Etiketa: literatura

Posted on

Itzulpena eta irabaziak

Iñigo Satrustegi Andrés

Duela gutxi irakurri ahal izan genion Berrian Danele Sarriugarteri “Itzulpena eta galera” iritzi artikulua. Honela zioen amaierako parrafoan:

Itzultzailea naizela esaten dudanean maiz aipatzen didate galera. Zehazki, zera galdetzen didate: itzulpenetan ―itzulpenekin― zer galtzen den. Niri, egia esan, irakur dezakedan hizkuntzaren batera itzulita ez daudelako sekula ezagutu ezingo ditudanak, horiexek iruditzen zaizkit gabezia nagusia.

Lerrook aski esanguratsuak dira, artikulu osoa bera bezain. Baina hain hitz gutxitan laburbiltzen du gure jardunaren egoera. Euskarara zer, zenbat eta zergatik ekartzen dugun pentsatzeko aski.

Zer esango dizuet zuei, itzultzaile lagunok, ongi jakinen baituzue gurean itzulpenak oraindik ere baduela halako mamu bat bere gainean. Zailak direla, ez direla fidelak, edo fidelegiak direla, ez dutela jatorrizkoek* duten zera hori… Eta, akaso, poesiarekin bezalaxe gertatzen da: jende batek esaten du ez zaiola gustatzen poesia ez duelako ulertzen. Bada, galdera horiei: egin al duzu benetako ahaleginik gustatzen zaizun eta ulertzen duzun poesia bilatzeko? Alda poesia itzulpena hitzarengatik: egin al duzu benetako ahaleginik gustatzen zaizun eta ulertzen duzun itzulpenik bilatzeko?

Aurrekoan, irakurle taldean, irakurketa proposamenik bazuten galdetu nien kideei, eta batek honela erantzun ―erantzun esan badakioke, izan, berez, beste galdera bat izan baitzen―: Itzulpenak irakurriko ditugu beti? Bada, bai, momentuz, bederen, bai. Izan ere, Iruñean badira beste irakurle talde batzuk, eta gehien-gehienetan itzulpenak ere irakurtzen dituzten arren, hori dira beti: ere bat; kupo bat (eta ez gaizki hartu talde horietako kide eta gidariok!). Asmo jakin batzuekin sortu genuen taldetxoa: irakurketan zaletzea, elkarrekin irakurtzen ikastea eta kanpoko ideiak gurera ekartzea. Zeren euskarazko sorkuntza lanek (nobedadeek bereziki) badituzte oraindik ere plaza gutxi batzuk rodatzeko. Baina ez dakit ni neu ere inoiz iritsiko nintzatekeen beste garai bateko eta beste herrialde bateko idazleen lanak (euskaraz) irakurtzera, ez balitz talde honengatik. Beraz, horra irabazi txiki bat: ni bezalako beste irakurle batzuk ere, aurretik euskaraz irakurtzen zutenak, edo ez, kanpoko pentsamenduei lekutxo bat egiten beren agendetan.

Aurrekoan ere bai, gure itzultzaile batekin aritu nintzen orain arte lanean tokatu zaizkidan itzulpenez: lan gutxi eman didatela, eta zoragarri etorri direla. Bada, egin apustu itzulpen gehiago kaleratzeko!, erantzun zidan berak baikor. Baina hemen irabazietarako tarte gutxi. Ez naiz luzatuko eta ez dizuet jada badakizuen hori esplikatzen hasiko: zaila dela laguntza ekonomikorik gabe itzulpenak publikatzea, eta laguntzarekin denean ere, errentagarritasuna bera ez dagoela bermatuta. Kasurako: Durangon izan berri gara eta ikusi ditugu poltsak nobedadez gainezka, baina esanen nuke itzulpenik ez dela agertu inongo salduenen zerrendetan, eta, inpresio pertsonal bat, oihartzun gutxi izan dutela aurtengo itzulpenek… Bada sintoma, ezta?

Tira, hauek guztiak badakizkizue, eta, agian, ez dizuet ezer berririk ekarri gaurkoan.

Itzulpengintzan ere egoera irabazien eta galeren parametroetan irakurtzeko joera (eta beharra) dugu, baina bistan da itzulpenak irakurtzeko joeran dena dugula irabazteko: itzulgaiak, irakurleak, laguntzak eta salmentak.

Posted on

Lehenik eta behin, argipen bat

Sarai Robles Vitas

Orain dela hilabete pasatxo, Euskal Kultur Erakundeak Baionako Arteen Hirian antolatutako ‘Hizkuntza eta kultura biziberritze kontestu batean: bereiz ote daitezke?’ jardunaldietara joateko aukera izan nuen. Euskararen eta kulturaren arteko harremana interesgarria bezain korapilatsua egiten zait, eta nahigabean ‘biziraupen’ terminoaren orbitan gogoetatzen bukatzen dut gehienetan: euskarak, biziraunen badu, kultura behar du; eta kulturak, euskalduna izan nahi badu, euskaraz behar du izan. Horretan gehienok ados, ziurrenik. Baina nola egin? Nola, egungo ingurune globalizatuan?

Jon Sarasuak, euskara ez ezik, euskararen kosmobisioa landu eta transmititzearen beharra azpimarratu zuen. Ez naiz Sarasuaren ideien defendatzaile sutsuena (aitorpen ausartegia, agian, lehenengo kolaboraziorako?), baina euskararen kosmobisioaren bueltan hausnarrean aritu naiz bera entzun nuenetik. Izan ere, modu abstraktuan ulertu dezaket zer den hizkuntza baten kosmobisioa: hizkuntzak, bere barruan, errealitatearen irudi, harreman, ikuskera… jakin batzuk gordetzen dituela, gainontzeko hizkuntzetan aurkitu ezin direnak. Baina, zehatzera jota, zer da euskararen kosmobisioaren parte, eta zer geratzen da kanpo? Zein irizpide erabili behar da? Hori definitzea ez da hain erreza, niretzat bederen (hizkuntzalariak, antropologoak… barka nazazue).

Azkenean, ondorio batera iritsi naiz: kosmobisioaren afera txisteak azaldu behar izatearen antzekoa da (benetan, barkatu). Argiago azaldu dezadan: kosmobisioa umorearekin alderatu genezake. Norberak bere umorea du, eta zenbait jenderekin klik egiten dugu, elkarren graziak segituan ulertzen eta miresten ditugu. Barruko txisteak izatera ere heldu gaitezke, lagun min, bikotekide zein lankideekin. Baina ondokoak ez baditu gure burutazioak ulertzen, ez baditu gure hitz jokoak harrapatzen… eta azaldu behar badizkiogu, orduan ulertuko ditu, bai, baina jada ez dute halako graziarik izanen.

