Hogeita batgarren mendea pentsatzen… euskararentzat eta euskarazko itzulpengintzarentzat

Oskar Arana Ibabe

Hogeigarren mende iraganaz gogoeta egiten dute Tony Judt eta Timothy Snyder historialari-pentsalariek Thinking the Twentieth Century[i] liburuan, mende horretan nagusi izan diren pentsamendu-ildo nagusien gaineko hausnarketa egiteko baliatuz Tony Judt heriotzara eraman zuen erialdiaren azkenetan Timothy Snyder adiskide eta lankideak egiten dion elkarrizketa, haren biografiako une garrantzitsuenak eta mendeko une esanguratsuenak uztartuz, eta hark bere bizitzari buruz egindako gogoetak mendearen gorabeherei buruzkoekin estekatuz.

John Maynard Keynesen aipu bat hartzen du goiburutzat abiaburuko orrialdeak: “Iritziaren historia ikasi behar da lehenik, adimena askatuko badugu.”

Eta, izan ere, liburu trinkoa eta mardula da, historian ezjakin samarrak garenok astiro irakurtzekoa, sakona. Ez dakit adimena askatuko didan, baina lana eragin, bai, eragiten dio nire buruari. Esker onekoa ere bada, zeren, gertaeren xehetasunetan galdu gabe, gertaera horiek ekarri zituzten egoeren, inguruabar, pentsamendu, ideologia, pentsalari eta joeren arteko loturak eta historiak ondoren hartu zuen norabidea argitzen baititu, orain arte irakurritakoan, bederen.

Baina, liburu hau hemen aipatu badut, ez da horregatik, baizik eta, Tony Judtek ikasle-garaia eta eskola aipatzen dituelarik, ingeles hizkuntzaren gainean egiten duen gogoeta batzuengatik. Itzuli egin ditut arreta deitu didaten pasarte horiek, ederrak iritzi dizkiedalako, zer pentsa eman didatelako, neure buruari galdera batzuk egitera bultzatu nautelako, eta gogoeta horiek, aski arruntak, agerkari honetan idatziz eman nahi ditudalako:

“Eskolak beste era batera egin ninduen ingeles: ingelesezko literatura ona irakurtzen genuen. Gure eskolak batxilergoko Cambridge programari jarraitzen zion, zeinari zorrotzena irizten ohi baitzitzaion arrazoiz. Poesia ikasten genuen: Chaucer, Shakespeare, hamazazpigarren mendeko poeta metafisikoak, hemeretzigarreneko augustar poetak. Prosa ere bai: Thackeray, Defoe, Hardy, Walter Scott, Brontë ahizpak, George Elliot. Sari bat irabazi nuen ingelesean, aski egokia,…”

“Hala, 1960ko urteetako ume batek oraindik ere aukera zuen heziketa bat hartzeko, aurreko belaunaldiei eman zitzaienaz ez oso bestelakoa, eta are agian hobea ere. Seguru asko, usadiozko kultur erreferentzien multzo horri esker, ez zehazki Ingalaterran baizik eta ingeles hizkuntzaren baitan etxean sentitzeko modu honi esker, izan genuen nik bezalako jendeak aukera bizitzan aurrerago gaztetako politika erradikaletik ildo liberalerako bidea eroso egiteko.”

“Nolanahi ere, eskolak erakutsi zidan ingelesa hizkuntza gisa prezatzen, bai eta ingelesez idaztea prezatzen ere, eta nigan iraun du preziamendu horrek harrezkero, atzerriko interes eta harremanak gorabehera. Nire garaiko historialari asko eta asko kontinenteko europar bihurtu ziren, halabeharrez, garaiko boladaren eraginez, kidetasunez hautu hori eginik, edo historialari-arreta han jarrita. Ni ere halaxe, ustez. Baina haietako gehienak baino hein handiagoan, irudipena dut ezen barru-barrutik ingeles sentitzen nintzela eta halaxe sentitzen jarraitu dudala, nahiz eta bitxia eman. Ez dakit beste batzuek baino hobeto idazten ote dudan ingelesez, baina badakit bene-benetako atseginez idazten dudala.”

Ingeles hizkuntzaren alderako maitasunaren aitorpen hori hunkigarria izan zait. Irrika pizten du nigan, euskararen baitan etxean sentiaraztea erdiets lezaten gure eskolek, horretarako behar den literatura eduki lezaten, gure prosa noranahikoa (Etxeparek bezala, oraindik) gozatua eta malgutua eta zaildua eta landua eta usatua eta baliatua eta hedatua izan ledin. Irrika edo desira bat beraz, hizkuntzari berari buruz eta hizkuntzaren irakaskuntzan jarduten diren erakundeei buruz, lorpen bat, helmuga bat, eginkizun bat xede duena.

