal dela ezaugarri hori. Esango nuke.

Euskal Filologia bukatu eta UZEIn lanean hasi nintzenean, orduan bideratzen hasi zen nire ikerketaren soslaia. Eta praktikora bideratu zen, kasualitatez, seguru asko. Ala ez.

Ni pozik, nire ikerketan ere izaera praktiko hori islatzen zelako, alegia, ikerketan aritu hainbat denboran eta esfortzu hartatik zerbait (tresnaren bat-edo) sortu egiten genuelako eta erabili egiten zelako helburu jakin batean.

Artean, hizkuntzalaritza teoriko eta praktikoaren kontua garbiago neukan, garbiago baina erratuago ere bai. Izan ere, denborarekin ikusi dut teoria-hizkuntzalaritza egiten dutenek praktikotik ere badutela, eta ez gutxi. Besteren artean, hizkuntzalaritza aplikatua egiten dugunok erabiltzen dugulako, neurri handi batean. Gogoratu «besteren artean» esan dudala. Badaezpada ere.

Puntu honetan gogora datorkit blogkide den Igone Zabalaren 2012ko azaroaren 1eko artikulua, «Geneen adierazpen-askatasuna» titulupean egin zuen artikulua, hain zuzen ere. Zilegi bekit haren hitzak zuzen-zuzenean ekartzea (zaila baita berak idazten daukan zuzentasuna eta zorroztasuna imitatzea):

«Hizkuntza ikuspegi askotatik azter daiteke eta, edozein jakintza-alorretan bezala, motibazio teoriko hutsez iker daiteke edo, bestela, gizartean dagoen arazo edo gatazka bat konpontzen laguntzeko motibazio aplikatuaz. Hizkuntzalaritza aplikatuak hizkuntzalaritza teorikoak garatutako jakintza baliatzen du, eta teknika eta metodologia egokiekin konbinatuta, helburu aplikatuak erdiesten saiatzen da. Emaitzak ebaluatu egin behar dira eta, ebaluazio horretatik, abiapuntuko teoriak eta metodologiak birformulatu egin behar dira.»

Utz dezagun, bada, praktiko izatea bizitzaren beste alderdietarako eta hizkuntzaren inguruko ikerketaz ari garenean hitz egin dezagun hizkuntzalaritza aplikatuaz eta teoria-hizkuntzalaritzaz.

Bikote honen aurrean nagoela (hizkuntzalaritza aplikatua eta teoria-hizkuntzalaritza), ezin aukera hau galdu barruan dudan kontu bat aipatu gabe. Izan ere, inoiz bi ikuspuntuen artean nolabaiteko ez-ulertuak egon badira ere, badakigu ikuspuntuen aniztasunean (eta behar denean elkartzean) dagoela gakoa eta etorkizuna. «Desberdinak gara baina denak gara beharrezkoak!» aipatzen du behin eta berriro nire ikerketa taldeko lankide batek. Eta arrazoia ez zaio falta.

Emaitza ederrak ditugu gurean ere, ikuspuntu eta diziplinak nahasten atera direnak. Hortxe ditugu neuro-, sozio-, psiko- eta biohizkuntzalaritzak, hizkuntzaren jabekuntzaren ingurukoak, hizkuntzalaritza konputazionala, etab.

Goian aipatu dudan nire ikerketa-soslaia hizkuntzalaritza aplikatutik eta diziplinartekotasunetik bideratu zen,  konputazionaletik hain zuen, euskararen tratamendu konputazionaletik.

Ni lanotan hasi nintzenetik garaiak asko aldatu dira alor honi begira. Horrela, gure lehen lanak, UZEIn eta IXA taldean (bietan batera aritu bainintzen urtetan) datu-baseen eta corpusen osaketei begira genituen. Morfologia, lexikoa, ortografia, erroreen tratamendua eta abarren lantzetik XUXEN zuzentzaile ortografikoa sortu zen. Lematizatzailea, ondoren, gaur egunean corpusen kontsultan puntu giltzarrienetakoa baita.

Garai hartatik datoz artikulu honi izenburua ematen dioten hitzak. Euskaltzaindiko XIII. biltzarrean, Leioan izan baitzen 1994. urtean, estreinakoz aurkezten genituen gure lanak euskal komunitatean hizkuntzalaritzaren ikuspuntutik.  Aurkezpenaren ondoren, Piarres Xarriton altxatu eta bere iritzia bota zuen: ez ote ginen ari euliak kanoikadaz hil nahian. Besterik ez dut gogoan. Harri eta zur geratu ginen. Aurrera egin genuen, ordea!

Erabilerak ere bermatzen du alor hau. Horrela, blog honetan argitaratzen diren artikuluak begiratu besterik ez dago ikusteko corpusei egiten zaien erreferentzia, hitz ala egitura jakinen adibideak eta maiztasunak bilatzeko.

Hizkuntzaren inguruan lanean gabiltzan askorentzat tresnok ezinbestekoak bihurtu zaizkigu, modu azkar batean eskura jartzen diguten informazioagatik eta gehienok ordenagailuz idazten dugunez, idazketa errazten digutelako, neurri handi batean.

Dagokidan neurrian, gogora ekarri nahi dut baliabide horien atzean dagoen lan linguistiko eta informatikoa, nire ustez ezinbestekoa dena tresnaren egokitasunerako eta kalitaterako (bestelako iritziak eta jokatzeko moduak baldin badaude ere).

Xarritonek euliak eta kanoiak ikusi zituen. Nik tximeleta koloredunak ikusten ditut teklatuaren soinu etengabea entzuten dudan bitartean.

Jarraituko du.

Posted on

Beren umeak bularrez hazteko kontua

Elixabete Perez Gaztelu

Caja de Ahorros Provincial de Guipúzcoa. Libreta General. Cuenta Corriente nº… de D… Domicilio… Pueblo... azalean idatzia duen liburuxka eskuetara iritsi berri zait. Pezeta baten sarrera beste mugimendurik ez dauka jasoa. 1900. urteaz geroz Gipuzkoan jaiotzen ziren umeei zabaltzen zieten aurrezkiak gordetzeko liburuxkaren aleetako bat da [1]; 1918ko irailaren 6an zabaldu zuten Irunen.

«Verdades que deben extenderse» du lehen atalak buruan. Mandatua: gurasoek ez dezatela alkoholik edan, kaltea eta gaitza besterik ez dute etxera eramango.

Los hijos de los alcoholizados son muchas veces enclenques, idiotas, deformes. Muchos mueren con convulsiones.

«Egia» horien eta beste eskuren batek liburuxka-jabeentzat zehaztutako «Instrucciones para el imponente» direlakoen ondoren, 13 orrialdetxoko testu bat dago, gaztelaniaz lehenbizi, euskaraz geroxeago. Ama berriei eskainitako testua da. Amak umetxoak bularrez haztera bultzatu nahi ditu, eta gomendioak ematen dizkie jakin dezaten nola jokatu umetxoa behar bezala elikatzeko.

Litekeena da testua ezaguna izatea, baina niretzat ez zen hala, eta ezjakinean dagoen bakarra izango ez naizelakoan, zuekin konpartitzera deliberatu naiz. Alde askotatik mereziko luke, nik uste, aztertzea. Beteak beste, XX. mendeko lehen laurdenaldi hartan kokatzea interesgarria litzateke: Nork pentsatu zuen komeni zela halako testu bat egitea? Zergatik? Nork irakurtzekotan egina? Zergatik testua aurrezki liburuxkan plazaratu? Nork erabaki zuen gaztelaniaz eta euskaraz eman behar zela? Nork itzuli zuen euskarara? Nola erabaki zuen itzultzaileak zein hizkera moduz baliatu? Zenbat euskaldunek, zenbat emakume euskaldunek jakingo zuten orduan irakurtzen? Eta abar. Erantzunik ez dut, ordea.

Atal eta ataltxoen izenak besterik ez ditut jasoko, uste baitut izenburuak elkarren parean jasotzea egokia izan daitekeela itzultzailearen lanaz ohartzeko. Nolanahi dela ere, liburuxkako euskal atala eskaneatuta hemen jarri dut, gustua duenak eskura eta eskuzta dezan (Aurrezki kutxa 1918ko liburuxka_eusk).

