Aurtengo Euskararen Egunean, aro digitalean bizi garela gogorarazi nahi izan dugu EITB barruan aurrera eraman dugun ekimenean. Gure egungo bizimoduan, nahitaezkoak zaizkigu baliabide digitalak, eta euskaldunok baliabide horiek euskaraz behar ditugu. Albiste ona da baliabide horiek baditugula: mugikorretako eta ordenagailuetako sistema-eragileak, era guztietako hiztegi eta terminologi banku elektronikoak, zuzentzaile ortografikoak, itzultzaile neuronalak, adimen artifizialak, jokoak… Ezagutu eta ezagutarazi itzazu.
Mezu hori bera Instagramen zabaldu dute EITBko Euskara Zerbitzuko Maria Gamboa eta Leire Yue Ortubay lankideek.
Sentsorearen parabola asko erabiltzen ari naiz aspaldion. Norbanako bakoitzak ditu bere sentsoreak, berezkoak, eta zenbaitetan belarriko mina jartzen zaigu sentsoreak zerbait hauteman, eta barnean durundi zorabiagarria entzuten dugulako. Eta, gehienetan, zarata hori besteek ez dute entzuten, hain justu, bestelako sentsoreak dituztelako, eta gureak hauteman duena berean ez delako arduragarri.
Itzultzaileok, uste dut, hizkuntza balioanitzeko habetzat dugula: hizkuntza, niretzat, gehienbat jolasa da. Oso gogoko dut hizkuntzarekin jolasean aritzea, baina hizkuntza kultura da, hizkuntza lana da, hizkuntza harremana da, hizkuntza haserrea da, bizimodua da. Nire kasuan, sentsorea arras finduta dago euskarari dagokionez, milimetro txikienean kalibratuta. Eta azkenaldian nahi baino gehiagotan entzun dezaket soinua barrunbeetan.
Ataunen bizi naiz, Goierriren sakonean, Sakanaren eta Tolosaldearen artean, ustez, euskara osasuntsu eta bizi dagoen lurraldean. Eta kalera irten, eta bai, euskara nagusi da han-hemen, baina hegemonia hori galtzen ari da, eta dagoeneko ez da arraroa azpiko tabernan norbait gaztelaniaz edo beste erdara batzuetan entzutea. Eta hori ez da gaitz, aberasgarri ere izan liteke, bi baldintza betetzen badira: euskara bera oraindik plazan lasai eta alai ibiltzea, eta euskara hori ongi zaindua izatea. Bigarren horretan ari zait nire sentsorea jo eta jo. Semeak 9 urte ditu, alabak 14 urte ditu, eta bi belaunaldi horietan, tartekoetan, eta datozenetan sentsorea urduritzen dizkidaten gauzak entzuten ditut.
“Aita, ahal det jun parkea?”. Esaldi hori normal-normala da Ataungo nerabe eta haurren artean. Niri sentsorea martxan jartzen zait, eta berehala zuzentzen dut: “Aita, jun deiket (naike) parkea?”. Duela dagoeneko aste zenbait horixe esan nion semeari eskola-atarian, eta nire semearen ikaskide baten amak berehala ihardetsi zidan, txantxetan edo: “Euskaltzaindia hizketan, kar, kar”. Hor ohartu nintzen: haren sentsoreak ez du hauteman nireak hauteman duena, bereak akaso bestelako kalibrazioa duelako, eta agian semea une jakin horretan jaten ari denarekin piztuko zaio argi gorria. Baina, esaldi hori oharkabean igaroko da, eta horrenbestez, 9 urteko mutiko horrek naturaltasunez erabiltzen jarraituko du.
Gogoeta egin, eta ohartzen zara kalibrazio hau gutxiengo batek dugula, eta ziurrenera dugun lanbideagatik izango dela hein handi samar batean. Eta horrekin, dugun arriskuarekin ohartu naiz.
Euskararen ezagutza-maila igo egin omen da, hau da, gero eta gehiagok omen daki euskaraz. Baina, zer da euskaraz jakitea? Aski da diosal eta agur egiten jakitearekin? Aski da elkarrizketa bat ulertzeko moduan jarraitzearekin? Euskararen etorkizuna oso ilun ikusten dut, etxean ezkorra naizela esaten didate, baina, berriro diot, Ataunen bizi naiz, gure etxean euskaraz egiten da, ama-hizkuntza, aita-hizkuntza, euskara dute seme-alabek. Itzultzailea dute aita, euskal filologoa eta euskararen kontuekin berehala erresumintzen omen dena, eta halere, “Ahal det jan jogurre?” esaten dute. Eta adi! Eskola-atarian, sei-zazpi elkarrekin jolasean ari direnean, zenbaitetan, gaztelaniaz hitz egiten dute, horietako batek euskara ez duelako ongi menderatzen, etxean ama-hizkuntza, edo aita-hizkuntza (edo biak), beste bat delako. Eta berriro diot, Ataunen bizi naiz. Baina, hor ez noa sartzera orain, ate handi samarra baita testu xume baterako.
Sentsorea ez da isiltzen, eta itzulpengintzan, lanean, sentsorea jo eta jo. Adimen Artifizialak egindako testuak zuzentzea egokitzen ari zait aspaldi, eta dagoeneko normalizatu egin ditugu euskarari ez dagozkion zenbait formula. Duela hilabete eskas, Euskaltzaindiak Donostian duen txoko zoragarrian hitz-aspertua egin genuen, Idoia Santamaríak gidatuta, eta ohartu ginen geronek ere irentsi ditugula formula horietako zenbait eta sentsoreak jadanik ez digula abisu ematen. Adimen Artifizialaren harira sortzen ari den corpusa euskara eskasten ari da. Hainbat zenbatzailea joker-karta bilakatu zaigu karta-sortaren barruan, eta masiboki erabiltzen (eta onartzen, baitaratzen) hasi gara, zenbait, batzuk eta bestelakoak alboratuz, gure hiztegietatik baztertuz. Gauzatu aditza ere beste joker-karta bat da, eta masiboki erabiltzen (eta onartzen, baitaratzen) dugu, egin aditza bezain aditz sano eta jatorra alboratuz sarri. Lazkao Txikik berak esan zigun “Martxa honetan aurki erderaz hitz egingo dugu euskaraz ari garelakoan”. Eta esango nuke dagoeneko ari garela erdaraz euskaraz ari garelakoan.
Adimen Artifiziala ari da euskara-eredu bat sortzen, ari gara euskara-eredu bat sortzen, eta aberastasuna lapurtzen ari gatzaizkio, lautzen ari gara erabat euskara, eta beti izan duen bizitasun hori lausotzen ari da, goizeko behe-lainoa desagertzen den moduan, konturatzerako. Nerabeek eta haurrek hori jasoko dute, eta errua leporatuko diegu, baina krimena gu ari gara egiten (baimentzen).
Duela zenbait urte, blog bat eratu nuen, “Gure hitz galduen bila” izenekoa. Aspalditxo, han utzi dut nonbait, alboratuta, eta egia esaten badizuet, pasahitza ere ahaztu dut (beste bat jasotzeko eskaera ere egin nuen, baina ez nuen lortu), baina uste dut hura berriro martxan jartzea ideia ona dela, eta, zoritxarrez, gero eta hitz gehiago sartuko ditut zakuan. Orduan, pentsatu egin behar izaten nuen, “zein ote da haur nintzela maiz entzun eta orain batere erabiltzen ez den hitza?”.