Pentsa dezagun ondoan umore gabeko lagun horietako bat daukagula. Demagun, gainera, ez dela euskalduna. Demagun Fran izena duela; edo Espa, edo Inge. Demagun ez dela gure ondotik inoiz aldentzen. Zein egoera (edo txiste, hitz joko…) ez luke ulertuko guk azaldu ezean?

Adibide bat jarriko dizuet, urrutira jo gabe. Hasieran aipatutako jardunaldietan, zuzenbidean doktoredun Eneritz Zabaletak honela hasi zuen bere hitzartzea: “lehenik eta behin, argipen bat egin nahi nuke”. Eta, aurrez adostua balego bezala, itzalaldia jazo zen Baionako Arteen Hirian, Zabaletak hitzok esan eta bi segundo exkaxera. Deituidazue friki, baina irriño batek ihes egin zidan, gure hizkuntzak eta munduak hain modu ordezkaezinean bat egin izanaren gozamenaz.

Écoute, Fran. Il a dit “tout d’abord, quelques précisions”. Mais, en basque, précision se dit comme illumination, et juste après il y a eu une panne de courant et la lumière s’est éteinte. C’est pour ça que c’était si drôle.

Kosmobisioa ere bada liburu baten itzulpenean oin-oharrak jarri beharra, istorioa ongi ulertuko bada. Edo hasieran hiztegi labur bat osatu behar izatea, consonnik argitaratutako Miren Amurizaren Basa eleberrian bezala, Miren Agur Meaberen itzulpenarekin:

Errotabarri: molino nuevo. Se trata de una denominación usual para molinos históricos en Bizkaia.
Patxo: forma infantil onomatopéyica para decir beso.
Txapela: boina. Suele usarse como trofeo o galardón en diversos campeonatos.

Glosario horri esker irakurri ahalko du gure lagun Espak liburua; bestela, nekez ulertuko lituzke Sabinaren joan-etorriak.

Eta behin txapela aipatuta, bertsolaritzaz ere mintzatu gaitezen. Ez da soilik entzuleen eta bertsolarien arteko etengabeko negoziazioa, non adostu behar duten zein gai aipatu daitekeen, zerekin egin umorea, zer txalotuko den eta zer ez. Bertsoaren alderdi estetikoa, formari dagokiona ere ez luke ulertuko gure lagun Ingek. Gorka Pagonabarragak 2021ean Etxebarrian kantatutakoa gogoratu dezagun, adibidez:

“Hauxe delako mendebaldarrok daukagun errituala,
ezikusia egiten dugu masailak gorritu ahala (…)”

Ze ona! Oh, I’m sorry, Inge. He just said that the ritual we have here, in the Western world, is to look the other way while our cheeks turn red. But in the Basque language, ‘ritual’ and ‘while turning red’ are said in a very similar way. It was soooo cool.

Eta maite dugu gure lagun gatzgabea, noski; gauza on asko ematen dizkigu. Eta esan gabe doa, berak ere bere umore (kosmobisio) propioa duela, eta sarri bera izanen dela txisteak guri azaldu beharko dizkiguna.

Baina ezin ukatu aski nekagarria dela bera buruan izanik mintzatu behar izatea beti, dena azaldu behar izatea, edo haren araberako txisteak egiten ahalegintzea. Beste modu batera esanda: beste hizkuntza baten kosmobisioaz aritzea euskaraz. Agian hau da euskararen eta kulturaren bueltan gabiltzanon eginbeharra: gure umoreari eustea, gure erreferentziak baliatzea eta gure hizkuntzarekin jolastea, ondoko laguna ahaztuz tarte batez. Zeren, onartu dezagun: haren aldean gu zeinen graziosoak garen ikusteak harrotasun puntu bat ere sortzen digu, tarteka.

Posted on

Gizonak, gizakiak, pertsonak

Beñat Sarasola Santamaría

Sarritan esaten da, zentzuz, itzultzea dela idazten ikasteko biderik taxuzkoenetako bat. Ez da hainbeste esaten baina editatzetik ere irakaspen ugari jaso ditzake idazle edo itzultzaile gaiak. Munduko Poesia Kaierak bildumako aleak editatzen jardun nuen denboran kontziente naizena baino gehiago ikasi nuen ziur aski, halako ikaste prozesuak isil-gordekoak izaten dira eta. Haatik, gogoan dut itzultzaileekin lanean sortutako zalantza bat baino gehiago, eta haietako bikain batekin gertatuaz idatzi nahiko nuke oraingoan.

Poeta baten kaiera ari ginen editatzen, bada, eta poema batean, zeina espetxeen kontrako eta giza duintasunaren aldeko aldarria baita, poetak erruz erabiltzen zuen, espainieraz, hombre hitza.

Las cárceles se arrastran por la humedad del mundo,
van por la tenebrosa vía de los juzgados:
buscan a un hombre, buscan a un pueblo, lo persiguen,
lo absorben, se lo tragan.

Horrela hasten da poema eta lerro indartsu bat baino gehiago du hombre-rekin bilbatua, adibidez: Ser libre es una cosa que sólo un hombre sabe. Espainieraz dakitenek badute hitzaren polisemiaren berri. DRAEren arabera, hona adierak:

1: Ser animado racional, varón o mujer. El hombre prehistórico.
2: Varón (‖ persona del sexo masculino).
3: Varón que ha llegado a la edad adulta.
4: Varón que tiene las cualidades consideradas masculinas por excelencia. ¡Ese sí que es un hombre!
5: Marido o pareja masculina habitual, con relación al otro miembro de la pareja.
6: Antiguo juego de naipes semejante al tresillo, de origen español, que se extendió por Europa en el siglo XVI.
7: En algunos juegos de naipes, persona que dice que entra y juega contra las demás.
8: U. para indicar sorpresa o asombro, o con un matiz conciliador. ¡Hombre, no te enfades! Hombre, no hay que ponerse así, María.

Adiera sorta osoak du, segurki, nondik aztertua, baina guri, kasu honetan, lehenengo biak interesatzen zaizkigu. Hombre genero maskulinoari erreferentzia egiteko erabiltzen da baina erabili izan da, hedaduraz (horratx genero nagusikeria), giza espezieko banakako guztiei erreferentzia egiteko. Pentsa, lehenengo adiera da oraindik ere!