Bi atalen izenburuak honelaxe idatzita daude. Errespetatuko ditut letra larriak eta xeheak, lerro bukaerak non egin dituzten (sintagmako zein atal bereizita), okerrak (Mery gaztelaniaz, Merry euskaraz…, euskal testuko izen berezi guztiak «mediku jauntzat» jo dituzte)…

INSTRUCCIONES A LAS MADRES

PARA

AMAMANTAR Á SUS HIJOS

ARREGLADAS POR

el Doctor Budín, M.me Landrin, M. Gaston Mery

y el  Doctor M. Variot

 BEREN UMEAC BULARREZ

ASITZECO CONTUAN

AMAC EDUQUI BEAR DITUZTEN

ARGIBIDE EDO JAQUINBEARRAC

Medicu jaun

Budín, Landrin, Gaston Merry eta Variotec ipiñiac.

Era berean, iruditzen zait ataltxoen izenak bi hizkuntzetan ikusteak argi pixka bat eman dezakeela XX. mende hasierako itzultzaile hura hitzak eta (batez ere?) sintagmak itzultzeko nola moldatu zen ikusteko. Ildo horretatik, ariketatxo moduan, konpara daiteke testu horretan erabilitako hainbat hitz-sintagmarentzat emandako irtenbideak eta egun hiztegietan ematen direnak (demagun mamada [2], biberón, destete, lactancia (materna (amagandiko edoskitze; edoskitze natural (Euskalterm)), mixta (ez dut ordainik aurkitu hiztegietan), artificial (edoskitze artifizial (Euskalterm)), esterilizador…) eta/edo gisa bateko edo besteko corpusetan topa daitezkeenak.

Hauexek dira ataltxoen izenak. Hemen ere grafia bere horretan utzi dut.

Lactancia materna Amaren bularrezco ume azitzea
Cuidados especiales para las primeras mamadas Umea bulartzen azitzean contuan eduqui bear dirán gauzac
De cómo han de ordenarse las mamadas de las criaturas Cer nolatan umeari bular aldiyac eman bear zaizcan
Cuidados que han de darse al niño durante la lactancia Bularreco umeaquin eduqui bear dirán contuac
Cuidados especiales para la madre que está criando Bularreco umea daucan emacumeac bere buruarequin eduqui bear dituan contuac
Lactancia mixta Bularrez eta beste gauzez umea azitzearen gañean
Hay que pesar á los niños Noizic beiñ comeni da umeac pisatzia
Lactancia artificial Ganadu esnez umea azitzearen gañean
Leche esterilizada Ur iraquiñez garbitutaco esnea
Aparatos esterilizadores Esnea garbitutzeco ontziac
Leche esterilizada industrialmente [Euskal atalean ez dago ez izenbururik ez azalpenik]
Las diluciones de la leche Urez nastutaco esnea
Elección del biberón Mamadora edo titi-ordecoac nolacoa izan bear duan
Cantidades de leche convenientes para cada mamada Eran-aldi bacoítzean umeac artu bear duan esnea
Intervalos entre las mamadas con biberón

Mamadoraco eman-aldi batetic bestera gorde bear dan dembora
Alimentos que convienen para el destete

Bularra quentzeraco umeai eman bear zaizten janari edo artzecoac
Los repartos de leche esterilizada y las consultas por la criatura [Euskal atalean izenbururik ez, baina erdal azalpenekoa arestiko euskal ataltxoaren bukaeran dator]

Hizkuntza kontuez gain (eta aurrezki kutxen eginkizunen eta beste hamaika kontuez gain), besterik ere eskaini dit testuak: euskararen itzultzaile (niretzat ezezagun) horrek XX. mende hasierako Frantziara bidali nau, testua «ipini» zuten egileengana. Horrela egin dut topo Pierre Constant Budin medikuarekin (1846-1907), eta ohartu gure erdal testua ere seguruenik Budinek 1900an argitaratu zuen Le nourrisson: alimentation et hygiène – enfants débiles, enfants nés á terme lanaren laburtzapen-egokitzapen-itzulpena izan daitekeela. Umeentzako zerbitzuen zerbitzuburua izan zen Amélie Landrin andrearen berri ere jakin dut. 1892an Frantzian «A la goutte de lait» sortu bide zuen M. Variot doktorearena ere bai… Eta Donostiara eraman nau horrek guztiak, 1903an sortu eta ezagutu genuen «Esne-tantora»…, eta guztia itzultzaileen lanari esker.

Samurra testua, usain, sentimendu eta zer jakingarri askoren sortzaile eta berriztagarria. Gainera, emakumeentzako testu argia da, gure amonen garaian irakurtzen zekiten emakume euskaldun giputzek aise ulertzeko modukoa, nik uste. Niri behintzat hala iruditu zait.

Idoia Santamariaren txakurrarena baino bizimodu patxadatsuagoan irabaziak lortu ditut, inondik ere. Itolarrian bizi den Mari Larri itzultzaileren bat tartean izan ez bazen, ez nuen izango ez Frantziako bidaiarik, ez zuei halako testu luzea (barkatu) egiteko aukerarik… hil honetako zorraren kitagarri.

[1] N.B. Desde 1º de Enero de 1900, á toda criatura que nazca en Guipúzcoa, se le dota gratuitamente con una libreta de la Caja de Ahorros Provincial, importante una peseta; y para evitar el reintegro de esa peseta inicial, anulando, por consiguiente, esa Libreta General, se consigna la cláusula de reserva siguiente: El saldo de esta libreta nunca podrá bajar de una peseta mientras viva el propietario.

[2] Euskaltermek ez dit uzten lotura hitzarekin egiten. Zehazkitik hartuko ditut.

Posted on

Pierre Urte

Iñigo Roque Eguzkitza

Ezer gutxi dakigu Pierre Urteren bizitzari buruz, nahiz azkenaldian hari buruzko lanak ugaritu diren, eta non eta noiz hil zen ere ez dakigu seguru: Juan María de Olaizolak dio Ipar Amerikan zendu zela, 1717an hara joan ondoren, baina, Patri Urkizuren arabera (Pierre d´Urteren hiztegia: Londres 1715), 1719an Londresen ezkondu zen, Castle Street-eko kapera frantsesean (huraxe da haren bizitzari buruzko azken datua); M.A. Llewelyn-en esanetan, bere garaian sorlekura itzuli zela zabaldu zen arren, ziur aski Ingalaterran bertan hil zen. Haren bizitzari buruz baditugu zenbait xehetasun, askorik ez. Donibane Lohizunen jaioa (1664), kaputxinoa izan zen, baina laster Erreformaren bidetik abiatu zen. Orduko higanot askok bezala erbesterako bidea hartu behar izan zuen, ordea, Nantesko Ediktua bertan behera utziz gero (1685). Urte Ingalaterran gerizatu zen. Han apaiztu zen, Eliza Anglikanoaren barruan, eta euskarazko zenbait lan ondu zituen: gramatika bat, hiztegi bat, eta Bibliako Hasiera osoaren eta Irteeraren pasarte batzuen itzulpena.

Guk itzulpen horri erreparatuko diogu. Gainerako lanak bezala, itzulpena ez zen argitaratu Urteren bizialdian, eta luzaroan Shirburn gazteluko liburutegian gordeta egon zen, Oxford aldean. Galesezko zenbait eskuizkribu ere biltzen zituen Shirburneko bibliotekak, eta pentsatzekoa da eskuizkribua han egoteak zerikusia izango zuela denbora hartan euskara hizkuntza zeltikoen ahaide zelako ustearekin. Ez dakigu zehazki noiz egin zuen lana, edizioaren arabera data bat edo beste aipatzen baita: c. 1700 (1. argit.) eta c. 1715 (2. argit.).

Hala ere, XIX. mendean itzulpenak bi argitaraldi izan zituen: lehenbizikoa M.A. Llewelyn Thomas-ek apailatu zuen, 1894an, eta Claredon Press-ek argitaratu; bigarrena, E.S. Dodgson euskalari ezagunaren ardurapean, Londresko Trinitarian Bible Society-k argitaratu zuen 1898an (Etorkia baizik ez zen jaso orduan). Lehenbiziko edizioak, bigarrenak ez bezala, badu aurkezpen baliotsu bat, editoreak erantsitako atarikoa («Introduction»).

Itzulpenari buruzko zenbait ohar argigarri egin zituen sarrera horretan Llewelyn-ek. Esaterako, hari esker badakigu Genevako Biblia erabili zuela sorburu-testu gisa itzultzaileak, hango hutsak ere beretu baitzituen; seguruenik, gainera, 1588ko bertsioa erabiliko zuen.