Baina, baita ere, irrika edo nahikunde bat, hizkuntzarekiko jarrerari buruz. Pentsalari-historialariak ez daki beste batzuek baino hobeto idazten ote duen ingelesez, baina badaki bene-benetako atseginez idazten duela. Eta etxean bezala sentitzen da ingeles hizkuntzaren baitan, etxea du ingelesa, prezatu egiten du ingelesa hizkuntza gisa, eta prezatzen du ingelesez idaztea. Ahalegin horretan ari gara itzultzaile eta idazlari asko, gure hizkuntzak idazteko tresna doia eta eraginkorra, eta atsegingarria, izan behar duela guztiz jabeturik.

Askok aipatu dute lehenago, gure artean aspaldiko kezka da, ezen, beste hizkuntza handien moduko literatur tradiziorik ezean, sortzea dagokigula, edo, itzulpenaren bidez, euskarara ekartzea literatur tradizio horietako egileak eta obrak. Horretan ari gara, badakit, gure ahalen neurrian, baina ez dakit kontu honek behar bezalako arreta ote duen eskola-agintarien aldetik, eta Euskal Herriko agintari nagusien aldetik. Ezetz esango nuke, ez beharko lukeen tamainakoa. Ezta ere, beharbada, herritarren aldetik, edo ikasle eta ikasle-gaien aldetik. Tony Judten hitzak irakurrita, euskarak gurean beharko lukeen duintasun eta garaiera jartzen zait begien aurrean.

Oroitarazi didate hitz horiek eskolan, filosofia ikasten ari ginela, gertatu zitzaidan zerbait. Ez geneukan garai hartan euskarazko filosofia-testulibururik, irakasleak bere kabuz apailatzen zituen apunte hala-moduzko batzuk baizik ez. Behin, ordea, Platonen elkarrizketa batzuk ekarri zituen fotokopiaturik, ez berak itzulirik. Testu haiek maitasuna eragiteko modukoak ziren, ederrak ziren, mira eragiten zuten, asmo estetiko nabarmena zerien, ez zuten erdarazkoen inbidiarik. Gero jakin nuen Jokin Zaitegik itzuliak zirela. Ingeles pentsalari honek bezalako zerbait sentitu nuen lehenbiziko aldietakoa izango zen, ahaleginik gabe, miraz eta atseginez, antzinateko pentsalari batzuen hitzak euskaraturik irakurri nituenekoa.

Gogoeta eragin didate pasarte horiek, orobat, hizkuntzaren funtzioez, eta hizkuntzaren normalizazioak iritsi beharko lituzkeen eginkizunez. Hizkuntzak literaturaz besteko goi-mailako eginkizunetan, hala nola historian, pentsamenduan, arte eta zientzietan, eman dezakeenaz eta eman beharko lukeenaz. Bistan da euskara bidea egiten ari dela arlo horietan ere. Nik ez nioke mugarik ezarriko bide horri, eta bistan da ingelesa izango duela bikote bide hori egiten, zientzialarien komunitatean eta akademian hizkuntza nagusia denez gero.

Bazuen, gainera, Tonyk adiskide bat, unibertsitatean ezagutua, larreetan ibili zalea hura ere. Hizkuntzarekiko maitasun-harremanetan ez da lehena izango historialari hau, pentsalari hau. Guk artzain-bertsolariak ere izan ditugu, haietako bat eskola barruko eta eskolaz kanpoko eremuetan ezaupidea duena, hizkuntza maitatzen irakatsi izan diguna. Baina hona Tonyren lagun hori:

“Beste lagun bat, John Bentley, lehena izan zen beraren familian unibertsitatera joaten; horixe, ez beste askorik, izango genuen elkarren artean berdinetik. John Leedsen jaio zen, Ingalaterra iparraldean, langile-klaseko familia batean, eta, itxura batean, bizitzan gehien interesatzen zitzaiona, emakumeak, garagardoa eta erretzeko pipaz gain (garrantzi txikikotik handikora), larreetan ibiltzea zen. Eta, oraindik ere,  Ingalaterraz nolabaiteko maitasunarekin oroitzen naizenean, Johnen mundua etortzen zait gogora, ez neurea. Johnek ingeles-ikasketak egin zituen unibertsitatean, eta eskola maisu joan zen Ingalaterra iparraldera, Middlesboroug-a, eta ingeles literatura irakatsi du han lau hamarraldiz: hori izan ote zen  beti nahi izan zuena, ideiarik ez. Harreman alai, sarri dibertigarri, batzuetan zakar, nahiko estu eta maitekorra izan dugu beti, gaur e-mailaren magiaz suspertua.”

Beharbada, ingeles hizkuntzaren baitan bakarrik ez, Tony Judt, oharkabean, Ingalaterran ere etxean sentitzen zen, Ingalaterraz nolabaiteko maitasunez oroitzean gogora etortzen zitzaizkionei erreparatzen badiegu.