Poema irakurrita bistakoa da poetak adiera horretan erabili zuela hitza, hots, gizakiari erreferentzia egiteko, izan gizonezko, emakumezko edo beste genero identitateko. Lehenengo ahapaldiari begiratuz gero argi agertzen da, pertsonifikazioa erabiliz, entitate orokorrez ari dela: gizakia, aberria. Ez, beraz, gizon bati edo gizonei buruz. Itzultzaileak, horregatik, “pertsona” kontzeptua erabiltzea deliberatua zuen. Arestiko beste adibidea erabiltzearren: “Pertsonak soilik daki libre izatea zer den”.

Honaino zentzuzkoa dirudi denak, baina editatzen ari nintzela zerbaitek tarrat egin zidan belarrian. Izan ere, garbi dago poetak ser humano zuela buruan poema idaztean baina hitzera ekartzean hombre kontzeptuaren alde egin zuen, beste alternatiba batzuk eskura zituenean. Persona bera, urrutira joan gabe. Orduan, galdera da, autoreak ez bazuen persona erabili, egoki ari ote da itzultzailea termino hori baliatuta? Pertsona jarri nahi izan balu ez zukeen, bada, persona idatziko?

Hermeneutika klasikoan intentio auctoris (autorearen intentzioa) eta intentio operis (obraren intentzioa) bereizi izan da, eta argi dago literatur lanak aztertzerakoan kontuan izan beharrekoak direla. Gure kasuan, galdera honakoa litzateke: itzultzaileak zer itzuli behar du? Autorearen intentzioa? Obraren intentzioa? Biak (posible al da beti)? Hau da, ontzat ematen badugu poetak hombre hitzaren lehenengo adiera zuela buruan eta bere intentzioa gizaki guztiei erreferentzia egitea zela, logikoa dirudi “pertsona” hitza erabiltzea. Alabaina, poetak buruan zuenaz harago, argudia liteke hombre erabiltzeak (eta beraz, ez beste bat, persona, adibidez) bestelako oihartzun batzuk (generozkoak, besteak beste) ere ekartzen dituela eta obrak hori ere esaten duela. Alegia, itzultzailearen egitekoa ere badela, ahal dela, oihartzun horiek jasotzea.

Beste kontu batekin ere erlazioa du auziak: itzultzaileak zer egin behar du, hizkuntza itzuli edo itzulpen kulturala ere egin behar du? Alderdi kulturala kasu guztietan itzuli behar da? Izan ere, kasu honetan beste kontu eratorri bat da zein tarte utzi behar zaion irakurleari interpretazio kulturala egin dezan, edo zein puntutaraino egin behar duen hori itzultzaileak, jatorrizkoa egungo testuinguru kultural-historikora ekarriz. Hau da, hombre hitzaren erabilera generikoa mantendu behar du itzultzaileak, bere genero karga guztiarekin, eta irakurlearen esku utzi ohartzea garai eta kultura jakin bateko testua dela eta horregatik agertzen dela termino hori horrela (nahiz eta egun, akaso, hozkia eragin)? Edo poetari lagundu behar dio itzultzaileak eta poeta horrek gaur egun hautatuko lukeen hitza imajinatu?

Oihartzunez hitz egin dugu eta ez dute soilik jatorrizko hitzek oihartzun egiten, itzulpenetakoek ere bai, jakina. Gizonkeria ekidin aldera “pertsona” erabilita ere hitz horrek ere baditu beste konnotazio batzuk, genero kontuaz harago, jatorrizkoak ez dituenak. Filosofiaren esparruan, esaterako, ez dira baliokideak pertsona, gizakia, indibiduoa… Beraz, alde horretatik ere galera izango genuke. Jakina da, itzulpena ur jauzi bat kortxo batekin estaltzen saiatzea da; horregatik du halako meritua!

Itzultzaileari planteatu niona izan zen jatorrizko genero karga mantentzen saiatuko nintzatekeela ni eta irakurlearen esku uzten, nahi izanez gero, irakurketa kritikoa. Euskaraz, “gizon” litzateke, berez, ordain argiena. Ez hori bakarrik, Euskaltzaindiaren Hiztegiak bigarren adiera modura dakar terminoaren ulerkera generikoa. Hori bai, kurioski, Euskara Batuaren Eskuliburuak baztertu egiten du erabilera hori: “Gizon, berriz, gizaki arra da, ez generikoa; hitz markatua, beraz.”

Edozein kasutan, tradizioan terminoaren erabilera generikoaren kasu enblematikoa dugu, poesian gainera: Gabriel Aresti. Beti dabil gizona gora, gizona behera: “Ez ezazue tapa / gizonaren ahoa”. Eta abar luze bat. Eta itzulgai zen poeta (Miguel Hernandez, dagoeneko esan dezakegu) primeran kokatzen da Arestiren tradizioan, bion karga soziala aintzat hartuta besteak beste, eta hori ere kontuan hartzekoa iruditzen zitzaidan, poesia itzultzen ari garelarik. “Gizon” hitza gogorregia iruditzera, “gizaki” ere hor zegoen, “giza-“ horrek gordetzen duen jatorri etimologikoarekin: jakina denez, “gizon”etik dator. Bistan da, ez da hain erraza gizonongandik libratzea.

Azkenean, nire gomendioak alferrikakoak izan ziren eta itzultzaile maiteak (Josu Landak, dagoeneko esan dezakegu) bereari eutsi zion. “Pertsona” erabili zuen eta, neurri batean, egungo irakurleari bidea erraztu eta, ziur aski, autoreari laguntzatxoa eman. Zer nahiago, orduan: gizonak, gizakiak, pertsonak? Esana dugu, itzultzea ur jauzi bat kortxo batekin estali nahi izatea da…

Posted on

Termodinamika euskal kulturari aplikatua

Manu López Gaseni

Jaume Subirana literatura katalaneko katedradunak oraindik orain plazaratutako liburuxka batek piztutako interesaren harira idatzi dut denboraldiko neure lehen ekarpena. Jatorrizko bertsioan, Literatura, llengua i lloc. Termodinàmica aplicada izenburuko liburua ekainaren 11n argitaratu zen, gaztelaniazko bertsioarekin batera, Anagrama argitaletxean.