Interesgarria da, halaber, edizioaren prestatzaileak testuaren harreraz eginiko azterketa xumea. Batetik, herritar arrunten artean zabaldu zuen kopia bat, laguntzaile batzuen bitartez, haien iritziaren berri izateko. Iritziok harrigarri bezain zintzoak izan ziren: berek ere egin zezaketela («I could have done as well myself»), mailegu gehiegi erabiltzen dituela euskaratzaileak (hori dela kontu, hizkuntza zokoratuen garbizaletasunaz gogoeta jakingarri bat eransten du Llewelyn-ek) eta testua ederki ulertzen dela (ia berrehun urte igaroak baziren ere). Adituen iritziek berretsiko zuten herritar arruntek aipaturiko ulergarritasun hori (van Eys, Larrieu, Webster).

Llewelyn-ek gaineratzen du iritzi horiek Sarako herritarren artean jaso zirela eta, beharbada, Sarako mintzaira Donibane Lohitzunekoa baino «garbiagoa» izateak izango zuela eragina horietan. Gainera, bazekien, Vinson-ek esanda, Donibane aldean frantsesetiko eta gaztelaniatiko maileguak erabiltzen zirela txitean-pitean, eta, noski, itzulpenean ere ez dira halakoak falta: «Ekarri beharco dut nic sin falta hire sémeä hi ilki içatu aiçen herrira» (Hs XXIV, 5). Urte, esan gabe doa, ez zen uste horretakoa izan, Sarako eta Donibane Lohizuneko mintzairak maila berean ezarri baitzituen bere Gramatikaren atarikoan:

De Toute la Cantabrie françoise où l’on parle le meilleur basque c’est dans la prouince de Labour, qu‘on nomme Laphurdi, et surtout a St. Jean de Luz et a Sara deux paroisses de cette prouince distantes de deux petites lieus l’une de l’autre c’est ce que tout le monde auou unanimemt en ce païs la.

Hala ere, Donibane-Ziburuko hizkeraren aldera bazen halako mesfidantza bat XIX. menderako, Julio Urkixok ezin hobeto erakutsi zuenez artikulu batean («El vascuence de San Juan de Luz»):

Al dar cuenta en Euskaleriaren Alde (Julio, 1922) de la aparición del estudio de Hugo Schuchardt, Zur Kenntnis des Baskischen von Sare (Labourd), hable de la rivalidad que, desde tiempo inmemorial, ha existido entre Sara y San Juan de Luz, respecto a la pureza y excelencias de su vascuence respectivo.

Protestanteen kerua zuten hitzek ere eragingo zuten arbuiorik edo mesfidantzarik euskaldun katolikoen artean; esaterako, Jainkoaren partez, askotan Eternala aipatzen da (tarteka Iainco Eternala ere bai).

Atarikoan, orobat, zenbait arkaismoz dihardu paratzaileak: ozar (txakur handia), ordurako ahantzia, eta txahal (behi helduaren adieran). Interesgarri dira, bestalde, itzultzaileak zenbait pasarte itzuli gabe utzi zituela (ez dezagun ahaztu eskuizkribua burutu gabe zegoela, ez zegoela inprimategirako gertu). Horien hiru adibide ematen ditu sarreragileak:

In Genesis xxx. 37 he does not attempt to translate «green poplar and hazel»; in Exodus v. 12 he leaves blank the word for «stubble», and in Exodus ix. 32 he does not give the word for «rye». He was not a countryman, but the native of a small seaport full of fishermen and sailors.

Azalpena bitxi samarra da, itsas herrietan barnealdekoetan bezain arrunt izango baitziren zurzuriak, hurritzak, uztondoak edo zekalea. Lehenbiziko edizioan, beraz, hutsuneak bere horretan geratu ziren, puntu etenez nabarmendurik. 1899koan, ordea, osaturik agertu ziren hutsuneok: «zur-churi eta urritz» (Hs XXX, 37). Kontuan izan Oxfordeko edizioa aditu eta hizkuntza-ikasleentzat moldatu zela, eta bigarrena Euskal Herrian bertan berri ona zabaltzeko.

Beste horrenbeste gertatu zen akatsekin: lehenbiziko edizioan ez ziren arteztu. Izan ere, Llewelynek bi akats harrigarri aipatzen ditu, biak ala biak frantsesezko testua gaizki interpretatzearen ondorioak:

  • «Bañan emaztebat ethorri içan çen herrira» (Hs XII, 10). STko famine, ez zen, ordea, emaztea, gosea baizik. Bigarren edizioan: «Bañan gossete haündi bat ethorri içan çen herrira».

  • Antzeko nahaste bat agertu zen aurreko kapituluan (Hs XI, 31) belle fille gardena alaba edertzat hartzen denean (bigarren edizioan, erraña), eta antzera kapitulu batzuk aurrerago (HS XVI, 14) serfs orkhaitz direnean, mutil izan beharrean (bigarren edizioan bezala).

Leizarragaren lana ere aipu du Llewelyn-ek, esanez literatura-hizkuntza estandarizatzeko aukera bikaina izan zela baina ez zuela arrakastarik izan. Horren harira, William Morgan galestar apezpikuaren itzulpenarekin (1588) parekatzen du beskoiztarraren ahalegina, arrakastarik izanez gero izan zitekeenaren ispilu eta mirail.

Testua ohartukiago aztertzea mereziko luke, baina esan dezagun, lehen ikusian, bizitasun handikoa dela, eta gaurko irakurlearentzat ere atsegingarria.

Posted on

Du ala dauka?

Juan Garzia Garmendia

Iepa, Joaniko!

Zer moduz bizi gara?

Jonek ez du lagunik.

Jonek ez dauka lagunik.

Zein da irizpidea? Mendebaldean dauka erakoez abusatzen da, bale, baina zein da egiazki araua? Noiz da zuzena, berez, eduki?

Zenkiu!

Iepa, Amayika:

Hemen, nobedade handirik gabe.

Ea:

Badira/baditugu bi sistema. / Bi sistema daude/dauzkagu.

Mendebaldean gero eta nagusiago den sistema ulertzeko modurik sinpleena, nik uste, gaztelaniaren bilakabideari erreparatzea da, horren kalkoa baita gakoa.

Gaztelaniaz, gaur egun, ha, arkaismotxoren bat gorabehera, aditz laguntzailea da soilik; bestela, tiene erabiltzen da sistematikoki. Funtzio-banaketa hori kalkatzen du(gu), gupidarik gabe, oraingo mendebaldetar hiztun askok edo, dagoeneko, gehienek; idazle batzuek ere, hala nola Atxagak, bide horretatik jo dute.

(Eredu horretan, formalki eduki aditzaren adizkia izan arren, izan aditzaren formatzat ere erabiltzen du hiztun/idazle askok dauka: Ez du inoiz lagunik izan baina Ez dauka lagunik).

Salbuespenen bat bada, hala ere, baina azalpen hori baiestera datorrena; izan ere, oraingoz, jende gutxik esango luke *Pellok anaia dauka Mikel: joskera horrek ez du paralelorik gaztelaniaz, eta horregatik salbatu da, noski, haren anaia da>anaia du moldea inbasiotik.

Kontua konplexuagoa da (izan/egon ere tartean sartuz gero, batik bat[1]), eta joskerari ere eragiten dio (baditu arazoak / arazoak dauzka), baina horixe da funtsezkoena du/dauka formen lehiari buruz.

Gertatzen da, ordea, euskara jada egina zegoela ha>tiene aldaketa hori kalkatzen hasi aurretik, eta eredu zaharrago hori bizirik dagoela neurri handi batean, baita euskal hiztun gaztelaniadunen artean ere. Zer esanik ez, ekialdean (iparraldean, frantsesez halako aldaketarik gertatu ez delako noski), ez du halako lekurik dauka orotariko horrek.

Jakina, du>dauka aldaketa nagusitu ez den sisteman, du da, berdin berdin, laguntzaile zein trinko. Sistema horretan, beraz, libre geratzen da dauka adizkia du adizki trinkoaren ordezkoa izatetik, eta zentzu markaturen bat izaten du, iraute batekin lotua betiere:

gordinik/egosirik daukagu[2] [eduki, tener: egoera]

eskuan dauka ezpata [eduki, sostener: heldu, eutsi]

bi elektroi dauzka [eduki, contener: barruan]

egoki(tzat) daukate [eduki, considerar: uste izan (X Y dela)]

…

Araua eskatzen duzu. Zer nahi duzu esatea? Nik neuk (ez ahal naiz bakarra izango!), azaldu ditudanengatik, batuagotzat daukat halako esanahi markatuetarako gordetzea dauka, baina auskalo zertara garamatzaten soziologiak eta arrunkeriak.