Konpromisoa hartuko dut blogari berrekiteko, baina konpromisoa hartu dezagun guztiok hitz galdu gehiago ez sortzeko. Izan dadila zaila hitza hautatzea, pasa dezadala denboratxo bat hitz jakin bat bilatu arte.
Gure sentsorera iristen dena jakinarazi dezagun, ezin ditugu besteak behartu beren sentsoreak gure zenbakiekin kalibratzera, baina egin dezagun pedagogia “Euskaltzaindia hizketan” ez diezaguten esan haurrari zuzenketa txiki bat egin diogulako.
Bide batez, aipatu dudanaren lekuko testu hau bera izango da ziur aski: baietz hemen ere normalizatu ditugun (ditudan) formulak agertu, euskarari berez ez dagozkionak (eta ez da nahita egindakoa izan, halakorik badago)!
Lamia Filali-Mouncef Lazkano eta Patricia Jorge Kuartango
Euskararen normalizazioa gure gizarteko herritarrok bizitzako eremu orotan euskaraz gehiago, gehiagorekineta gehiagotan erosotasunez aritzera heltzeko gizarte-aldaketa gisa definitu daiteke, bigarren Euskaraldiak aldarrikatzen zuen bezala[1]. Hau irakurtzen gabiltzan guztiok ondotxo dakigu, ordea, etorkizun bizigarriago eta lasaiago hori eraikitzea zaila dela; kontraesanez, zalantzan jartzez eta oldarkeriaz betetako prozesua izan daitekeela.
Neurri batean, behintzat, gure hizkuntzari bizi berri bat emateko marko instituzional bat eskaintzen du egun indarrean dagoen Hizkuntza Politika eta Plangintzak (aurrerantzean, HPP), nahiz eta argi dagoen, batetik, alde izugarria dagoela marko instituzional batzuen eta besteen artean, lurraldea zein den, eta, bestetik, marko hori zein berau aurrera eramateko baliabideak labur geratzen direla.
Baina hizkuntza bat normalizatzea HPP instituzional bat izatea baino prozesu askoz zabalagoa eta konplexuagoa da, izatez, eta administrazio, teknikari eta aholkularitza bakan batzuen inplikazioa baino dezente gehiago eskatzen du, edozein aldaketa sozialek bezalaxe.
Prozesu hori modu planifikatuan egiteko martxan jarritako tresna inportante bat euskara-planak dira. Gizarte zabalarentzat ezezagunak diren arren, genero- edo ingurumen-planek bezainbesteko zeharkakotasuna dute edo izan beharko lukete, eta hizkuntz eskakizunetatik haratago doaz, herritar gehienak nagusiki horretan fijatzen badira ere.
Euskara-planen bueltan daude antolatuta, besteak beste, erakunde publikoetan zein enpresetan zehar barreiatutako euskara-zerbitzuak eta euskara-batzordeak, barne- zein kanpo-kontratazio formetan. Ezin dugu ahaztu plan horien anbizioa, finean, mikrotestuinguru jakin batean aldaketa bat burutzea dela: elkarte batean, enpresa batean, erakunde bateko sail batean… Alegia: berrogei urte daramagu plangintzaldiro helburu txiki egingarri batzuk finkatzen eta helburu horien jarraipena egiten, aldaketa gradual batean murgilduta, EiTBn, Osakidetzan eta Administrazioetan, bai, baina baita Eroskin, Mutualian edota Ekonomisten Elkargoan ere.
Planei esker, komunitatearentzako arnasgune berriak urratzeko bide bilakatzen da eguneroko hainbat ekintza. Normalizazio-ekintza soil horiek egiten dituena teknikaria, itzultzaile-interpretea zein beste edozein langile izan, prozesu beraren parte dira: errotulu batzuk itzuli edo berrikusi; hizkuntza-irizpideak indarrean jarri; astean bazkalordu batean euskaraz arituko direla adostea langileek; hitzaldi baterako interpretearen presentzia negoziatu, hizlariak euskaraz egiteko aukera izan dezan; aplikazio bat ganoraz itzuli ahal izateko, testuinguruari buruzko azalpenak exijitu; euskara-klaseetara joan, euskara teknikoko tailerretara, mintza-praktikara, astean 3 orduz; Excel euskaraz erabiltzen ikasi…
Gezurra badirudi ere, ez diogu askotan erreparatzen jende askok egunero prozesu hori hezurmamitzeko egiten duen lanari, modu planifikatuan 40 urtez martxan daramana. Gaude euskalgintzako eragileok ere, neurri handi batean, ahaztu egin dugula zein herri-giharretatik gatozen, eta euskararen normalizazioa martxan den aldaketa sozial batekin lotu baino, gero eta gehiago erakundeen eta sektore profesional baten zeregin gisa identifikatzen dugula. Hots, garai batean herritar askok erakundeak eta enpresa handi, ertain zein establezimendu txikiak euskalduntzeko eragile gisa ikusten zuten euren burua. Hala izaten jarraitzen al du? Gutako zenbat bizkaitar joan da abenduaren 3an Bilbon deituriko manifestaziora? Zenbat joango gara abenduaren 27an Euskalgintzaren Kontseiluak deitutakora?
Gauzak horrela, zein da eta zein izan beharko litzateke itzultzaile-interpreteon rola ekosistema horretan? Zer leku du gure lanbideak HPPan? Eta normalizazioan, oro har? Guk kudeatzen ditugu gure lanbideari dagozkionak, ala kudeatu egitendizkigute? Behar besteko presentzia daukagu erabaki-esparruetan? Inplikatu egiten gara, ala bertan-goxo gaude?
Gure ustez, horri guztiari buruzko gogoeta egitea mesedegarria litzateke; are gehiago, ikusita azken urteotan zelan eta zein azkar aldatzen ari den dena (sektorearen zaurgarritasuna, egoera soziolinguistikoa, adimen artifiziala, euskararen aurkako oldarraldi judiziala, hizkuntza-aniztasunaren galera…). Gauza asko hausnarrerako, eta leku gutxi, lerrootan.
[1] Dena dela, jakin badakigu tradizioz tradizio ezberdin kontzeptualizatu izan dela normalizazioa. Marko anglofonoan, adibidez, plangintza eta politika gero eta hurbilago daudela iritzita, Hizkuntza Politika eta Plangintzaz hitz egiten hasi ziren (Larrinaga, 2019: 38). Esaterako, Larrinagak bere tesian (2019) Thomas Ricentoren kontzeptualizazioak gure testuingurura egokitu zituela esan daiteke, eta euskararen behetik gorako politikaren garrantziaz aritu zela. Era berean, berriki Beitiak (2025) euskararen normalizazioa kontzeptualizatzeko egon diren modu ezberdinak (hizkuntza-kulturak) eta tentsioak oso era interesgarrian laburbildu ditu, bakoitzak zer emaitza ekarri duen azalduz.