Aletzen dituen kontuak ez dira berriak; bai, ordea, azterbidea; eta oso originala da termodinamikaren legeekin egiten duen jolas metaforikoa. Liburuaren eragingarria da zer gertatzen ote den literatura, hizkuntza eta tokia elkartzen diren espazio gaur egun eraldatuan. Eta, hasteko, termodinamikaren bigarren legetik abiatzen da. Enuntziazio honetatik, esate baterako: “Sistema isolatu baten entropiak handiagotzeko joera du beti, eta prozesu hori itzulezina da”. Tira, kontua hauxe omen da, nilako ezjakinok dakigunetik ez genekienera: sistema batean gorputz bero batek gorputz hotz bati beroa aldatzeko joera izaten du, orekaren bila, baina bide horretan energia galtzen da beti. Energia galtze horri entropia deritzo eta, hori dela eta, termodinamikaren arloan desordenaren sinonimoa da entropia. Oreka edo uniformetasun bila, itxuraldatu egiten da sistema. Fisikarien kontuekin aurrera eginez (barkatuko ahal naute), energia eraginkorragoa da kontzentratuta dagoenean sakabanatuta dagoenean=entropia handiagoa denean baino.

Subiranak katalan literaturari aplikatzen dio aurreko hori guztia, eta ni euskararen sistemari aplikatzen saiatu naiz, tamalez entropia handiegiz, nire ustean. Adibidez (uler bedi Subiranaren liburua parafraseatzen arituko naizela etengabe), euskal kulturaren eta ingurukoen artean (gaztelaniazkoa, frantsesezkoa eta nazioarteko ingelesezkoa) gertatzen diren berezko energia-trukeak norabide bakarrekoak dira batez ere, oreka=homogeneotasun bila. Oreka bai, baina gure sistema desitxuratuz doa truke bakoitzean.

Katalunia delako “toki”ko idazleen sailkapena egitean, iruditu zait gurean baino zorrotzagoak direla katalan-osoak-eta-erabatekoak ez direnak izendatzeko moduetan. Irudipena baitut gurean iraganeko kontua dela euskaldunberri deitura gaitzesgarria, nahiz eta oraindik ere tarteka agertzen diren berezko hizkera edo euskalkia dutenen eta estandar txepelean mintzo direnen arteko hika-mikak. Hizkuntzaren erabiltzaileen kasuistika gero eta konplexuagoa da, identitateak lurraldetasuna galdu du eta ezegonkorragoa da. Hor dago, adibidez, idazle elebidunen kasua, bi hizkuntzetan idazten dutenak, alegia. Edo bi baino gehiagotan, itzultzaileen kasuan bezala. Galtzen da halakoen kasuan sistemako energia? Handitzen, entropia? Adierazpen gogoangarri hau egiten du Subiranak: “Katalunia ez da herrialde elebidun bat, askok uste duten bezala (elebakarrek, batez ere), baizik eta gaur egun 280 hizkuntza dituen tokia, eta non populazioaren % 10en ama-hizkuntza ez den ez katalana, ez gaztelania. Zein ote da, edo izango da, Kataluniako 800.000 herritar horien literatura edo literaturak?”. Gurearekiko paralelismo perifrastikora bueltatuz, agian kontua ez da euskal literatura birdefinitzea, gure jarrera aldatzea baizik (egiletzaz, kidetasunaz); izan ere, euskaraz aritzen ez diren idazleak agian ez dira euskal idazleak, baina euskal kulturaren parte dira, polisistemaren parte diren aldetik. Gurean ez dira gutxi (diot nik, oraingoan) munduan barrena euskal labela bizkarrean ibiltzen diren idazle, musikari, zinemagile eta artista plastiko erdaldunak. Baina (diogu Subiranak eta biok) edozein literatura definitzeko osagai zentrala hizkuntza da.

Eta hizkuntza-politiken bidez gauzatzen dira energia-truke asko: Europar Batasunean hizkuntza ofizialei buruz hartzen diren erabakiek eragina dute eremuko hizkuntza guztietan, ofizialak izan zein ez; gaztelaniazko literaturaren alde hartzen diren erabakiek eragina dute Espainiako beste literatura guztietan (baina ez alderantziz). Amazonen erabakiek eragina izango dute ohiko liburu-dendetan, eta ez dago atzera egiterik. Eta abar.

Inertzia da legea. Eta inertzia norabidez aldatzeko bide bakarra sistemari energia osagarriz hornitzea da. Bestela esanda, gurearen aldeko politikak=ekimenak bultzatzea. Ezegonkortasun- eta aldaketa-garai berri hauetan, entropia geldiarazi eta gure alde eragingo duten energia-iturriak bilatu behar ditugu. Eta, horretarako, bide-urratzaile izan diren ekimenei begiratzea komeni da, hala nola Durangoko Azoka (Sant Jordi antzeko bat), non batez beste baino prebalentzia handiagoa duten euskarak, euskal liburuek eta haien promozioak, salmentak eta irakurketak.

Amaitzeko, Subiranari itzuliko diot orain arte hainbestetan ebatsi diodan hitza, merezi du eta: “Uste askotan gure hizkuntza eta kultura hain jazarriak eta ahulak izan dira, ezen ziurtasun nuklear gutxi batzuei eutsi behar izan baitiegu, ustez funtsezkoak: tokia gutxi asko kontrolatua dugu (edo hala uste dugu behintzat), eta baita geure literatura, eta haren definizioak, beti hizkuntzari lotuak, baina oso gutxi dakigu mugako zenbait gune edo espaziori buruz, zeinetan literatura kultura bihurtzen den, identitatea identitate anitza edo aldaketa bihurtzen den, militantzia eragozpen bihurtzen den, merkatua egiazko jokaleku bihurtzen den (…). Arriskutik eta begiratzeko beste modu batetik soilik eutsi ahal izango diogu katalan literatura eta kultura deitzen diogunari”.

Posted on

Interpretatzea irakurtzea ere bada

Claudia Torralba Rubinos

Aspaldi daukat buruan azken urteetan lehen baino gutxiago irakurtzen ari naizelako ideia. Baina ideia horri segika, azkar-azkar, beste bat etortzen zait: ez da egia. Zuk asko irakurtzen duzu. Kontua da ez duzula gaztetan bezainbeste irakurtzen irakurtzeko plazer hutsagatik.