Egia esan, nagusi-nagusi dabilena nahaste kaotikoa da: dirua daukat (?) baina ikusita ditut (!), eta abar. Mendebaldeko hiztun askorentzat, bistan da, gauza bera-edo dira dauka eta du (hots, adizki trinkoetan behintzat, eduki eta izan).

Eta, ez pentsa, nire eta nire antzeko batzuen erabileran ere, justifikagaitza da formalki aukera joskera berezi batzuetan (belarriak hala agindurik): esan beharra daukat, ez daukazu hori esaterik…

Tarte bat bada, beraz, lausoa, baina, gainerakoan, eredu bien artean aukeratu behar. Zure hizkeraren kasuan, ez da dudarik; inorenak zuzentzerakoan, berriz, ahal baduzu, pertsuaditu testugilea, eta, ezin baduzu, koherentzia behintzat eskatu.

Eta, batez ere, saiatu ez erotzen.

Juanito Argilun

Gabon!

Oraintxe aztertu dut zure azalpena. Arras argigarria!

Hala ere, ez daukat dirurik erakoek ez didate holako belarriko minik ematen (baina ni beti ez dut dirurik-en alde!), baina ikusita ditut… puf! Gogorra! Lankideei, hala ere, ez zaie kaskoan sartzen ikusiak ditut ere euskara dela, eta, tira, lortu dut ikusita ditut baztertzea eta gutxienez ikusita dauzkat edo ikusiak dauzkat erabiltzea (ikusirik zientzia-fikzioa da).

Mila esker!

[1] Horretaz eta bestez: <<Bada arazoriketik arazoak dauderaino: existentzia-predikazioa eta inespezifikotasuna>>, Juan Garzia, in GRAMATIKA JAIETAN: PATXI GOENAGAREN OMENEZ, X. Ariagoitia, J. Lakarra (<<Julio Urkixo>>  E. F. M.aren Urtekariaren Gehigarriak, LI).

[2] –(r)ik atzizkiarekin konbinaturik, (ia-ia) hizkera guztiek darabilte dauka/dago, eta ez du/da, eta berdin, noski, –ta/-da atzizkiarekin ere. Artikuluarekin, aukerakoak dira bi moldeak: ikusia dut/naiz zein ikusia daukat/nago.

Posted on

Zuk baizik ez nauzu maite, ni baizik ez duzu maite

Baizik-en erabilera murriztailea eta komunztadura

Beñat Oihartzabal

Gramatika solasa nire gaurkoa, gehienetan bezala. Gramatika liburuetan aipatzen ez ohi den puntutxo batez: baizik-en erabilera murriztailea eta pertsona komunztadura.

Has gaitezen baizik-ek juntaduretan duen erabilerarekin, komunztadurari dagozkionetan argiago delakoan hau. Baizik morfemaren bidez eratzen diren juntaduretan bi osagai agertzen dira aurkaritzan direnak: bata, ezaren besarkaduran da, bestea, baizik-en pean dena, ez. Ondoko adibideek erakusten dute erabidea:

(1a)    Niri nehork ez dit deus erran, zuk baizik.
(1b)    Ez dizute zuri eman, niri baizik.
(1c)    Ez gara gu mintzatuko, haiek baizik.

(1)eko adibideei soako bat emanez, ikus daiteke aditzak pertsonan komunztatzen direla ezaren pean den osagaiarekin (nehork, zuri, gu), eta ez, beraz, harekin aurkaritzan den baizik-en peko denarekin (zuk, niri, haiek).

Erabide hau garatuz edo haren ildotik, baizik-en beste erabilera bat ere bada, hartan ez baitira (1)eko adibideetan bezala bi osagai aurkaritzan agertzen, baina osagai bakarra. EGLU-IVk, [1] baizik-en erabilera hau murriztailea deitzen du, eta nik ere hala eginen dut hemen. Ondoko adibideek erakusten dute baizik-en erabilmolde hori:

(2a)    Zuk baizik ez dakizu hori.
(2b)    Horrelakoak guri baizik ez zaizkigu gertatzen.
(2c)    Zu baizik ez zara mintzatu.

(2)ko adibideetan, (1)ekoetan ez bezala, baizik-en pean den osagaiarekin egiten da komunztadura, ergatiboa izanik lehen adibidean (zuk/dakizu), datiboan bigarrenean (guri/zaizkigu), eta absolutiboan hirugarrenean (zu/zara). Holako adibideetan pertsona komunztadura agertzea naturala dela erran nezake. Konpara ditzagun (2)ko perpausak, komunztadurarik ez duten hauekin:

(3a)     *Zuk baizik ez daki hori.
(3b)    *Horrelakoak guri baizik ez da/zaizkio gertatzen.
(3c)     *Zu baizik ez da mintzatu.

Ez dakit irakurle guziek eman lezaketen izarñoa holako perpausetan, baina, eskuin eta ezker galdatu ondoan, badirudi holako testuinguruetan baizik erabiltzen duten hiztun gehienentzat ez direla ongi eratuak (3)ko perpausak.

Alta bada, ez da hori EGLUk baizik-en erabilera hori aztertzerakoan dioena. Alabaina, Euskaltzaindiko Gramatika batzordearen lanean franko garbiki aditzera ematen da erabilera murriztaile horretan ohiko jokabidea dela baizik-en pean den osagaiarekin komunztadurarik EZ egitea (aditza 3. pertsona singularrekoarekin komunztatzen balitz bezala). Honela dio EGLUk baizik-en erabilera murriztaileaz ari izanez: Komunztadura hura-rekin egiten du sarritan aditzak, sintagmaren lehen osagaia 1. edo 2. pertsonari dagokionean ere.

Bi adibide ekartzen dira ondotik, erranaren erakusgarri:

(4a)     Zu baizik ez dut maite.
(4b)    ?Zu baizik ez zaitut maite. (Galdera marka aipuaren parte da)

Ikus dezakegunaz, EGLUk zalantzazkoa ematen du zu osagaiarekin komunztadura dakarren adibidearen onargarritasuna (4b), bestea hobestekoa dela azpimarratuz. Azalpena ere ematen du: Horrelakoetan badirudi zu baizik gisako egitura horren hura-ri dagokion beste elementuren bat duela bere baitan, isilpean-edo, eta horrexekin egiten duela aditzak komunztadura:

(5)       Ez dut inor maite zu baizik.

Zertan gaude, beraz: EGLU bide okerretik ote dabil komunztadurarik eza hobestean? Ala makurrak ote dira hemen gorago, (3)an, eman gramatika epaiak, komunztadurarik eza baztertzen dutenak? Ez bata, ez bestea, nik uste. Goazen ikus hurbilagotik.

Kontu hau aipatzean, EGLUk erabilera murriztailearen konfigurazio mugatu jakin bat kontuan hartzen du, bere adibidean agertzen duena, eta testuetan maiztasun handi-handikoa dena. Perpaus eramolde horren arabera aztertzen ditu komunztadurako jokabideak, beste konfigurazioez deusik erran gabe. Halere, oker legoke, ene ustez, konfigurazio berezi bateko jokabideaz han errana erabilera murriztailearen arau orokorra egin nahi lukeena.

Zer desberdintasun da gorago agertzen diren adibideen artean? (2-3)ko hiru adibideetan, baizik-en pean den osagaia subjektu bati edo osagarri datibo bati dagokio. Orduan, ikusi dugunaz, komunztadura egiten ohi da, eta zalantzazkoa da komunztadurarik ez egitea bigarren mailan ere batere onartzekoa den. Aldiz, EGLUk aipatzen duen kasuan, objektu zuzen bati dagokio osagaia. [2] Azken kasu honetan, bi jokamoldeak ager daitezke, pertsona komunztadurarik gabekoa, EGLUren arabera hobestekoa dena, eta, bigarren mailan, komunztadura duena.

Baizik-en erabilera murriztailearen jokabide orokorra, honela, eman daiteke orduan:

Erabilera murriztailean, baizik-en peko osagaiarekin pertsona komunztadura erakusten du aditzak, non ez den osagai hura objektu zuzena (edo existentzia predikatu baten subjektua), orduan, pertsona komunztadurarik gabe geldi baitaiteke aditza (EGLUk hobesten duen jokabidea, objektuaren kasuan behintzat).