Kezka berbera agertu duten hiruzpalau artikulu plazaratu dira aurten Berrian, hots, haurrek gero eta lehenago uzten diotela euskaraz hitz egiteari eskolan, gero eta ikasle gehiago erdaraz mintzatzen direla irakasleekin, eta gero eta irakasle gehiagok normaltzat jotzen dutela hori. Diren eta ez diren Euskal Herri guztietan gertatzen ari omen da hori. Artikuluotan aipatutakoez landara, are larriagoa da Nafarroa Garaian sumatutakoa, zenbait irakasle erdaraz erantzuten hasi baitira gaztelaniaz zuzentzen zaizkien ikasleei; eta irakasle batzuk, gainera, erdaraz mintzatzen dira beren artean pasabideetan, hori guztia D ereduko institutuetan. Are gehiago, Iruñerriko euskal lerroko institutu batean, irakasle batek Cervantesen hizkuntzan eman du euskara eta euskal literatura irakasgaia, harik eta zuzendaritzak irakasgaia euskaraz emateko ohartarazi dion arte. Horrekin batera, haur ttipienendako eskola batzuetan, D eredukoetan, ez diete umetxoei euskarazko kanturik erakusten, ezta euskarazko hitz-jolasik, pipitakirik, ipuinik eta gisakorik ere, umea omen delakoz bere garapenaren jabe bakarra. Erran nahi baita, pedagogia molde horren arabera, horrelako kantu, hitz-jolas, pipitaki, ipuin eta gisakoek umearen berezko garapena “eragozten” dute edo garapen horretan “eragina” izan dezakete, eta hori baztertzekoa da arras. Lehen Hezkuntzan ere ederrak entzuten dira. Izan ere, irakasle batek kargu hartu die euskara etxean ikasitako haur baten gurasoei, semetxoak euskaraz mintzatzeko eskatu dielako gelakideei. Nonbait, ez baita zilegi haurrei halakorik eskatzea, haur bakoitzak aukeratzen baitu bere hizkuntza… Ezin jakin zer alde on antzematen dioten horrelako irakasbideari, baina argi dago zer ondorio duen non-eta gaztelania jaun eta jabe dugun bazterretan, Iruñerrian, konparaziora: erdara. Bertzela erranik, nekez euskaldunduko dira etxean euskara ikasi ez duten haurrak (Nafarroan, haur gehienak) eta arrunt erdaldunduko eskolara euskaldundurik iristen diren umeak; gainera, ja ere ez dute jakinen euskal kulturaz. Horretaz ohartzen hasi dira D ereduko zenbait ikastetxetan, ikusi baitute haurrak negargarri moldatzen direla euskaraz. Tira, berandu ereitea gehixeago da, batere ez ereitea baino, baina alimalekoa da zinez azken urteotan sortu diren haur aunitzengan ereindako txandrioa.
Jaume Subirana literatura katalaneko katedradunak oraindik orain plazaratutako liburuxka batek piztutako interesaren harira idatzi dut denboraldiko neure lehen ekarpena. Jatorrizko bertsioan, Literatura, llengua i lloc. Termodinàmica aplicada izenburuko liburua ekainaren 11n argitaratu zen, gaztelaniazko bertsioarekin batera, Anagrama argitaletxean.
Aletzen dituen kontuak ez dira berriak; bai, ordea, azterbidea; eta oso originala da termodinamikaren legeekin egiten duen jolas metaforikoa. Liburuaren eragingarria da zer gertatzen ote den literatura, hizkuntza eta tokia elkartzen diren espazio gaur egun eraldatuan. Eta, hasteko, termodinamikaren bigarren legetik abiatzen da. Enuntziazio honetatik, esate baterako: “Sistema isolatu baten entropiak handiagotzeko joera du beti, eta prozesu hori itzulezina da”. Tira, kontua hauxe omen da, nilako ezjakinok dakigunetik ez genekienera: sistema batean gorputz bero batek gorputz hotz bati beroa aldatzeko joera izaten du, orekaren bila, baina bide horretan energia galtzen da beti. Energia galtze horri entropia deritzo eta, hori dela eta, termodinamikaren arloan desordenaren sinonimoa da entropia. Oreka edo uniformetasun bila, itxuraldatu egiten da sistema. Fisikarien kontuekin aurrera eginez (barkatuko ahal naute), energia eraginkorragoa da kontzentratuta dagoenean sakabanatuta dagoenean=entropia handiagoa denean baino.
Subiranak katalan literaturari aplikatzen dio aurreko hori guztia, eta ni euskararen sistemari aplikatzen saiatu naiz, tamalez entropia handiegiz, nire ustean. Adibidez (uler bedi Subiranaren liburua parafraseatzen arituko naizela etengabe), euskal kulturaren eta ingurukoen artean (gaztelaniazkoa, frantsesezkoa eta nazioarteko ingelesezkoa) gertatzen diren berezko energia-trukeak norabide bakarrekoak dira batez ere, oreka=homogeneotasun bila. Oreka bai, baina gure sistema desitxuratuz doa truke bakoitzean.
Katalunia delako “toki”ko idazleen sailkapena egitean, iruditu zait gurean baino zorrotzagoak direla katalan-osoak-eta-erabatekoak ez direnak izendatzeko moduetan. Irudipena baitut gurean iraganeko kontua dela euskaldunberri deitura gaitzesgarria, nahiz eta oraindik ere tarteka agertzen diren berezko hizkera edo euskalkia dutenen eta estandar txepelean mintzo direnen arteko hika-mikak. Hizkuntzaren erabiltzaileen kasuistika gero eta konplexuagoa da, identitateak lurraldetasuna galdu du eta ezegonkorragoa da. Hor dago, adibidez, idazle elebidunen kasua, bi hizkuntzetan idazten dutenak, alegia. Edo bi baino gehiagotan, itzultzaileen kasuan bezala. Galtzen da halakoen kasuan sistemako energia? Handitzen, entropia? Adierazpen gogoangarri hau egiten du Subiranak: “Katalunia ez da herrialde elebidun bat, askok uste duten bezala (elebakarrek, batez ere), baizik eta gaur egun 280 hizkuntza dituen tokia, eta non populazioaren % 10en ama-hizkuntza ez den ez katalana, ez gaztelania. Zein ote da, edo izango da, Kataluniako 800.000 herritar horien literatura edo literaturak?”. Gurearekiko paralelismo perifrastikora bueltatuz, agian kontua ez da euskal literatura birdefinitzea, gure jarrera aldatzea baizik (egiletzaz, kidetasunaz); izan ere, euskaraz aritzen ez diren idazleak agian ez dira euskal idazleak, baina euskal kulturaren parte dira, polisistemaren parte diren aldetik. Gurean ez dira gutxi (diot nik, oraingoan) munduan barrena euskal labela bizkarrean ibiltzen diren idazle, musikari, zinemagile eta artista plastiko erdaldunak. Baina (diogu Subiranak eta biok) edozein literatura definitzeko osagai zentrala hizkuntza da.
Eta hizkuntza-politiken bidez gauzatzen dira energia-truke asko: Europar Batasunean hizkuntza ofizialei buruz hartzen diren erabakiek eragina dute eremuko hizkuntza guztietan, ofizialak izan zein ez; gaztelaniazko literaturaren alde hartzen diren erabakiek eragina dute Espainiako beste literatura guztietan (baina ez alderantziz). Amazonen erabakiek eragina izango dute ohiko liburu-dendetan, eta ez dago atzera egiterik. Eta abar.