Garai batean orduak eta orduak ematen nituen muturra liburu artean sartuta, hara eta hona, liburu potoloekin karga-karga eginda. Irakurzaletasuna ez dut galdu, baina aspaldi utzi nituen atzean garai horiek. Zergatik utzi nion ―hainbeste― irakurtzeari? Ez nuke jakingo esaten. Boteprontoan, esango nuke denbora faltagatik dela. Baina aitzakia-kutsua ere badu horrek, ezta? Bada, horixe bera esaten dute irakurketa-ohiturei buruzko inkestan parte hartu dutenen % 46,8k. Denbora faltagatik ez bada, nekatuegi edo estresatuegi nagoelako dela esango nuke, beharbada.

Hala ere, ondo pentsatuta, iruditzen zait badagoela kontuan hartu beharreko beste arrazoi bat ere: interpretearen lanbideak berez eta bakarrik dakar irakurtzeko beharra. Eta, horregatik, literaturarekin zerikusi gutxi duen irakurketa asko egiten dugu, egunero. Eta hori ere bada irakurtzea.

Ideia hori blog honetara ekartzeko modu egokienaren bila nenbilela, interpreteen irakurketa-ohiturei buruzko oso artikulu interesgarri batekin egin nuen topo. Artikuluaren izenburua The reading habits of professional signed and spoken language interpreters da, eta egileak, Brenda Nicodemus, Minhua Liu eta Sandra McClure.

Artikuluan ahozko eta zeinu hizkuntzetako interpreteen irakurketa-ohiturak aztertu eta alderatzen dira. Oso interesgarria iruditzen zait ahozko eta zeinu-hizkuntzetako interpreteen arteko konparazioa egitea, baina gaurkoan datu bakarrarekin geratuko naiz: galdeketan parte hartu zuten ahozko eta zeinu-hizkuntzetako interpreteen % 99k eta % 90,93k, hurrenez hurren, enkarguak prestatzeko irakurketa espezifikoak egiten dituzte. Horraino, sorpresarik ez. Baina, horretaz gain, interpreteen % 98,5ek eta % 96,44k, hurrenez hurren, plazer hutsagatik ere irakurtzen dute. Horrek esan nahi du galdetegian parte hartu zuten interprete ia guztiek egiten dituztela mota bietako irakurketak; hau da, prestalanekoak eta plazerezkoak.

Artikuluan bertan aitortzen da parte-hartzaileei ez zitzaiela galdetu zer-nolako rola duen beren bizitzetan plazerezko irakurketak, baina, egileen hitzetan, emaitzek iradokitzen dute irakurketa funtsezkoa dela garapen profesionalerako, ezagutzak handitzeko, hiztegia aberasteko eta estresa murrizteko lagungarria delako, besteak beste. Ironikoki, gutxiago irakurtzeak eragin didan estresaren kontrako erremedioa ere bada irakurketa.

Gauzak horrela, zalantza gutxirako tartea dago, ezta? Interpretatzea irakurtzea ere bada.

Posted on

Itzulpen baleakide, labiokide ala labelkideak

Angel Erro

Juan Garziaren Moby Dick irakurtzen hasi naiz, pozik hasi eta pozik irakurri ere. Balea Zuria argitaletxekoek Herman Melvilleren liburua euskaraz aterako zutela iragarri zutenean ez ninduen ezustean harrapatu, urte pare bat lehenago Moby Dick gaztelaniaz irakurtzeko deliberoa hartua nuelako, hain zuzen. Saia nadin aurreko esaldiaren desarrazoia argitzen. Moby Dick-en gaztelaniazko zer itzulpen erosi erabaki nahian Interneteko artikulu eta iruzkin-tokiak arakatzen ari nintzenean ―klasikoei ekitekotan oso begiratu eta are txepela naiz―, blog bat topatu nuen, eta bertan sarrera bat (“Moby Dick: en busca de la traducción perfecta”), non gaztelaniaz eskuragarri dauden bertsioetatik puska eder bat erkatzen baitzuen blogariak. Horretarako, pasarte gatazkatsu bat hautatua zuen, bertsio batetik bestera aski desberdin emana izan dena[1]. Blogeko sarrera bezain jakingarria gertatu zitzaizkidan irakurleen iruzkinak, ekarpen egokiak egiten zituztenak gehienetan. Haietako bat Juan Garziarena berarena zen, eta bertan aurreratzen zuen liburua euskarara ekartzen ari zela. Hori jakiteak egonarria eman zidan: euskaraz irakurtzeak itzulpenen artean hautatzen ibili behar etsigarriaz arinduko ninduen.

Estualdia kendu arren, erdarazko blog horrena euskaraz zer gutxitan egiten ahal den ere lastima da. Gauza jakina da, gure txikian, nekez aurkitzen ahal direla liburu beraren bi itzulpen. Hainbesteraino non traduction ratée bat plazaratzen denean kaltea alimalekoa baita gurean, gutxienez hirurogei edo laurogei urtean ez duelako beste inork berriz itzuliko (eta, jakina, argitaratzeko modurik aurkituko), edozein konparazio diakronikoa izatera behartuta, ez lan garaikideena. Gurean, beraz, itzulpenak bikainak izateko premia askoz altuagoa bada ere, kritikak maiz txanda-pasa egiten dio haiek aztertzeari, eta egiten dutenean gutxitan dute hitzik ―eta gutxiagotan hitz txarrik― esaten itzulpen lanaz.

Poesiaren itzulpenean, berriz, errazagoa da horrelako azterketa konparatiboak egiteko materiala aurkitzea. Oso gustura irakurri dut, berriki, Karmel aldizkariko 1990eko ale batean, ausaz aurkituta, “Joan Gurutzekoaren Cántico Espiritual euskaraz: erkaketa eta kritika” izeneko artikulua[2] ―Orixek, Gazteluk, Onaindiak eta Akesolok poema horrena egin duten itzulpen bana alderatzen duena―, baina lan akademikoegia da, tarteka soilik deskriptiboa, eta eztabaidari iskin egiten dio, esaterako, Patxi Altunak adierazten duenean bezala ezen “ez [dela bera] orain hemen abiatuko laur itzulpenetarik hoberena zein den iuiatzen (Doktoreak ditu Eliz Ama santak), nahiz txapela nori eman erabaki behar [balu], [balekikeen] nori eman”. Hori bai, halako batean artikuluak labiokide bezalako hitztripu eder eta iradokitzailea eskaintzen digu.