Adibideak:

(6a)     Gu baizik ez gara joanen. (Subjektu absolutiboa: komunztadura)

(6b)    Zuk baizik ez didazu horrelakorik kontatzen. (Subjektu ergatiboa: komunztadura)

(6c)     Zuri baizik ez dizkizut horrelakoak kontatzen. (Osagarri datiboa: komunztadura)

(6d)    Zuri baizik gustatzen zaizkizu  horrelako janariak. (Osagarri  datiboa: komunztadura)

(6e)    Zu baizik ez dut ikusi / Zu baizik ez zaitut ikusi. (Objektu zuzena: komunztadurarik eza hobetsia)

Uste dut piska bat barnago ikertu behar litzatekeen objektu zuzenarekin agertzen den aukera asimetriko hori, eta baita subjektu absolutiboen tratamendua ere. [3]

Beldur naiz, ordea, luzeegi lihoakedala orduan egungo lerroaldia. Beste aldi bateko utziko dut.

**************

Gehigarria:

Hemen errana erakusten duten testuetako zenbait adibide (gehienak Ereduzko Prosa Gaur corpusekoak):

Subjektu ergatiboa:

  • Nik baizik ez bide nuen solasa hiltzera ez uzteko nahikeria. (Rock’n’roll, Aingeru Epaltza, Elkar, 2000, 137)
  • Hastapenean, zuk baizik ez zenituela aditzen uste zenuen, paranoiak ozenagotzen zizkizula. (Elektrika, Xabier Montoia, Susa, 2004, 102)

Subjektu absolutiboa:

  • Ni baizik ez bide nintzaion Ximurraren mintzoari erreparatzen ari. (Rock’n’roll, Aingeru Epaltza, Elkar, 2000, 26)
  • Gu baizik ez ginauden egoitza hartan (Xabier Soubelet, Orroitzirriak, Maiatz, 19. at.)

Osagai datiboa:

  • Badakizua, bizkonde, zure gutuna bakana dela bere ausardian, eta karia horretara ez haserretzea niri baizik ez legokidakeela? (Arima hilak, Nikolai Gogol / Jose Morales, Ibaizabal, 1998, 48)
  • niri baizik zor ez didaten desira horren karra; horri ere on deritzot (Harreman arriskutsuak, Choderlos de Laclos / Jon Muñoz, Ibaizabal, 1997, 247)

Objektu zuzena, komunztadura duena:

  • Badakit, badakit, nire semea bart hil da… orain zu baizik ez zauzkat munduan, zu baizik ez (Emakume ezezagun baten gutuna, Stefan Zweig  / Eduardo Matauko, Igela, 2005, 9)
  • Hi hiz bakarrik ona! Ehut hi baizik maite! (Maitasunaren ikasten, Flaubert / JB. Orpustan, IV. kap.)

Objektu zuzena, komunztadurarik gabea:

  • badakik hi baizik ez dudala lur huntan! (JP. Arbelbide, Bokazionea, VI. kap.)
  • Eztakusat zu baizik (Sponde / JB. Orpustan, Maitasunezko hamalaurkunak, XXIV.a)

[1] EGLU-IV, 216-219. orr.

[2] Gauza ezaguna da existentzia predikatuekin subjektuen joskera berezia dela hizkuntza anitzetan. Badaiteke aztertzen ari garen kontuan ere horren ondorioak ager daitezkeen. Alabaina, Iparraldeko testu batzuetan bederen, holako predikatuen subjektuek ez dute baitezpada komunztadura ekartzen:

     Guretzat zu baizik ez da. (J. Irigaray, Amazonen deia, XVI. kap.)

Ez dakit, existentzia adierazteko egon erabiltzen duten hiztunek ere aukerakoa duten komunztadura:

     Gu baizik ez gaude hemen. / Gu baizik ez dago hemen.

[3] Halaber, ez dut ikertu hemen erranak zenbatetaraino balio duen besterik edo baino morfementzat ere,  hauek ere, oker ez banago, baizik-ek  bezalako erabilera murriztailea izan baitezakete.

Posted on

Hazi sokratikoa (on baliabide prepositiboak)

Iñaki Iñurrieta Labaien

Esaera jatorrak dira «nora eta Burgos aldera!», «nork eta morroi sastar hark oinperatu behar!», «hori guztia zertarako eta ehun euro triste irabazteko!»… Halako esaldien ezaugarri bi dira 1) galdera-erantzuna dutela jatorri, eta 2) tonu neutroa baino adierazkortasun-puntu bat gehiago dutela (harridura-marka jarri ohi zaiela).

Elkarrizketetako «galdera-erantzuna» dinamika dute jatorrian:

—Nora joan zen Sandia?

—Burgos aldera.

Pertsonen arteko jardunetik esaera jator horietara iritsi arteko bidean, noizbait hiztunak bere egiten du aurreramodu dialogiko hori, entzulearen galderari aurrea hartuz bezala, eta berak ematen ditu biak, galdera eta erantzuna:

—Nork oinperatu zuen Berendia?, galdetuko didazu; erantzungo dizut ba: morroi sastar hark.

Prozedura hori ugalduz eta maiztuz joango zen, eta, arrunt bihurtu ahala, baita soilduz ere, hizkuntza-ekonomiaren legepean eta elipsiaren bitartez, hasierako esaldietara iritsi arte: «nora eta…», «nork eta…», «zertarako eta…»…

Orain, esan bezala, balio adierazkorrez jantzita erabili ohi ditugu esaldiok, harridura adieraziz. Nik neuk  joera dut idatzizkoetan balio adierazkor hori gabe ere erabiltzeko, hau da, gramatikalizatuago, baliabide prepositibo gisa, mendeko perpaus baten hasiera markatzeko bide-seinale. Hainbatetan baliatu izan dut sintaxi-arazoei irtenbide bat emateko. Esate baterako, kasu honetan, helburuzko perpausa baten hasiera markatzeko:

Ondoren, hil egin zuten deskribatu den zeremoniarekin, zertarako eta, artean gaztea izanik, haren indarra odola edaten zutenengana pasa zedin.

Esaldi horretan, zertarako eta bide-seinaleak mugatzaile gisa balio digu; izan ere, hori gabe,

Ondoren hil egin zuten deskribatu den zeremoniarekin, artean gaztea izanik, haren indarra odola edaten zutenengana pasa zedin

ez genuke jakingo zein aditzen lagun den «artean gaztea izanik», hots, nola ulertu behar den esaldia: «artean gaztea zela hil zuten» ala «artean gaztea izateari esker haren indarra odola  edaten zutenengana pasa zedin».

Oro har, horrelako marka prepositiboak bide-seinale baliagarria gerta daitezke esaldi luze, sintaxi gutxi-asko bihurrikoetan. Honako hauetan, esate baterako:

  • Hain zuzen, aurki hainbeste jakingo dugu tximinoarengan diren loturen eredu orokorraz eta haietarako transmisore eta errezeptore kimikoek garunean duten kokalekuaz, non informazio berri horretaz guztiaz baliatzeko bide bakarra ordenagailuetan biltzea izango baita, nola eta erraz ulertua izateko, hots, modu grafiko biziren batean agertua izateko moduan.

  • Horretarako, alde batera uzten da, lehen aldiz, hirigintzako teknika jakin batzuk —hala nola plan motak edo lurzoru motak—, arautzea, eta haiei dagozkien teknizismoak erabiltzea saihesten da, zertarako eta aldez aurretik ez markatzeko, ezta zeharka ere, hirigintza eredu jakin bat, eta herritarrek esparru komun hau errazago uler dezaten.

Frazer-en The Golden Bough itzuli nuenean (Urrezko abarra), erruz erabili nituen halakoak: zergatik eta, zertarako eta, noiz eta, nola eta… Harrezkero, beroarena kenduta, galga eman izan diot hainbatetan prozedura hori erabiltzeko apetari, funtzionaltasun osorako bidean erresistentziak sumatuta, hau da, tentsio edo kontraesan halako bat oraindik ere egiturari eman ohi diogun balio adierazkorraren eta erabilera gramatikalizatuago horren artean.