Inertzia da legea. Eta inertzia norabidez aldatzeko bide bakarra sistemari energia osagarriz hornitzea da. Bestela esanda, gurearen aldeko politikak=ekimenak bultzatzea. Ezegonkortasun- eta aldaketa-garai berri hauetan, entropia geldiarazi eta gure alde eragingo duten energia-iturriak bilatu behar ditugu. Eta, horretarako, bide-urratzaile izan diren ekimenei begiratzea komeni da, hala nola Durangoko Azoka (Sant Jordi antzeko bat), non batez beste baino prebalentzia handiagoa duten euskarak, euskal liburuek eta haien promozioak, salmentak eta irakurketak.
Amaitzeko, Subiranari itzuliko diot orain arte hainbestetan ebatsi diodan hitza, merezi du eta: “Uste askotan gure hizkuntza eta kultura hain jazarriak eta ahulak izan dira, ezen ziurtasun nuklear gutxi batzuei eutsi behar izan baitiegu, ustez funtsezkoak: tokia gutxi asko kontrolatua dugu (edo hala uste dugu behintzat), eta baita geure literatura, eta haren definizioak, beti hizkuntzari lotuak, baina oso gutxi dakigu mugako zenbait gune edo espaziori buruz, zeinetan literatura kultura bihurtzen den, identitatea identitate anitza edo aldaketa bihurtzen den, militantzia eragozpen bihurtzen den, merkatua egiazko jokaleku bihurtzen den (…). Arriskutik eta begiratzeko beste modu batetik soilik eutsi ahal izango diogu katalan literatura eta kultura deitzen diogunari”.
Uda honetan komunikabideetan irakurri eta entzun dugun berria izan da Osakidetzak itzultzaile neuronal bat jarri duela martxan, historia klinikoak euskaratik gaztelaniara itzultzeko: ITZULBIDE du izena. Hasiera batean Donostialdeko erakunde sanitario integratuan (ESI) ipini dute, baina berandu baino lehen Osakidetzako sare guztietan erabilgarri egongo den itxaropenarekin.
Orain dela lau urte inguru hasi ziren proiektua garatzen, Osakidetzan euskara lan hizkuntza ere izan dadin. Dokumentazio estandarra ele bietan argitaratzen da Osakidetzan, baina dokumentazio klinikorako irizpide zehatzik ez dagoenez, joera gaztelaniaz egitekoa izan omen da orain arte. Felix Zubia mediku, irakasle eta dibulgatzaileak EITBko programa batean adierazi zuenez, Osakidetzaren 3. Euskara Planaren barruan dagoen zerbait da, bertan jasotzen baita euskarak lan hizkuntza ere izan behar duela.
Zubiaren esanetan, unibertsitatean prestatzen dira profesionalak euskaraz, badituzte beraz apunteak euskaraz, eta medikuntzako hiztegi terminologikoak ere landu dira, baina behin lanean hasitakoan, pazientearekin izandako harremana euskaraz izan arren, txosten klinikoak euskaraz idazteko baliabiderik ez dute izaten. Izan ere, geroago beste medikuren batek irakurri beharko du txosten hori eta baliteke euskaraz ez jakitea. Badira euskaraz lan egin nahi duten medikuak, baina euskara ulertzen ez dutenak ere badirenez, txosten klinikoak beti gaztelaniaz idatzi izan dira orain arte.
ITZULBIDEk bi norabideetan egiteko aukera eskaintzen du, baina helburua euskaratik gaztelaniara erabiltzea da, euskaraz lan egiteko eskubidea bermatzen baita horrela, eta baita pazienteak informazioa euskaraz jasotzekoa ere. Laburdurekin badu arazoren bat, ez ditu laburdura guztiak ondo atzematen, eta hori konpontzen ari dira.
Berri ona da euskarak espazio berriak irabaztea, orain arte gaztelania bakarrik erabili izan den eremuetan euskaraz egiteko aukerak jartzea, eta ni asko pozten naiz adimen artifizialean oinarritutako teknologia berriek euskara sustatzeko bideak irekitzen dituztenean.
Uda betean argitaratu zen, halaber, elcastellano.org gaztelania sustatzeko webgunean, medikuntzako itzulpen automatikoetan saihestu beharreko arriskuez ziharduen artikulu bat. Medikuntzako hizkera oso teknikoa eta zehatza izaten dela zioen, anbiguotasunetarako lekurik ez duena eta ñabardurak oso kontuan hartu behar dituena.
Adierazten zuen hitz edo termino baten itzulpen desegokiak oso ondorio larriak izan ditzakeela eta adibide gisa ipintzen zuen ingeleseko “stroke” hitza, gaztelaniara “ictus” edo “golpe” gisa itzuli behar den ezin duela asmatu neuronalak, edo zenbakizko adierazpenetan akatsak egitea zeinen larria izan daitekeen; gaizki jarritako hitz batek dena alda dezake: 0,5 eta 5 artean dosi bat nahasteak arriskuan jarri dezake paziente baten bizitza. Eta Itzultzaile automatiko batek inoiz itzuli behar ez lituzkeen dokumentuen artean sartzen zituen txosten klinikoak.
Orduan, elcastellano.org argitalpenean esaten denari kontra egitera ote dator ITZULBIDE? Ausartegia edo arriskutsua ote da hain eremu delikatuan itzultzaile automatiko neuronala erabiltzea?
ITZULBIDEri buruz zerbait gehiago ikasi nuen “Itzultzaile neuronalen eraginak euskararen erabileran” izeneko ikastaroan; hori ere udan izan zen, baina joan den urteko udan, 2024an. Olatz Perez de Viñaspre informatikari eta ikerlariari ondo ulertu banion, espezialitate eremu jakin horretako itzultzaile neuronal berezia osatu ahal izateko corpus orokor elebiduna sartzeaz gain, historia klinikoetako corpusa sartu zuten, gaztelaniaz, eta behar bezala anonimizatuta, datu pertsonalak ezkutatzeko. Medikuntzako hiztegi terminologikoak ere sartu zituzten. Ondoren, txosten klinikoak itzultzeko agindu eta itzulpenak zuzendu edo posteditatu ondoren horiekin osatutako txosten klinikoen corpus elebidunak sartu zituzten.
Orain dela 30 urte inguru itzulpengintza automatikoaz irakurri nuen liburu batean (W. John Hutchins & Harold S. Somers. An Introduction to Machine translation, 1992) garai hartako itzultzaile automatikoen artean METEO nabarmentzen zen. Orduko itzultzaile automatikoak arauetan oinarritzen ziren, ez zuten gaur egungo itzultzaile automatiko neuronalak bezain ondo egiten eta ez zirudien euskara bezalako hizkuntza batentzat arauetan oinarritutako eredu egokirik sortzea posible izango zenik.
Kanadan eguraldi parteak ingelesetik frantsesera itzultzeko jarri zen martxan METEO, 1976an: transferentzia lexikoa eta analisi sintaktikoa egiten zituen. Erabiltzen zuen hiztegia mugatua izatea eta norabide bakarrean egitea jotzen ziren arrakastatsua izateko gakotzat. Itzulpen automatikoaren aldeko adibiderik egokiena zen garai hartan METEO.