Dena den, orain gutxi, Moby Dick-en gaztelaniazko itzulpenei buruzko blogeko sarrera hartakoa bezalako (edo, gutxienez, antzeko) erkatze lana egin eta hona ekarri ahalko nuela sinetsi nuen. Nafarroako Liburutegi Nagusiko nobedadeen apalean Sheridan Le Fanuren Carmilla euskaraz ikusi eta hartu nuen. Aurreko asteburuan Ibon Egañak Noticias taldeko Ortzadar literatur gehigarrian euskarazko Carmilla-ri egindako kritika irakurria nuen. Hala ere, bi liburu ezberdinak ziren bata eta bestea. Liburutegitik nik hartutakoa Erroteta argitaletxeak 2024an plazaratutako Karmilla zen, Aitor Aranak itzulitakoa; Ortzadarren iruzkindutakoa, Carmilla, Literatura Unibertsala sailean aurten atera den 191. alea, Maialen Berasategik itzulia. Gerora, jakin dut Egañak ez zuela bere kritikan Aitor Aranarena aipatu ez baitzuen haren berri (nik apalean ikusi arte ez nuen bezalaxe), eta baliteke Maialen Berasategik ere haren berri ez izatea, ez baitu bere itzulpenaren atariko sarreran aipatzen[3].

Lanari heltzekotan nengoela, nire ustekizunak erdi ustelkizun gertatu zitzaizkidan berehala, erreparatu nionean Erroteta argitaletxeko liburua, ez azalean ez inon ohartarazten ez duten arren, egokitzapen bat dela: jatorrizkoaren pasarte osoak desagertuta daude bertatik, esaldiak lausotuak, sinpletuak, jatorrizkoaren atalezko banaketatik testu jarraitura igarota.

Oraindik etsi nahi ez eta pentsatu nuen Le Fanuren lan horrek euskaraz duen beste egokitzapena, oraingoan aitortua, hartuz gero agian zerbait egin nezakeela, posibilismoak baino burugogorkeriak eta artikuluren bat entregatu beharrak bultzatuta. Sanduzelai auzoko liburutegiraino joan behar izan nuen DDB argitaletxeak 2016an Mikoleta bilduman argitaratutako Carmillaren bila, Ana Arakistain itzultzaile eta moldatzaile. Nire harridurarako, eta lehen begiratuan, egokitzapen horrek, berez euskaltegiko zazpigarren urratsetik gorakoentzat atonduak, gehiago zuen itzulpen zintzotik Aranaren beste hark baino.

Argi eta garbi, laster ohartu nintzen ez dagoela itzulpen osoak egokitzapenekin konparaketan hasterik, aitortuak izan ala ez. Halere, begietaratu dudanaren adibide soil modura bada ere, ekar ditzadan hona Berasategiren, Aranaren eta Arakistainen bertsioen lagin pare bat.

Carmilla (Igela, 2025)Karmilla (Erroteta, 2024)Carmilla (DDB, 2016)
Inondik ere handikiak ez izanagatik, Estirian gaztelu batean bizi gara gu, schloss batean. Errenta koxkor bati, munduko paraje honetan, probetxu ederra ateratzen zaio: urtean zortziehun-bederatziehun, eta atarramentu galanta. Jaioterrian, berriz, nekez izango ginen aberatsen artean. Ingelesa dut aita, eta ingelesa dut izena ere, baina Ingalaterra bera ez dut sekula ikusi. Hemen, paraje bakarti eta primitibo honetan, hain zoragarriro merke dago den-dena, ezen ez baitzait iruditzen diru gehixeagorekin ere bizimodu askoz erosoagoa izango genukeenik, edo are luxuzkoagoa.    Aita Austriako armadan ibili zen bere garaian, eta erretiratzean, pentsio bat gelditu zitzaionez eta bazituenez ondasun batzuk, egoitza feudal hauxe erosi zuen, lursail koxkorra barne: sekulako mauka. (21. or.)Estirian bizi ginen, gaztelu batean. Gure aberastasuna ez zen printzeena lakoa, baina munduko txoko hartan aski zen urteko errenta txiki bat, jaun handiena egin ahal izateko. Nire aita ingelesa da eta nik, jakina, deitura ingelesa daukat, baina ez dut inoiz Ingalaterra ikusi.    Aitak Austriako armadan zerbitzatzen zuen. Erretiroko adinera heltzean, bere ondare txikiarekin egoitza feudal xume hura eskuratu ahal izan zuen, inguruan hainbat lur hektarea zeuzkana. (5. or.)Styrian, nahiz eta sekula ez ginen aberats izan, gaztelu batean bizi izan ginen. Paraje hartan bizitzeko errenta txiki bat nahikoa zen. Zortzi ehun edo bederatzi ehunek urtean mirariak egiten ditu. Gure herrialdean ez ginen dirudunen mailara iritsiko.    Nire aita ingelesa da eta nik neuk ere izen ingelesa daukat, nahiz eta Ingalaterrara sekula joan ez. Baina, hemen, toki isolatu eta primitibo honetan, dena hain merke izanik, ez zait burutik pasa ere egiten diru kopuru handiagoak nola gehitu ahal zien zerbait gure ongizateari edo gure luxuei ere.    Nire aitak ejerzitorako lan egiten zuen Austrian eta pentsio batekin eta bere ondarearekin erretiratu zen. Gero honekin egoitza feudal hau eta honen inguruko lur eremuak erosi zituen huskeria baten truke. (5-6. or.)
Minutu bat-edo gogoetan eman ondoren, Madameri galdetu zion ea nire aitarekin hitz egin zezakeen.    Haren bila joan ziren, beraz, eta honela esan zuen aitak gelara sartu zenean, irribarrez:    –Pentsatu nahi dut, mediku jauna, esango didazula agure txotxolo bat izan naizela zu hona etorrarazteagatik; hala espero dut behintzat.    Baina medikuak, oso serio, hurreratzeko keinua egin zion, eta aitari zeharo ilundu zitzaion irribarrea.    Hizketan aritu ziren biak tarte batez, serio eta sutsu, nik medikuari dena kontatu nion leiho-baoan bertan. Gela oso handia zen, eta Madame eta biok txokorik urrunenean geratu ginen, jakin-minez tripak jaten. Ez genuen, ordea, txintik ere aditzen, oso apal ari baitziren hizketan; gainera, leihoaren bao sakonak ia osorik ezkutatzen zigun medikua begi-bistatik, eta aita ere bai neurri handi batean, ez baikenizkion ikusten hanka, besoa eta sorbalda baizik. Segur aski, horma lodiak eta leihoak osatzen zuten armairu gisako hutsune hark are entzunezinago egiten zituen haien hitzak.    Handik tarte batera, aitak gelarantz begiratu zuen. Zurbil zegoen, pentsakor, eta, iruditu zitzaidanez, asaldatuta ere bai. (99-100. or.)Pixka batean pentsatu eta gero, nire aitari deitzeko agindu zuen. Aita irribarrez etorri zen, baina medikuaren kezka aurpegia ikustean, irribarrea kendu zitzaion. Berehala elkarrizketan hasi ziren ahopean, bazter batean geunden Perrodon andreak eta biok ziotena entzungo ote genuen beldurrez edo. Bat-batean, aitak niregana jiratu zituen begiak. Zurbil zegoen eta oso kezkatuta zirudien. (55. or.)Minutu batez hausnartu ondoren, madameri galdetu zion nire aita ikusi ahal zuen.    Zerbitzari bat bidali zuen bere bila eta berehala etorri zen. Gelara sartzean irribarrez esan zuen:    –Badakit, doktore jauna, tonto zaharra naizela  esango didazula zure bila joateagatik eta hala izango ote da!    Baina, bere irribarrea itzali egin zen, medikuak oso serio hurbiltzeko keinuaak egin zizkionean. Denbora luzez egon ziren hizketan, ni medikuarekin elkarrizketatu nintzen leku berean. Elkarrizketa serio eta eztabaidatsua ematen zuen. Lekua oso zabala zen eta madame eta ni zutik geratu ginen, jakinminez beteta beste puntan. Ez genuen hitz bakar bat ere entzuterik izan, oso baxu hitz egiten zutelako eta leihoko txokan doktorea  erabat ezkutatuta geratzen zen, eta nire aitari eskuineko oina, besoa eta sorbalda ikusten genizkion. Ahotsak ia entzunezinak ziren leihoak eta hormak gelatxo antzekoa osatzen zutelako.    Gero nire aitak gelara begiratu zuen. Zurbil zegoen, pentsakor eta iruditu zitzaidanez asaldatuta. (88. or.)