Baliabide hori, bestalde, Europako hizkuntzetan izan den bilakaera orokorrago eta aspalditik datorren baten barruan legoke, «galderatik menderakuntzara» bilakaeraren barruan alegia, zeinaren arabera galdera-hitzak (nor, zer, non, noiz…) mendekotasun-adierazle izatera pasatu baitziren. Transferentzia bat gertatu zen pertsonen arteko funtzioetatik (batek galdetu, besteak erantzun) testu-funtzioetara, eta ondorioz menderakuntza modu berriak sortu ziren. Hori Europan baino ez omen da gertatu (salbuespena: beste kontinenteetan europar hizkuntzekin harreman luzea izan duten hizkuntza gutxi batzuk); Europan, eta Europako hizkuntza guztietan gertatu da, zergatik eta hizkuntzok, senide izan nahiz ez, tipologia berekoak zein desberdinekoak, indoeuroparrak edo preindoeuroparrak, kontaktuan egon direlako elkarrekin, eta kontaktu horren ondorioz elkarren antza hartuz joan direlako eta doazelako. Halaxe jaso zuen euskarak ere erlatibo erromanikoa (zein baita, zeinek baitu…). Guk ere geure baitan daramagu hazi sokratikoa, «galdera-erantzuna» bitasunaren gainean aurrera egiteko aukera hori.

Posted on

Senitarteak eta familiak

Koldo Biguri Otxoa de Eribe

Nire lanari buruzko errepasoa egitean, nik ere esan dezaket, Jesus Maria Agirrek zioen bezala, jarrera garbizaleagotik beste jarrera malguago batera pasatu naizela, urteen poderioz, lexikoari dagokionez. Eta bat nator esaten duenean ikuspegi aldaketa bat izan dela gure artean, eta lehenago gure arretaren erdigunea hizkuntza bera zen lekuan, orain erabiltzailea dela. Eta uste dut, gainera, hori onerako aldaketa izan dela.

Hain garbi ez dudana da «gure artean» horrek zenbat itzultzaile biltzen dituen bere magalean, eta, proportzioari begiratuta, gehienak sartzen garen ala ez. Izan ere, oraindik iruditzen baitzait garbizaletasunaren gotorlekua dela itzulpengintza; edo, bestela esanda, euskararen beste esparruetan baino jarrera garbizaleagoa aurkitzen dudala itzultzaileon baitan. Seguru aski, lanbidean sartzeko erakutsi eta frogatu behar izan dugulako inork bezain ongi ezagutzen eta erabiltzen ditugula Euskaltzaindiaren arauak. Baina, hala ere, asko dira gure langintza honetan uste dutenak euskararen geroa bera dagoela jokoan, egiten dugun lanean.

Horrelakorik nekez aurkituko dugu, ordea, demagun, bertsolaritzan, eta ez dut uste inork bertsolari bati leporatuko liokeenik euskara arriskuan jartzen ari dela «grabe/suabe/nobedade/daude» puntuekin bertso bat egiteagatik; alderantziz, entzuleek sekulako txalo zaparrada egingo diote.

Eta irakurri dudan azken euskarazko liburuaren egileari uste dut gutxik aurpegiratuko diotela euskara kaskarra, baldarra eta erdarazalea erabiltzen duela «akordatu, inpostore, testifikatu, patilla, banidoso, kontundente, konbatitu, kutxillo, peaje, garantiak, desafio, konbate, erreprotxe, domestiko, karril» eta honelako beste hainbat eta hainbat hitz idazteagatik.

Aldiz, testu hau idatzi baino lehenago, kalean nenbilela, asko bilatu beharrik ez dut izan, «Haurtzaro eta Senitarte Zerbitzua» zioen errotulu bat bilatzeko, euskaldunok aspalditik eta euskalki guztietan familiarik ez bagenu bezala.

Posted on

Etxe-izenen gainean

Paskual Rekalde Irigoien

Azken aldi honetan esku artean izan dut Baztango etxeen telefono gida, Baztango Doike euskara taldeak 2005. urtean argitaratua. Auzolanean egindako lan horretan Baztango etxe eta baserrien izenak erakutsi nahi izan genituen, telefono-gidan halakorik ez zegoelako.

Liburuxkaren aitzinsolasean erraten da:

… Baztanen, nekazalgo eta gizarte egitura tradizionaleko euskal herri guztietan bezalaxe, etxeen izenak edo oikonimoak betitik arrunt erabiliak izan dira funtzio identitarioa betetzeko, hau da, jendeak bere burua ezagutzera emateko eta bertzeek jendea nor eta nongoa zen jakiteko. Baina azken urteotan, etxeen izenak, Baztango familiak, eta jendea oro har, identifikatzeko betitik hain erabiliak izan direnak galtzen ari dira oraingo egiturek eta jokamolde administratiboek ez baitituzte kontuan hartzen, oraingo gazteek ez dituztelakoz ikasten, eta batez ere, oraiko gizarte modernoan erabilera sozial eskaxa ematen zaielakoz.

Etxekoz etxeko egindako lan honetan, ezbaiak izan genituen taldekideen artean etxeari zer izen eman behar genion erabakitzerakoan. Batzuek nahiago zuten ahozko formak zeuden-zeudenean ematea eta bertze batzuek, berriz, uste zuten ahozko formez gainera forma idatziak ere eman behar zirela, garbi utziz forma idatziak erabili behar zirela etxearen aitzinaldean plaka bat paratu nahi bazen, errate baterako. Bigarren aukera honek egin zuen bidea, ongi bereiziz bi zutabetan ahozko forma ahalik eta batuenak eta forma idatziak [1]. Badut uste ez genion Euskaltzaindiari aholkurik eskatu. Parte horretan, segurik, “brikolatzen” ari izan ginen.

Lan hura akitu, argitaratu eta banatu zen. Dena dela, ez du segidarik izan; ez da ordutik hona berritu. Hortxe gelditu da erdi lo edo nonbait errauts hartzen. Gure inguruko bertze herri batzuetan, berriz, lan sakonagoak egin dira, hala nola, Etxalarren [2] eta Goizuetan [3]. Lan horietan etxe eta baserriei dagokien izena emateaz gainera, datu hauek ere ageri dira: ahoskera, etimologia, kokapena, argazkia…

Zortzi urte iragan dira eta ez dakigu zehazki gaur den egunean zer erabilera ematen zaion liburuxkari. Aski da itzuli bat egitea herri eta auzoetan barna ikusteko etxe zahar eta berri batzuen atalburu eta bazterretan izenak berriki paratu direla. Eta, eskuarki, zer izen paratzen zaio etxeari? Ahozkotik hurbilen dagoena, jakin gabe beharbada izen horren jatorria zein den eta nola bildu zen apeo eta erroldetan eta, maiz aski, etxeko jabetza-eskrituretan bertze modu batean ageri dela jakinagatik ere hura baztertuz (nahita, batzuetan). Alde batera utziko ditugu garai batean onddoak bezala hedatu ziren Gure Nahia, Gure Ametsa, Nire Ametsa, Gure Etxea, Gure Kuluxka, Leku Polita… [4]

Hartara, Nafarroan toponimoak nola idatzi diren jakiteko, hara zer erraten digun Andres Iñigok [5]:

XVIII. menderaino nahiko zuzen eta itxura aldatze handiegirik gabe transkribatu ohi [ziren] toponimoak Nafarroako agirietan. Desitxuratxe nabarienak XIX. eta XX. mendeetako agirietan aurkitzen dira, katastrokoetan gehienbat. Hortaz, XVIII. mendera arteko oikonimo guztiak oso gardenak ez badira ere, izen horietan ageri diren erreferentziak, neurri handi batean behintzat, nahiko ongi bermatzen ahal dira.

Desitxuratze horren lekukoa da gorago aipatutako liburuxkatik ateratako izen-zerrenda, eranskinekoa. Segur aski izen horien desirutxatzea, bertzeak bertze, baztaneraren lege fonetikoek eragindakoa izanen da; izan ere, badakigu forma idatziak ahozkoak baino kontserbadoreagoak direla, gehiago irauten dutela paperetan nahiz eta ikusi XIX. eta XX. mendeetan ahozko forma horiek (edo ingurukoak) ere izkribuetan lerratu direla eta XVIII. mende bitarteko izenak baztertu.

Eta ez da batere erraza jakitea, apeoetan-eta atzemandako izenak ondoan izan gabe, aipatu zerrenda horretako izen batzuk zer diren edo zer erran nahi duten. Hona hemen horietako batzuk: Artxea, Atxaborroa, Batzabalea, Datxipia, Delgañea, Dolantxea, Dolaetxea, Ertxuenea, Eskernea, Etxorgaraia, Gontxea, Iruin, Larroin, Miltzipenea, Mittonea, Sasternea, Segonea, Xornea… Bertze izen batzuk nahasgarriak izaten ahal dira gaztelaniarekin lotzen baditugu (Arbolenea, Zapatilleneko borda) edo euskararekin, Maixuenea.