Gaur egungo ITZULBIDE lehengo mendeko METEOren parekoa izan daiteke agian. Eremu zehatz jakin baterako bereziki entrenatua, hizkuntza ez seguru asko eguraldi parteena bezain mugatua baina bai oso espezifikoa, eta norabide bakarrean erabiltzekoa, hasiera batean behintzat. Ezaugarri horiek izanda, tresna segurua izan daiteke.
Bada beste arrazoi bat segurua izango dela ziurtatuko duena, nire ustez. Euskaraz sortzen dugunok gaztelaniaratzeko itzultzaile automatiko neuronalak erabiltzen ditugunean ez gara botoi bati sakatuta konformatzen; zuzendu edo posteditatu egiten dugu. Gaztelaniazko testuaren estiloak ez gaituenean erabat asebetetzen ez dugu beti asmatuko txukuntzen edo ez dugu behar bada gaztelania naturalean nola ipini jakingo, baina ziurtatuko dugu testu biek gauza bera esaten dutela, jatorrizkoan esaten den guztia esaten dela itzulpenean, eta itzulpenean ez dela jatorrizkoan azaltzen ez denik esaten.
Gaztelaniatik euskaratu behar denean, ordea, askok pentsatzen dute botoi bati emanda nahikoa dela; klik bat egitea nahikoa dela euskararekiko betebehar guztiak gauzatzeko. Itxurari ematen zaio garrantzia, mamia kontuan hartu beharrean. Euskararen prestigio urria dago joera horren oinarrian.
Pentsatzen dut medikuntzako profesional euskaldunek euskaraz sortutako txosten klinikoak ez dituztela besterik gabe euskara hutsez gordeko ordenagailuan; hori egin aurretik emango diotela botoiari, irakurriko dela ITZULBIDEk emandako ordaina, ziurtatuko dutela gaztelaniara egindako itzulpena zuzena dela eta geroago etor daitekeen mediku erdaldunak ondo ulertuko duela.
Berriki, orain dela urtebete inguru izandako elkarrizketa bat etorri zait burura. Laneko mediku azterketan izan zen. Ni aurrez egin beharrekoak eginda azaldu nintzen kontsultara; pixez betetako flasko bat eskuetan eta lentillarik gabe ―haien ordez, betaurrekoak jarrita―. Aitortzen dut egun horretako oroitzapena dagoeneko ez dudala lehen bezain garden, baina neke aurpegia izanen nuen, seguru.
Sartu nintzen kontsultara, eta, kasik beste deus baino lehen ―gogoan baitut neronek esan behar izan niola erizainari faborez har ziezadala flaskoa ahalik lasterren, ez bainion horretarako batere presarik sumatu―, emakumeak zenbait galdera egin zizkidan. «Zer moduz bizi zaren jakin nahi dut, besterik ez», aurreratu zidan.
Galderetako batzuk aski bitxiak iruditu zitzaizkidan ―droga kontsumoari buruzkoak bereziki, zertan ezkutatu―, edo, behintzat, behin baino gehiagotan iruditu zitzaidan galderak formulatzeko zeukan manerak guztiz baldintzatzen zuela eman nezakeen erantzuna. «Si no fumas, drogas entiendo que tampoco, ¿verdad?», bota zidan lasai asko. Baina, tira, hori beste kontu bat da.
Hemen kontua baita zera galdetu zidala segidan: ea estresik banuen. Duda imintziorik ere egin gabe erantzun nion baietz, munduko gauzarik agerikoena kontatzen ari banitzaio bezala. «Bai? Zenbat?», segitu zuen hark galdezka, jakin-minez. «Tira, ba normala. Estres maila normala», esan nion nik. Haren errematea etorri zen ondotik: «Nola normala? Zuretzat zer da estres maila normala?».
Horretaz oroitzeak grazia egiten dit orain. Izan ere, esanen nuke emakumeak nahiko muturtuta eman zizkidala estresa apaltzeko gomendio batzuk, eta, oker ez banaiz, kontatu nizkion zenbait gauzak harritu ere egin zuten, neurri batean. Igual, gauza bat kontatzea ahaztu nuelako harrituko zen hainbeste? Ez niolako esan euskalduna naizela? Akaso horregatik datorkidalako, partez, ditxosozko estresa?
Dudarik balego, azken hori erdi txantxa da, noski, eta, akaso, analogia bezala ere ez zait nahi bezain fin gelditu azkenerako. Kontua da nolabait nahi nuela pasadizo hori azkenaldian aski interesgarria zaidan gai honekin lotu: hizkuntza estresarekin. Badago euskaldun izan eta estres linguistikorik ez sentitzerik?
Hizkuntza estresa: aurrean duzunarekin euskaraz edo erdaraz egingo duzun erabakitzeak sortzen du tentsioa, ezinegon sentimendua.
Hain zuzen, hori posible ote den da aurtengo Euskaraldiaren karietara han-hemenka ikusi dudan test batek zeharka plazaratzen duen aztergaietako bat. Zehazki, Kalkulatu zure hizkuntza-estresa izena du test horrek, eta, berez, Galtzaundi Tolosaldeko euskaltzaleen elkarteak sortua da. Zinez interesgarria iruditu zait. Batetik, laguntzen duelako ikusten estres mota hori zer ekintzatan suma daitekeen; bestetik, noski, norberaren jokabideei erreparatzeko aitzakia ematen duelako, eta haietan zuzenketaren bat edo beste egiteko motibazioa biltzeko ere balio duelako, orobat. Hementxe duzue testa eskura; egizue, egizue.
Screenshot
Nik ez ditut nire erantzunak hemen aletuko. Baina bai aitortuko dudala estres maila «ertaina» omen dudala gaur egun. Asko pentsarazi dit.
Izan ere, normala da? Behar du izan? Adibidez, normala da oraindik ez izatea talde batean gaudelarik euskaraz aritzeko aski konfiantza, batek ulertuko ez duelakoan? Edo, bestela: normala da pertsona berarekin ari naizelarik etengabe euskaratik gaztelaniara saltoka-saltoka aritzea hizketan, eta horretara ohitu izana honezkero, edo, are gehiago, nik sorraraztea halako solasaldiak? Normala, batzuetan bai, baina oraindik ere kasuen erdietan baino gehiagotan egitea lehenbiziko hitza erdaraz, bestela zaila zaidalako «ay, perdona» horri hortzen atzean eustea, nahiz eta jakin badakidan ez dela zer barkatu?
Edonola ere, beste behin, galdera mordoarekin baina kasik erantzunik gabe nabil ni. Eta besteren hausnarketetan arakatzea beste erremediorik ez dut izan, ohi denez. Hona ekarri dizkizuet zenbait amu.
Esaterako, hizkuntza estresari buruz ari garen honetan, guztiz argigarriak dira Gemma Sangines Saizen azalpenak. 2016an Lehen hitza euskaratik, semaforo berdera izenburuko artikulua argitaratu zuen Berria egunkarian, eta hor jasoak dira hainbat gako. Besteak beste, semaforoaren analogia baliatuta, Sanginesek dio hizkuntza menderatzaileetan mintzo direnek «semaforoa gorri dagoenean» baizik ez dutela sentitzen oztoporik beren hizkuntzan aritzeko. «Hau da, solaskideak ez diela ulertzen esaten dienean edo bere hizkuntzan hitz egiteko eskatzen dienean. Horretara helduta bakarrik ulertzen dute ezinbestean egin behar dutela zerbait: edo komunikazio-modua aldatu, edo komunikatzeari uko egin». Aldiz, Sanginesen arabera, «hiztun minorizatuek» ―eta euskaldunak kokatzen gaitu talde horretan― oso bestela jokatzen dugu semaforoaren parean. «Berde dagoenean ere baztertzen dugu hizkuntza». Badaezpada, erdaraz, zer gerta ere.