Ez du komentario handirik behar. Arrazoia du Egañak, konparazioneak konparazione, Maialen Berasategirenaz esaten duenean mirespenez eta gozamenez irakurtzeko itzulpena dela. Hemen Altunak errazagoa luke bustitzea eta jujatzea, nik uste. Ala gehiegi eskatzen ari naiz?

[1] Itzultzaileen arteko desadostasun nagusia da “we rolled over from each other” esamoldea nola eman, Queequeg eta Ismaelen arteko intimitate mailak, pasartearen queer irakurketa baterako bazkak, aski norainoko ezberdin erdiesten baitu ohean bi lagunek zer egiten duten nola ulertzen den. Garziak nola eman duen ikusi nahi duenak XII. atalaren azken esaldira jotzea besterik ez du.

[2] Julen Urkizak, Patxi Altunak eta Xabier Mendiguren Bereziartuk elkarrekin egindakoa. Bertan, lehenak Kantikoaren jatorria eta balio poetikoa aztertzen ditu, bigarrenak Kantikoaren lau euskal itzulpenen metrika eta, azkenik, Mendigurenek itzulpen horiek eta jatorrizko obra erkatu egiten ditu; cf. Karmel_3727.pdf

[3] Sarrera horretan, hau bezalako beste oin ohar pare batean, bai aipatzen du Le Fanuri euskaratu dioten beste lan bat (“Ereingo Bartleby antzinako sailean […] argitaratu zuen Luigi Anselmik berak Le Fanuren beste kontakizun labur bat: Maizter misteriotsua”), eta Carmillarenak urteetan egin dituztela ezin konta ahal bertsio, “formatu askotarikoetan: antzezlanak, nobela grafikoak, haur eta gaztetxoentzako liburu egokituak…”.

Posted on

Portoko ardoaren eraginaz

Santi Leoné

Joan den uda honetan, Suitzan ibili naiz. Hiru asteko bisita egiteko asmoz abiatu nintzen, baina, hondarrean, aise luzeago joan da kontua, denboraren nozioa galtzeraino ia-ia. Oroigarriak ere ekarri ditut bidaiatik: arruntean aienatzen ez den eztula eta lantokian eskola emateko erabiltzen dudan gelari, 34.a baita, begiratzeko manera berri bat ―lotsarik emanen ez balitz, lankide baten begi kirgizek pizten dizkidaten ametsak ere kontatuko nizkizueke―.

Egia aitortzeko, familiak Suitzara ez bertze norabait eraman ninduen uztailean ―whiskia, lakuak eta munstroak biltzen dituen herrialdera, jakin-minik bazenute ere―, baina Thomas Mannen Mendi magikoa irakurtzea Davoseko herrira bidaiatzearen pare izan zen.

Apala, beldurgarria, buruargia

Trenez egindako bidaia luze baten ondotik ―luzeegia, egin beharreko bisitaren iraupena kontuan hartzen badugu―, Joachim Ziemẞen lehengusua du esperoan herriko geltokian Hans Castorpek. Berghof sendategirainoko bidean eta, geroago ere, afaldu bitartean, honen eta haren berri emanen dio Joachimek ailegatu berriari: hartu behar duen gelan emazteki bat berriki hil dela, elurra maiz egiten duela, Behrens duela izena mediku nagusiak, eta, hartaz gainera, laguntzailea dagoela, Krokowski doktorea, “ein ganz gescheutes Etwas”.

Bidaiatzen dudan aldiro, estres handia sortzen dit ez ulertzearen edo beharbada gaizki ulertzen ari izatearen sentsazioak. Sentipen desatsegin horrek bulkaturik jo nuen, nobelaren hasmentan dagoen puntu horretara ailegatuta, Interneten eskuar dagoen gaztelaniazko itzulpenera. Itzulpen zaharra da, naski Mario Verdaguerrek 1925ean argitara eman zuen, Interneten dagoenak itzultzailearen izenik ez daraman arren. Verdaguerrena dela ala bertze edonorena dela, bertsio horretan, gizon apala da Krokowski: “Y también tenemos a Krokovski, el ayudante, un hombre muy modesto”. Alta bada, orain dendetan salgai dagoen bertsioaren itzultzailea, Isabel García Adánez, ez dago ados: “Después tenemos a Krokovski, su ayudante, un espécimen muy temido”.