Zerrendako izen horiek eta bertze hainbertze bizi-bizirik daude jendearen ahotan eta ez da batere erraza izaten jendeari azaltzea (ez denei) gutunetan edo etxearen atalburuan paratu nahi duen izen horrek izan baduela bertze izen bat, osoagoa, maiz jatorriarekin lotura duena (Ganbardenea < Juanberdenea; Gantxarginenea < Joanesarginenea; Mapixteneko borda < Mariperitzeneko borda…) edo herri edo auzo batekin (Ertxuenea < Erratzuenea; Etxerraundia < Etxerriaundia) edo lanbide batekin (Barbañea < Barberenea; Bastornea < Basteronea…) edo…

Nolanahi ere, ezbairik ez dut Etxalarko eta Goizuetako etxeen izenak biltzen dituzten liburuen modukoak behar ditugula eta gero lan horiek gizarteratu behar direla erakusketa, hitzaldi eta abarren bidez [6]. Era berean, bere etxeari izena paratu nahi diolako galdezka heldu denari proposamen argia eta zehatza egin behar zaio, ez dezan pentsa zerutik edo goragotik (gehienetan administraziotik) manatutako izen bat paratzera beharturik dagoela, azken finean, bere etxeari nahi duen izena paratzeko eskubidea baitu herritarrak. Badugu oraino lan ausarki egiteko.

ERANSKINA

ahozko forma

forma idatzia
Amosenea Amoresenea – Amorisenea
Amuxenea Amoresenea – Amorisenea
Androa Androra
Aranta Araneta
Arbiltoa Arribiltoa
Arbolenea Arbelenea
Arrontxea Arronetxea
Artxea Arretxea
Artxetxipia Arretxetxipia
Atxaborroa Arretxeberroa
Barbañea Barberenea
Barrantxea Barrenetxea
Bastornea Basteronea
Batzabalea Baratzezabalea
Bizarnea Bizarronea
Datxipia Jauregitxipia
Delgañea Delgadonea
Dendaiteko borda Dendarietako borda
Dolantxea Dolaretxea
Dolatxea Dolaretxea
Ertxuenea Erratzuenea
Eskernea Ezkerrenea
Etxenikia Etxenikea
Etxerraundia Etxerriaundia
Etxorgaraia Etxeberrigaraia
Ganbardenea Juanberdenea
Ganeskonea Joaneskonea
Gantxarginenea Joanesarginenea
Gontxea Goienetxea
Irebarnea Iribarrenea
Iruin Irigoien
Itxotoa Etxetoa
Jauzarrea Jauregizarrea
Larroin Larregoien
Lartezarrea Larrartezarrea
Lartxea Larretxea
Maisternea Maisterrenea
Maiturneko borda Mariturneko borda
Maiurdineko borda Mariurdineko borda
Maixtonea Mariarrastonea
Maixuenea Marixurienea
Malkornea Malkorrenea
Mapixteneko borda Mariperitzeneko borda
Maxenea Marixenea
Miltzipenea Migeltxipinea
Mittonea Migeltonea
Poskonea Peroskonea
Pudoineko borda Pordoineneko borda
Sasternea Sastrenea
Segonea Serorenea
Turburuko borda Iturburuko borda
Turriotzea Iturriotzea
Urrain Urrarin
Utxubia Urtsuegia
Xornea Xorrenea
Zamaillea Zamargillenea
Zapatilleneko borda Zapatagilleneko borda

[1] Gure iturri nagusiak ondokoak izan ziren:
– Nafarroako Gobernua, Nafarroako Toponimia eta Mapagintza / Toponimia y Cartografía de Navarra (I-LIX), Iruñea.
– Ondarra, F., 1984, «Apeo de Baztan (1726-1727)», CEEN 44, 5-47.

[2] Apezetxea, P. & P. Salaberri Zaratiegi, 2009, Etxalarko etxeen izenak, Etxalarko Udala.

[3] Perurena, P., P. Salaberri Zaratiegi & J. J. Zubiri, 2011, Goizuetako etxeen izenak, Pamiela, Iruñea.

[4] Zaharragoa da, jakina, Elbeteko Lekuederrea.

[5] Iñigo, A., 2008, «Izengoitiak Nafarroako oikonimia historikoan», IKER 21, 281-307.

[6] Euskal Onomastikaren Datutegia (EODA) aipatu nahi nuke hemen. Euskaltzaindiko Onomastika batzordearen lanak biltzen dira EODAn eta horien artean leku-izenak. Leku-izenei dagokienez, halaxe erraten da akademiaren web orrian: «Helburu nagusia da herri, kontzeju, auzo, kale, industrialde, ibai, etxe, baserri, baseliza eta bestelakoen izenak bildu, sailkatu, kokatu, aztertu eta dagokien formak finkatuak agertzea».

Posted on

Corpusen adierazgarritasuna

Igone Zabala Unzalu

Nik ere hasiko dut, Jesus Maria Agirrek berea bezala, apirileko artikulu hau Egungo Testuen Corpusa (ETC) baliabide berriari erreferentzia eginez: ezinezkoa zait ezikusia egitea urte honen hasieran euskal corpusgintzak eman digun uzta oparoari.

Corpusek erabilera ugari izan ditzakete. Diseinatu direnean ezin aurreikus zitezkeen erabilerak ere izan ditzakete baina, nolanahi ere, xede jakin batzuetarako diseinatu behar dira corpusak, xede horiek baldintzatuko baitute neurri handian diseinua bera. Hizkuntzalaritza-ikerketak dira corpusgintzaren xede funtsezkoenetakoak: aztertu nahi diren hizkuntza-gertakarien ebidentzia enpirikoa eskuratzeko sortzen dira funtsean corpusak. Corpusean biltzen diren testuek karakterizatu nahi diren hizkuntza-gertakariak gauzatzen diren hizkuntza edo hizkuntza-aldaera ahal den eta hobekien islatu behar dute. Hortaz, adierazgarritasuna da corpusen ezaugarri garrantzitsuenetako bat. Corpus Hizkuntzalaritzaren alorreko ikertzaile aipatuenetakoa den John Sinclair-en hitzak ekarriko ditut hona ingelesez: mezua ez nuke horren zehatz adieraziko euskaratuz gero eta, gainera, zalantza-izpirik ez daukat foro honetako edozeinek nik baino egokiago emango lituzkeela hitzok euskaraz:

A corpus is a remarkable thing, not so much because it is a collection of language text, but because of the properties that it acquires if it is well-designed and carefully-constructed.

The guiding principles that relate corpus and text are concepts that are not strictly definable, but rely heavily on the good sense and clear thinking of the people involved, and feedback from a consensus of users. However unsteady is the notion of representativeness, it is an unavoidable one in corpus design, and others such as sample and balance need to be faced as well. It is probably time for linguists to be less squeamish about matters which most scientists take completely for granted.

Corpusek ezezagunak diren hizkuntzaren gertakariak edota ezaugarriak aurkitzeko balio dute, eta ebidentzia enpirikoa eskaini behar digute hizkuntzari buruz egiten ditugun hipotesiak egiaztatzeko edo gezurtatzeko. Nolanahi ere, erabiltzaileek corpusetik erauzten dituzten datuak egokiro interpretatu ahal izateko, ezinbestekoa da corpusa eraikitzeko oinarri modura hartu diren irizpideen berri izatea. Irizpide horiek, jakina, lotura zuzena izango dute corpusaren xedearekin. Argibideen bila jo dut, beraz, oraingoan hizpide dugun ETC corpusera.

Euskara Institutuaren web-atarian euskaraz sartuz gero, informazio gutxi aurkituko dugu corpusaren xedeaz: hitz kopurua, 2001-2011 urte-tarteko testuak biltzen direla eta izenburua. Izenburuak agerian uzten digu corpus sinkronikoa egitea izan dela xedea eta, bestelako xehetasunik ageri ez denez, corpus horretan gaurko euskara osoa islatu nahi dela pentsatu behar dugu. Izenburuaren azpian ageri den zehaztapena (21. mendeko ereduzko corpusa) zaila da interpretatzen, baina Ereduzko Prosa Gaur (EPG) dakarkigu burura. Harrigarria bada ere, beste hizkuntzetara jo behar dugu ereduzko horrek zer esan nahi duen jakiteko. EPG corpusak izenburu hauek ditu beste hizkuntza bazuetan: Prosa de Referencia (PR) / Contemporary Reference Prose (CRP) / Prose de Référence (PRC). Pentsa daiteke, beraz, ereduzko beste hizkuntza horien de referencia, reference, de reference mugatzaileen ordain modura erabili dela. ETC corpusera berriro ere etorrita, Corpus de Referencia del siglo XXI (ETC), Corpus of Contemporary Basque (ETC) eta Corpus du Basque Contemporain (ETC) ordainak aurkituko ditugu. Oraingoan euskarazko ereduzko horren argibide bakarra espainolezko de referencia dugu. Pentsa dezagun, beraz, ereduzko corpusa terminoa erreferentzia-corpusa terminoari dagokion kontzeptua adierazteko erabili dela.