«Besterik gabe onartzen dugu txinatar batek ezin duela euskaraz egin, Gasteizen ezin zaiola inori lehen hitza euskaraz bota, edo alukeria galanta litzatekeela nor-nori-nork iraganean jokatzeko arazoak dituenarentzat euskaraz jarraitzea. Ez dakigu koloreak bereizten. Den-dena ikusten dugu gorri monokromoan. Beraz, hiztun arruntek bezala jokatzea litzateke kontua, onarturik edonor izan litekeela gure hizkuntzaren hiztuna, haren itxura edozein dela ere, eta nekez hitz egiten badu ere ez zaiola batere kaltegarria izango elkarrizketarekin jarraitzea».
Gaiari buruzko beste hainbat gako ere eman izan du sarritan Sanginesek, eta, jakina, ohartarazi du guztia ez dagoela elkarrizketa abiatu beharra duen pertsonaren esku. Hain justu ere, ederki dakigu egoera desatseginak nahi baino gehiagotan sortzen direla halakoetan. Neronek ere nahi baino gehiagotan jaso ditut mespretxu begiradak bueltan, euskaraz aritzeagatik, eta nekagarria da; beti ez da izaten horretarako gogorik.
Hori bai: esperantzarako motibo bila-edo, bilaketa zabalagoa egin dut sarean, eta hara non aurkitu dudan Sangines beraren beste elkarrizketa bat ―Ipar Euskal Herriko Hitzan argitaratua hau―, titular eder-ederrekoa: «Hizkuntza estresa sendagarria da». Eta, horregatik, erabaki dut datorren urtean, Euskaraldiaren hurrengo edizioan bestela, berriz eginen dudala estres maila neurtzeko test hori. Ea, behintzat, arinagoa den orduan.
Bukatzeko, duda bat, guztia aldrebesteko. Euskaldunok hizkuntza estresa sentitzea ezinen da guztiz txarra izan, ezta? Kateak sentitze hutsa bada, neurri batean, mugitzen ari garen seinale. Eta, gainera, estresak haserrea pizteko ere balio badigu, aprobetxatu dezagun. Ikus gaitzatela amorratuta tarteka.
Hau esanda, uda polita opa dizuet guztiei. Besarkada bana.
Duela urte batzuk lagun talde handi bat astronauta jantzi ginen Inauterietan: mâché paperarekin kaskoak egin, buzo zuriak erosi, eta plastikozko botilen tapoiekin eta guk diseinatutako pegatinekin tuneatu genituen. Ez dut oso ondo gogoan norako ―pegatinetako bat, karroza gisara eraman genuen espazio-ontzia…?―, baten batek Neil Amstrongen esaldi ezaguna erabiltzea proposatu zuen, eta niri enkargatu zidaten hori euskaraz esateko modua bilatzea. Galdetu zidatena ez zen izango, noski, nola esan euskaraz “That’s one small step for man, one giant leap for mankind“, baizik eta nola esan “Un pequeño salto para el hombre, un gran paso para la humanidad”. Amstrongek ingelesez bota zuen esaldia, baina Hegoaldeko euskaldunok gaztelaniaz dugu gogoan gordeta, modu finko eta errotuan. Horrelaxe aipatzen dugu, hitzez hitz, gaztelaniaz mintzo garenean, eta ez, demagun, “un pequeño brinco para el ser humano, un enorme paso para la humanidad”. Euskaraz, ordea, ez dugu forma bat automatizaturik zilegi liratekeen aldaera guztien artean: pauso/urrats, salto/jauzi, txiki/hutsal, handi/erraldoi/itzel/sekulako, gizadi/gizateria…? Izan bada proposamen bateratzailerik, esaldi hori lehenago ere aipatu behar eta nahi izan baita euskaraz, noski; komunikabideetan, adibidez. Nik orduko hartan, hain zuzen, EITBren Hikea datu-basera jo nuen proposamen bila, eta han aurkitu nuen: “pauso txiki bat gizakiarentzat; jauzi handi bat gizateriarentzat”. Kontua da proposamen guztiz egoki hori ez dugula gogoan iltzatuta; ez dago euskal hiztunon esaeren ondarean sustraituta. Eta esan nahi badugu, bilatu edo asmatu behar izaten dugu aldiro. Edo irtenbide erraz eta ohikoenera jo, bestela: gaztelaniaz edo frantsesez aipatu. Esango nuke, gainera, hiztun askori euskarazkoa itzulpenago iruditzen zaiola gaztelaniazkoa edo frantsesezkoa baino. Izan ere, aldaera bakar bat finkatuta dagoenean, gaztelaniaren eta frantsesaren kasuan gertatzen den bezala, hiztun komunitateak ondarekoago edo berezkoago sentitzen du esapide hori. Aitzitik, adierazi nahi dugun bakoitzean nola esan pentsatu behar badugu, itzultzen ari garelako kontzientzia handiagoa dugu.
Gure egunerokoan ugari dira horrelako esaerak. Dei diezaiegun kale kultura. Amstrongen hura bezala, haietako asko ez ziren gaztelaniaz edo frantsesez sortu, baina guztiz naturalizatuak eta barneratuak ditugu bi hizkuntza horietarako itzulpenak. (Eta aurrera egin baino lehen, parentesi txiki bat barkamena eskatzeko: oso testu hegozentrikoa atera zait hau. Jarriko ditudan adibideak nire erdarakoak dira, gaztelaniakoak, alegia, ez baitut ezagutza nahikorik haien frantsesezko ordainak zein diren jakiteko). Esaera horien jatorria ezaguna izaten da batzuetan, lausoagoa beste batzuetan, eta askotariko iturrien bitartez iristen zaizkigu. Badakit, adibidez, “Siempre nos quedará París” Casablanca filmean Rickek Ilsari esandako hitzak direla. Eta Rickez ari garela, badakit “No lo sé, Rick, parece falso” Pawn Stars telesailetik datorrela. “Las mujeres y los niños primero” XIX. mendean sortu omen zen, HMS Birkenhead izeneko ontzi baten naufragioan ziurrenik, testu hau idazteko dokumentatzean jakin dudanez. Baina arrastorik ez dut non sortu zen “Arriba las manos, esto es un atraco”.
Esamolde horietako batzuk egiaz ez ziren ohi dugun bezala esan, eta sasiaiputzat jo daitezke. Jatorrizko esaldia dena delakoagatik aldatu egin zen, eta eratorritako horixe da hiztun guztiek gaur egun buruz jakin eta errepikatzen dutena. “Houston, tenemos un problema” (“Houston, we have a problem”) ez omen zuen zehazki horrela bota Apollo 13ko pilotuak, ezpada “Houston, we’ve had a problem here” (“Houston, hemos tenido un problema aquí”). Tom Hanksek antzeztutako pertsonaiak erabili zuen “Houston, tenemos un problema” Apollo 13 filmean, eta horixe da geratu dena. Gauza jakin samarra da Sherlock Holmesek sekula ez zuela “Elemental, mi querido Watson” esan Conan Doyleren nobeletan. Film batean esana da esaldia, eta gure esaerategian bilduta geratu zen harrezkero.
