Anjel Lertxundi
HITZEN ARTEKO ANTZA. Hitz paronimoak, elkarren arteko antza dutenak, egokiak dira hitz-jokoetarako, kontrasterako, irakurleen arreta pizteko: amoratu, amorratu; antza, dantza; ego, hego; labe, gabe. Jokoa ematen dute prosan bezala poesian, bertsolariak abilak dira paronimoen erabileran, eta alditan etekin literario mamitsua ere atera liteke paronimoak bekoz beko jarrita testuinguru egoki batean. Demagun “nerabeen izua auzi bihurria”, Harkaitz Canoren Pozaren erdia poema-liburutik hartutako ahapaldi baten muina, letra etzanaz emana. Horra eskura itzulpenetan galtzen omen den zeraren zera poetikoaren adibide bikaina bi hitz paronimoen eskutik. Nola itzuli beste hizkuntzetara? Hitz paronimoek ere eraman gaitzakete jolasetik eta ateraldietatik literaturaren goien gradura.
Paronimoak aise bihur daitezke itzulpenetako sasiadiskide ere. Noren nagiak edo despisteak ez ditu arrakasta eta arrastaka paronimoak nahastu? Oroitzen naiz, urte asko dira, nola euskal tradizioko ipuin erritmiko baten hitz giltzarria (“aitonak arbia nahi du atera; tira eta tira, eta ezin du atera…) erbi bihurturik agertu zen haurrentzako liburu-formatuan: aitona arbi bat ateratzen ikusi ordez, erbi baten hanketatik tiraka ageri da argitalpenean. Ilustratzaileak bai baitira itzultzaileak ere beren jardunean, arbi eta erbi nahastu zituenak sasiadiskide batekin egin zuen estropezu, arbi arrunt bat baino erbi apetatsuagoa etxera eramateko asmoz-edo. Bistan da sasiadiskideen zakuan aise kabitzen direla paronimoak ere.
Baina paronimo arrakastatsuenen artean, istriputik jaiotako hiztripua. Distiratsua da eta, batez ere, oso efikaza. Asmazio bat dela esango du norbaitek. Neologismoak onartzen baditugu zergatik ez ditugu onartuko funtzionatzen duten eta gure egin ditugun neoparonimoak? Hiztripuak idatzita funtzionatzen du, ahoz eraginik izango badu ondo indartu beharra dago hiz lehen silaba, eta, hala ere, lanak. Baina testu idatzietan ez du galerarik. Hona –eta ona– lerroen errepideetan izaten ditugun letra-istripuak izendatzeko. Ez dakit nor izan zen hiztripu hitzaren asmatzailea, baina bide luzea egin du. Ateraldi baten moduan sortu zenak sarrera eta harrera ona izan ditu erabileran. Ulertzen dugu, balio digu, eta ia orain arte letra etzanarekin nabarmendu izan badugu ere hitzaren berexitasuna markatzeko, pixkana-pixkana desagertzen ari da letra etzanaren abisua, eta gaur gero eta gehiagotan ikusten dugu letra biribil edo normalean idatzita, hitz onartuaren bedeinkapen oraindik ez akademikoarekin. Egiten duen zerbitzua handia da, testu idatzietan egiten ditugun hiztripuak ere ugariak izaten baitira. Euskaltzaindiak ez du oraindik jaso, baina hitzak adierazten duena –hitzen arteko istripua– efikaza da, kostatuko zaigu hitz egokiago bat bilatzea hiztripuk esaten duenaren ordainetan. Eta, aldi berean, hiztripu bada hiztegiaren osaketan erakusten ari garen grazia eta imajinazioa balioesten dituen opari goren bat ere. Egunen batean, kontuon ondo bidez, Euskaltzaindiak onartuko du.
HIZTEGIAK HILTEGIAK OTE? Mingarria egiten zait bi paronimoak elkarrekin ikustea, hiztegi batek ez baitu deus hiltegitik salbu hiztegiak zer diren ez dakitenentzat. Erabiltzen ez diren hitz isilduak daude bertan, sekula gehiago erabiliko ez direnak dira haietako asko, baina hiztegietako hitzak, baita hilak deitzen ditugun greko edo latineko hitzak ere, ez daude hilak: garai jakinen batez mintzatzen zaizkigu, historiaren ahotsak dira. Esan egiten digute oraindik; beste kontu bat da guk zenbaterainoko arreta jartzen diegun. Nolanahi ere, ezin ebidentzia ukatu: jende askok hitzen hiltegi gisa ikusten ditu hiztegiak, eta horren arrazoia izango da bertan dauden hitz ugari, seguru asko gehienak, ezezagunak egiten zaizkiela. Hilak.
Hiztegietan dauden hitz batzuk haustuta daude aspalditik, loak hartuta, apenas sinets daitekeen arnas-berri daitezkeela ere, horixe egia. Baina batek hiltzat jotzen duen hitz bat bizirik egon daiteke bere auzoaren jardunean. Gurean zirkilu deitzen diogu erratzak, garbiketarako trepetak, lisatzeko taula edo harien kaxak gordetzeko baliatzen dugun gela txikiari. Mahaia edo katilua esatea bezain naturala dugu zirkilu hitza. Ez dut, ordea, hitz hori eta adiera horretan erabiltzen duen inor ezagutzen. Badakit, noski, badaudela. Han-hemengo herri-hiztegiek horixe esaten didate
Hiztegiak, hiltegi? Paronomasiak antza bereko bi hitz edo gehiago jartzen ditu aurrez aurre. Antza dute hotsek, adierek ez, eta hurbiltasun fonetikoak eragindako ondorioak arruntak izan litezke. Ala ez: aipatu ditudan paronomasia apurrek badute beren grazia, hitzez hitzeko esanahia baino harago iristen da egoek eta hegoek elkar topo egiten dutenean. Bi paronimoen dantzak askorako eman dezake. Eta hitz betikoen piurarekin jantzitako hitz berriak ere sor daitezke: halako askok bizitza efimeroa izaten du, baina aldian behin aitapontekorik ez duten hiztripu bezalako pitxiak ere sortzen dira. Hitzak ez dira hots huts. Hitzik ez dago edukirik, esanahirik, definiziorik gabe: ezaguna genuen istripuaren adiera, hiztripuak beste adiera bat erantsi dio, ondo bereizia, akzidenteen munduari.
Ambrose Biercek Deabruaren Hiztegia asmatu zuenean ez zuen, nik dakidala, hitzik asmatu. Asmatu zituenak, hiztegiko definizio deabrutuak dira:
«Hiztegi, iz. Hizkuntza baten hazkundea galarazi eta gogor eta zurrun bihurtzeko letra arloko tresna. Hiztegi hau, haatik, tresna emankorra da». (Itz. Xabier Olarra Lizaso).
Bierceren hiztegian bezala beste guztietan ere hitzak egon daude. Gizakiak sortuak, denborak –denboraren bultzian, gu– hitzen esanahia mantentzen du edo egokitzen edo berritzen, eta esanahiko objektua edo egoera desagertzen denean, hitza ez da desagertzen. Isildu egiten da, isildu egiten dugu.
31 eskutik 