Corpus Hizkuntzalaritzan reference corpus deritze xede jakin batekin diseinatzen diren corpusei. Erreferentzia-corpusen helburua da hizkuntzari buruzko informazio exhaustibo eta globala eskaintzea. Hortaz, corpus orokorrak edo orotarikoak izan behar dira eta hizkuntzaren erabileren estaldura handia izan behar dute. Alegia, nahiko zabalak izan behar dira hizkuntzaren aldaera garrantzitsu guztiak eta hizkuntzaren hiztegi bereizgarria islatzeko. Hortaz, erreferentzia-corpusa izateko xedea corpusaren beraren osaeran islatu beharko litzateke eta ETC corpusean bada osaerari buruzko informazioa. Testuen iturriari buruzko informazioa laburbildu dut beheko taulan, baina beste bi informazio mota ere ageri dira atal berean, alegia, itzulitako testuen proportzioa eta urtez urteko testuen proportzioa.

Prentsa     115,5
Berria 75,1
Egunkaria 17,0
Argia 10,2
Goienkaria 7,5
Herria 5,8
Literatura, saikaera 35,6
EPG-EPDko liburuak 16,5
Pentsamenduaren Klasikoak 5,6
Jakin 2,4
beste liburu batzuk 11,1
Zientzia, zuzenbidea 19,5
UEU 7,1
Zuzenbide Corpusa 5,8
UPV/EHU 5,6
ZT Corpusa 2,4
ZIO bilduma 1,0
Telebista (Goenkale) 7,4
Entziklopedia (Wikipedia) 24,5

Euskararen orotariko aldaerak daude islatuta ETC corpusean? eta era orekatuan islatuta al daude? Orekarena oso nozio zaila dela aitortzen dute Corpus Hizkuntzalaritzaren alorreko adituek. Geoffrey Leech-en hitzak hona ekarrita, corpus bat orekatua izan dadin, hizkuntza-aldaera desberdinen azpicorpusen tamaina hizkuntzan duten garrantziaren araberakoa izan behar da. Leech-ek berak aitortzen duen bezala, errazagoa da ados jartzea corpus bat desorekatua dagoela baieztatzeko, corpus bat orekatua dela esateko baino. Nolanahi ere, gutxi gorabeherako zenbait irizpideren arabera ebalua dezakegu ETC corpusaren oreka.

  • Lehen irizpidea idatzia vs ahozkoa izan ohi da eta, mundu zabaleko corpusetan ohikoa omen den bezala, begi-bistakoa da irizpide honen arabera ez dela inola ere orekatua ETC corpusa: idatzia % 96,35 / ahozkoa % 3,65. Kontuan hartu behar da hizkuntzetan ahozko ekoizpenek askoz ere proportzio handiagoa osatu ohi dutela idatzizko ekoizpenek baino.
  • Gutxiengo nabarmena diren ahozko testuak alde batera utzita, prentsa vs bestelakoak izan daiteke bigarren irizpidea. Hurrenez hurren, % 59,2 eta % 40,8 proportzioak aurkitzen ditugu irizpide honen arabera. Adierazgarritasunaren ikuspegitik oro har onartuta dago prentsak eragin handia duela hiztun-komunitate osoan eta, beraz, ondo islatuta egon behar dela erreferentzia-corpus batean. Ildo horretatik, irizpide honen arabera corpusa nahiko ondo orekatuta dagoela esan liteke.
  • Beste irizpide bat izan liteke testu-mota, eta irizpide horren hiru atal bereiziko genituzke: prentsako artikuluak vs Interneteko testuak vs bestelakoak. Irizpide honen arabera, proportzioak, %59,2, % 12,6 eta % 28,2 dira, hurrenez hurren. Oso zaila da jakitea proportzio horiek loturarik ba ote duten hizkuntzaren erabilera errealetan testu-mota horiek duten garrantziarekin.
  • Testuen espezializazio maila izan liteke beste ezaugarri bat. Zaila da irizpide hori aplikatzea, datu gutxiegi baititugu, baina demagun Zientzia, zuzenbidea izena daraman atala testu espezializatu(ago)ak biltzen dituelako bereizi dela besteetatik. Hortik testu espezializatuak vs testu ez-espezializatuak irizpidea ondoriozta genezake, eta berriro ere corpus osoa kontuan hartuta, % 9,6 vs % 90,4 proportzioak ditugu. Zaila da jakitea zer proportziotan egon beharko luketen islatuta erabilera espezializatuek era honetako corpus batean baina, lehen begi-kolpean behintzat, ez dirudi corpus hau oso egokia izan litekeenik, adibidez, hiztegi espezializatua aztertzeko.
  • Azkenik, Zientzia, zuzenbidea deritzon atalaren osaerari dagokionez, aipatu beharrekoa da, lehendabizi, atalez atal zehazten den hitz kopurua ez datorrela bat guztizko balioarekin. Izan ere, atalen hitz kopuruen batura 21,9 da eta ez 19,5, sarreran ageri den bezala. Bestalde, zuzenbideko testuak % 26,5 direla jakin dezakegu, baina gainerako % 73,5a ez dakigu zer espezialitate-alorretakoa den, ez eta zer proportziotan bilduta dauden alor desberdinetako testuak. Atal honetan, beraz, zaila da inolako ondoriorik ateratzea orekari buruz.

Egindako analisi azkarretik ateratako ondorioetan oinarrituta, ETC corpusari corpus oportunista esaten zaienaren itxura hartzen diot erreferentzia-corpus batena baino areago. Corpus oportunisten ezaugarria da lortzeko errazenak diren materialekin osatzen direla, eta ez aldez aurretik erabakitako irizpide batzuen arabera finkatutako xede jakin bat lortzeko. Nolanahi ere, ez dago zalantzarik corpus oportunista handi bat irizpide zehatzagoen arabera diseinatutako corpus orekatuago eta adierazgarriago baten ernamuina izan daitekeela.

Bukatzeko, ohar bat egin nahi nuke corpus honen kontsulta-interfazeak eskaintzen duen informazio ikusgarri bati dagokionez. Izan ere, urteetan zeharreko maiztasunak biltzen dituen grafikoa eskaintzen zaigu kontsultak egiten ditugunean. Adibidez, zelula lema bilatzen badugu, bestelako informazio esangarriez gain, era honetako grafikoa eskaintzen zaigu (ikus «Urtez urte»).

Informazio hori oso ikusgarria izanagatik ere, arreta handiz hartu behar dela uste dut. Izan ere, zalantzak izan ditzakegu corpusak oro har izan dezakeen orekari buruz, baina urtez urteko geruzak egiten baditugu, garbi dago nabariki galduko dela izan lezakeen oreka. Beste hitz batzuetan esanda, goiko grafiko horrek ez du esan nahi zelula hitzaren erabilerak igoera bat izan duenik 2007 urtearen inguruan eta ondoren erabilera mugatzen joan denik. Grafiko horrek esan nahi duena da 2007 urtean zelulei buruz ari diren testu gehiago daudela corpusean. Adibidez, maiztasun handi horren eragilea izan daiteke zelulen biologiarekin zerikusia du(t)en ikasliburu handi bat edo batzuk urte horretan argitaratu izana. Nire iritziz, datu diakronikoek zentzua hartzeko, urte-tarte zabalagoak hartu beharko lirateke kontuan eta zaindu beharko litzateke corpus osoan dagoen oreka gutxienez gordetzen dela urte-tarte bakoitzean. Osterantzean, hizkuntza-gertakarien arrazoi linguistiko edo soziolinguistikoekin zerikusirik ez duten elementuek erabat baldintzatuko dute datuen esangarritasuna.

Zalantzaz zalantza, zorionak ETC corpusaren egileei XXI. mendeko testu-bilduma handi hau biltzea lortzeagatik. Ezpairik gabe, euskararen gaineko ikerketak egiteko bide berriak zabalduko ditu eta egingo diren ikerketa berri horiek ere lagunduko dute etorkizuneko corpusgintzak are emaitza oparoagoak eta esangarriagoak eman ditzan.