Halakoen jatorria eta gugana iristeko bideak direnak direla, kontua da finkatu gaztelaniaz eta frantsesez finkatu zaizkigula gogamenean, eta ez euskaraz. Haietako batzuk ―guk uste baino gehiago, ziurrenik― eman dira lehenago euskaraz. Hamleten “To be or not to be, that is the question” ezin famatuagoa modu bakar batean datorkigu burura Hegoaldeko euskaldunoi gaztelaniaz: “Ser o no ser; esa es la cuestión”. Euskaraz ez dut uste garunetik hain modu automatiko eta beti batean berreskuratzeko gai izango denik inor, nahiz eta 2002an jada Juan Garziak “Izan ala ez izan: horra hor auzia” proposatu zuen (eta “Izan ala ez izan: or dago arloa”, bide batez, Bingen Ametzagak berrogeita hamar urte lehenago). Ama izatearekin batera eskuratzen omen den dohain misteriotsua (“A que voy yo y lo encuentro”) “Baietz ni joan eta aurkitu” izendatu du duela gutxi Ane Labakak bere Hezur berriak poema liburuan. Poztuko nintzateke bidea egingo balu, baina badakigu zeinen zaila den erdarak gure bizitzaren geruza guztiak blaitzen dituen diglosia egoera honetan inertziaren kontra egitea. Ni behintzat erabiltzen hasiko naiz (eta izaten ditut izaten ditudanez esalditxoa erabiltzeko abaguneak).
Gure kale kulturako ondare immateriala osatzen duten esapide horiek, beraz, edo ez dira inoiz euskaraz eman edo, eman badira, ez dira finkatu. Horra hor gure auzia: esapideak izan zein izan ez, arazo bat daukagu, Houston. Adierazkortasuna aeragotzeko baliabide mota honetan ere motz dugu euskara (geuk kamusten dugu, egia esan), eta erdarara jotzea izaten dugu erraxkeriazko alternatiba. Diglosia da, ergela!
Denboratxoa da halako esaldiak nire mugikorreko post-it aplikazioan apuntatzen ditudala, eta zuekin konpartituko ditut gaur. Balio dezala jolasteko eta dibertitzeko, besterik ez bada ere. Haietako batzuk EITBren Hikean jasota daude; beste batzuk webean zertxobait arakatuta erraz topatzeko modukoak izango dira; eta beste batzuetarako, azkenik, lehenengoz proposatu beharko da ordaina. Osatu, luzatu, gozatu. Honatx:
Al abordaje Al ataque Alto o disparo A que voy yo y lo encuentro Arriad las velas Arriba las manos, esto es un atraco Corred, insensatos Divide y vencerás Elemental, mi querido Watson Eso es todo, amigos Hasta el infinito y más allá Hombre al agua Houston, tenemos un problema La bolsa o la vida Las mujeres y los niños primero Le haré una oferta que no podrá rechazar Levad anclas Me llamo Iñigo Montoya. Tú mataste a mi padre. Prepárate a morir Mi casa, teléfono Nadie es perfecto No lo sé, Rick, parece falso No se vayan todavía, aun hay más Pienso, luego existo Qué hay de nuevo, viejo Que la fuerza te acompañe Que parezca un accidente Sálvese quien pueda Ser o no ser, esa es la cuestión Siempre nos quedará París Solo sé que no sé nada Soltad amarras Sujétame el cubata Tócala otra vez, Sam Un gran poder conlleva una gran responsabilidad Un pequeño salto para el hombre, un gran paso para la humanidad Yo que tú no lo haría, forastero Yo soy tu padre
Atzo bildu genituen aurtengo Euskaraldirako txapak. Nik ahobiziarena hartu nuen; nirekin joan zen lagunak, berriz, belarriprestena. Txapak partitzen ari zen lagunak harrituta begiratu zion, eta “zu, belarriprest?” galdetu zion. Azalpena ezin politagoa iduritu zitzaidan.
Lagun hori euskaldun zaharra da, ikasketa guziak euskaraz egin ditu, eta, bizitzaren ehuneko handienean, euskaraz bizi da: familian, herrian, lagunartean, lanean… Berak dio euskaraz ongi-ongi moldatzen ez diren horientzat bideratu nahi duela bere belarriprestutasuna. Suposatzen da ezen Euskaraldian “rol” hori hartzen duena euskarazko solasaldiak ulertzeko gai dela, baina zailtasunak dituela ideiak adierazteko; hala, gonbidapena egiten digu berarekin euskaraz egiteko. Denok dakigu euskara menderatzen ez duten pertsonek (berdin dio deus ez jakiteak nahiz ulermen maila polita izateak) ez dutela inolako arazorik inguru euskaldunetan mugitzeko, gainerako guztiok gaztelaniaz edo frantsesez ere badakigulako. Beraz, ez dute inoiz beren burua egiatan bortxatua sumatzen ikasteko edo dakiten hori praktikatzeko. Eta, hortaz, beharbada, zaila dute belarriprestetik ahobizira salto ematea, gibelean arrazoi hagitz indartsuak ez badaude, behintzat: seme-alabak, lan-kontuak, euskararekiko konpromiso hagitz handia…
Egoera hori iraultzen laguntzea da nire lagunaren asmoa; alegia, euskaraz egitera ausartzen ez diren lagun horiei erran nahi die bera han dagoela, prest, euskaraz erran nahi dutena entzuteko. Ez du axola zenbat denbora kostatzen zaien ideia bat adieraztea, akatsak egiten dituzten… Hantxe egon nahi du berak, pertsona horiek euskaraz lasaitasun osoz mintza daitezen.
Zer pentsatu handia eman zidan horrek. Egia erran, pazientzia ttikiko pertsona naiz ni, eta aitortu behar dut urduritzen naizela ondokoa euskaraz ezinean ari denean. Tentazioa izaten dut lagun horri esaldia neuk bukatzeko (gaztelaniaz ere gertatzen zait, ez uste). Horri nire deformazio profesionala gehitu behar diot. Zuzentzailea izanda, edozein pertsona hitz egiten ari dela, alarma bat pizten zait buruaren barruan akats bat harrapatzen dudan bakoitzean. Ezin dut saihestu. Tentsio batean bizi naiz beti, zuzentzaile sena ezin baitut “itzali”. Beraz, euskaraz ongi moldatzen ez den pertsona batekin ari naizenean, izerditan hasten naiz, bihotza bizkortu egiten zait, angustia-puntu bat ere sumatzen dut… Baina, ongi hezitako neska naizenez, itxurak egiten saiatzen naiz: irribarre egiten dut, buruarekin baiezko keinua egin, eta parean dudan pertsona hori euskaraz segitzera animatzen dut, jakina! Penak goikoan gordetzen ditut horrelakoetan.
Euskaraldiak egiten digun proposamena konponbide polita izan daiteke euskadunok behin eta berriz erdarara makur ez gaitezen, ezta? Zuk, erdaraz, bai, baina nik, euskaraz. Bide batez “euskarazko hartzailea” den pertsonak esposizio handiagoa izanen du eta, horrenbertzez, hobetzeko aukera, beharbada noizbait ahobizi izateraino. Hala ere, nik uste dut asmo on horrek porrot egiten duela, eta ni neu ere horren erruduna izaten naiz. Hizkuntzak komunikatzeko tresnak dira, hotz-hotzean hartuta behintzat. Ikerlari batzuek diote egunean 20.000 hitz inguru erabiltzen ditugula eta 30.000 jaso. Banaz bertze, erne pasatzen dugun egunaren zatiaren % 70 pasatzen omen dugu komunikatzen. Hala, argi dago gure eguneroko energiaren ehuneko handi samar bat horretara bideratu beharko dugula. Gizakiak garen heinean, eskuragarri dugun energia ahalik eta hobekien kudeatzen saiatzen gara, oharkabean bada ere. Horrek ondorio zuzena dakar: ekintza bakoitzean ahalik eta energia guttien gastatzea. Hala funtzionatzen omen dugu.
Horrek azalduko luke zergatik kostatzen zaion horrenbertze euskara ongi menderatzen ez duen hiztun bati euskaraz egitea (solasaldiak luze joz gero, behintzat) baldin eta badaki parean duenak berak ongi dakien hizkuntza batean ulertu behar diola. Biziraupen-ekonomia da, lagunok! Eta, gainera, bi noranzkoko bidea da hori. Izan ere, mezua jasotzen ari dena ere ahalegin bat egiten ari da mezu “ezperfektu” hori hartzeko. Hala, bizpahiru minutu pasatu eta gero, burmuinak traizioa egiten dio eta erdaraz hasiko da, energia aurrezteko.
Dena den, dei bat egin nahi dizuet (nire buruari ere bai). Beste batean euskaraz ongi-ongi moldatzen ez den lagun batekin solasean aritzen garenean, har dezagun belarriprest izateko jarrera eskuzabal hori. Eskain ditzagun gure denbora eta gure pazientzia pertsona hori euskaraz mintza dadin, askatasunez, epaitua sentitu gabe. Jar dezagun arreta edukian, eta ahantz gaitezen formaz. Itzal dezagun barruan daramagun zuzentzailea. Parean dugun laguna ongietorria senti dadila euskararen unibertsoan, etxean balego bezala. Sentiaraz diezaiogun gai dela euskaraz komunikatzeko. Egin diezaiogun kontra energia aurrezteko barne-bulkadari. Eta, gero, zoriondu dezagun gure burua ere egindako ahaleginarengatik.
Askotan galdetu diot nire buruari. Zergatik? Azken urteotan Iparraldean eman ditudan hitzaldi guztietan egon da interpretazio-zerbitzua euskaraz ulertzen ez zuten edo ongi moldatzen ez ziren entzuleentzat. Hegoaldean eman ditudanetan, aldiz, nazioarteko partaideak zituzten batzarretatik, uda-ikastaroetatik edo oso kasu bereziren batetik aparte, inoiz ez. Zergatik horren funtzionamendu desberdinak mugaren bi aldeetara?
Bistan da Iparraldeko eta Hegoaldeko, bereziki EAEko, euskararen egoerak arras desberdinak direla, bi estatu desberdinetan bizi garela eta bizimoduetan ere aldeak nabarmenak direla. Ondorioz, euskalgintzaren egin moldeetan eta ohiko jardunbideetan ere badira aldeak, eta ohitura desberdinak. Alor honetan hain jokaera desberdinak eragiteraino, ordea?
Ez dut ikerketa berezirik egin gaiaren inguruan, baina, Iparraldeko eta Hegoaldeko adiskide batzuekin gaiari buruz hitz eginda, interesgarriak izan daitezkeen pista batzuk topatu ditut.
Euskararen ofizialtasunik eza litzateke lehen faktorea. Euskararen erabilera publiko formala oso murritza izan da Iparraldean. Frantsesa izan da nagusi, erabat. Egoera honen aurrean, Euskararen Erakunde Publikoaren deliberamendua izan omen zen interpretazio-lana egin ahal izateko tresnak eta material teknikoa eskuratzea eta berauen erabilera demokratizatzea eta erraztea, euskararen erabilera publikoa emendatzeko eta esparru gehiagotara iritsi ahal izateko. Horrekin batera, jende bat formatu egin zen lan horretan aritzeko. Konstatazio bat da “kaskoen” erabilerak aukera berriak zabaldu dizkiola euskararen erabilerari Iparraldean. Oso urte gutxitan, asko hedatu da interpretarien presentzia ekitaldi publikoetan, hitzaldiak barne.
Interpretazio-lanetan ari direnek aipatzen duten beste faktorea militantismoa da. Euskarak Iparraldean bizi duen egoera aintzat harturik, baldintza tekniko-ekonomikoak ere apaldu egin ohi dituzte, haien lana jende eta egokiera gehiagotara iristeko. Aintzat hartu behar da, bestalde, zenbait kasutan, tresnen erabilerarako aukeraz baliatuz, hitzaldien antolatzaileak berak jarduten direla interpretazio-lana egiten (oinarrizko prestakuntza duten pertsonak, gehienetan), bestela, arrazoi ekonomikoak tarteko, ezingo luketelako zerbitzu hau eskaini. Hegoaldean ere, “maletak” dituzten hainbat udalek doan uzten dituzte eta erakunde eskatzaileen esku geratzen da nola egin interpretazio-lana. Eskoletan, konparazio batera, gero eta gehiago erabiltzen dira material horiek, eta interpretazioa, askotan, eskoletako irakasleek edo gurasoek egin izan dute.
Erdaldunengana iristeko nahia litzateke beste arrazoi bat. Iparraldean erdaldun euskaltzale asko dagoela nabarmentzen dute, eta oso garrantzitsua dela gure diskurtsoak haiengana ere iristea. Eta aitortu behar dut, nire esperientziaren arabera, hitzaldietara beti hurbildu direla euskaltzale erdaldunak edo hizkuntzarekiko jarrera irekia dutenak, euskara-ikasleak, haurrak euskarazko irakaskuntzan dituzten guraso erdaldunak, hizkuntza erdi galdua duten pertsonak, etab.
Horiek jakinda, hitzaldi ugari antolatzen dituzten euskalgintzako hiru laguni galdetu diet, beraien ustez, Hegoaldean zergatik ez den interpretazio-zerbitzua gehiagotan erabiltzen, eta jasotako erantzunak hauek izan dira:
– Inoiz ez delako planteatu. Aukera hori ez da inoiz aipatu ere egin euskarazko hitzaldiak antolatzen dituzten entitate askotan. – Antolatzen diren euskarazko hitzaldien hartzailetzat herritar euskaldunak hartzen direlako bakarrik, eta badugulako euskaraz ulertzen duen masa handi bat. Interpreteak bakarrik erabili dira hartzaile erdaldunengana (ere) heltzeko helburu zehatza izan duten ekitaldietan. – Arazo teknikoak; batez ere, ondo prestatutako interpreteen falta. – Kostua.
Arrazoi gehiago ere izango dira, seguruenik, baina honaino jasotakoak.
Horiek horrela, iruditzen zait gehiagotan planteatu beharko geniokeela gure buruari interpretazioa erabili ala ez hitzaldi nahiz ekitaldietan. Are gehiago, teknologia horretarako aukera errazten ari zaigun garaiotan.
31 eskutik 