Tira, apala izatetik izua sortzera doan tartea ez da txikia. Ingelesezko itzultzaileak ere, Helen Tracy Lowe-Porterrek, badu zer errana: “Krokowski is the assistant ― devilishly clever article”. Polifonia honetan, Italiako bertsioa, Ervino Pocarrek egina, inteligentziaren aldera lerratzen da gehiago, izuaren aldera baino: “C’è poi Krokowski, l’assistente: esemplare sveglio e accorto”. Nolanahi ere, bi izenondo erabili ditu edo erabili behar izan ditu itzultzaileak, jatorrizkoan bakarra zegoen tokian. Frantzian, berriz, beldurrera jo du Claire de Oliveirak: “Il y aussi Krokovski, son assistant, qui est redoutable comme tout”.

Nolakoa zen Krokowski? Ez dakit nondik atera den Verdaguerrek egozten dion apaltasuna; beldurraren taldekoek scheuen aditza hartu dute oinarri naski, edo scheu izenondoa, baina azken hori gehiago da uzkurra, lotsatia, beldurgarria baino. Pons hiztegiak, nolanahi ere, evitado dakar, jendeak itzuri egiten ziola alegia, proposatzen du gescheut hitzaren ordain; buruargitasunaren ekipoak, berriz, gescheit-en forma zaharkitua ikusi dute seguruenik gescheut-en, eta hortik inteligentziaren ondorioa, gescheit horixe baita, bizkorra, inteligentea.

Bigarren taldekoekin noa ni ere, Krokowskik ez baitu beldur handirik sortzen, eta aski miretsia baita bere hamabortzeroko mintzaldiak direla eta ―bazterreko oharra: narratzaileak behin baino gehiagotan irri egiten dio, maitekiro betiere, aldi berean sandaliak eta galtzerdiak janzten dituelako; zer gertatu da harrezkeroztik Alemanian, zer joan da gaizki? Oharraren akabera―. Nolanahi den ere, uste izatekoa da proposaturiko itzulpen guzietarik ―apala, buruargia, beldurgarria―, elkarrengandik aski urrun egonda, bakarrak egiten duela bat, egitekotan, Thomas Mannek buruan zeukanarekin. Zenbateko itzala du xehetasun horrek? Zenbat denbora kendu behar lioke itzultzaile bati? Bistan dena, lehen orrialdeetan pertsonaia bati buruzko hiru hitzeko informazioak, okerra izanda ere, ez dio nobela zapuztuko irakurleari, baina hori nolanahi den ere, zein itzulpen irakurri, pertsonaia jakin horren gaineko informazio diferentea jasoko du irakurleak. Jatorrizkoan irakurri izanak, bertzalde, ez dit problema konpondu.

Alkoholaren abantailak jende ameslariarendako

Gaztetan anemiak joa izan zenez, Heidekind doktoreak egunero baso bat Porter edatea gomendatuko zion Hans Castorpi. Edariak izaera leundu zion, eta, Verdaguerren itzulpenak dioena sinestera, lagundu zion “a superar su tendencia a ‘desvariar’”; pasarte horretan, García Adánezek bat egiten du garagardo horren abantailei dagokienez, hark ere uste baitu Porterrak lagundu ziola “a superar su tendencia a ‘soñar despierto’” ―bidenabarkoan erranda, azken honen soñar despierto-k hobeki ematen du jatorrizko dösen, bertze haren desvariar-ek baino―. Jatorrizkora joz gero, ordea, aurkituko dugu ezen Porterrak “seiner Neigung, zu ‘dösen’, […] wohltuend Vorschub leistete”.

Vorschub leisten ez da zerbait gainditzen laguntzea, zerbaiti ekarpena egitea baizik, zerbait sostengatzea: Porterrak itzarririk amets egiten laguntzen zion Hans Castorpi, gaztelaniazko itzultzaileek kontrakoa proposatu badute ere ―ingelesezkoak eta italierazkoak, berriz, encourage eta favorire aditzak erabili dituzte, hurrenez hurren―.

Krokowskiren deskripzioak ez bezala, garagardoaren eraginak badu, ehem, eragina geroago istorioan, behin eta berriz errepikatzen den motiboa baita; edo, hobeki erranda, alkoholaren eraginak, zeren sendategian Kulmbacher garagardoak hartuko baitu Porterraren tokia, eta, seigarren atalean, elurretan galdua dabilelarik, Porto ardoaren trago bat hartu ondotik izanen baitu Hans Castorpek biziaren eta heriotzaren begitazio ezaguna. Nola uztartu, beraz, Verdaguerren eta García Adánezen arabera Porterrak edo, oro har, alkoholak duen albo-ondorioa, nobelan irakurri ahala erakusten zaigunarekin? Zer ari da irakurtzen itzulpen horiek irakurtzen ari dena?

Konfiantza paktua

Miresten dudan idazle batek errana da behin, nora ezean eta halere hatza mapa gainean paratu gabe genbiltzalarik: “Proust frantsesez irakurri dut: auskalo zer ulertu dudan!”. Harrezkeroztik, esaldia bueltaka dabilkit buruan, eta horrek eraman nau, Suitzako bidaia imajinarioak baino gehiago segur aski, lerro hauek idaztera. Itzulpenak ez dira inoiz akasgabeak ―noizbait, justua izateko, nire itzulpenetan aurkitutako hanka-sartzeekin osatu beharko nuke blog honetako sarrera―, baina jatorrizkora jotzeak ere ez du deus bermatzen.

Zer ari da irakurtzen itzulpen bat irakurtzen ari dena? Galdemoduari buelta ematen ahal zaio: zer ari da irakurtzen jatorrizko testua, testua idazleak idatzi zuen hizkuntzan irakurtzen ari dena? Zein litzateke hizkuntza batean erdietsi beharreko maila, irakurketa erdi zuzena ziurtatzeko?

Jatorrizko testua hartzen dugularik ere, itzulpen bat ari gara irakurtzen neurri handi batean. Itzultzaile baten lanean hark egindako hutsak izaten ahal ditugu oztopo; jatorrizko bertsioan, berriz, testuaren hizkuntzaren ezagutzak ―edo ezagutza faltak― ezartzen dizkigun mugak. Bi egoerek sortzen didate ezinegona, halako sufrimendu bat, irakurketaren plazerari nahasten zaiona. Horrela, atzerriko literatura irakurtzea ―dela itzulpenean, dela jatorrizkoan― plazera eta oinazea juntatzen dituen ariketa masokista bilakatzen zait. Konfiantza da ―kontatu didatenez― gakoa harreman masokistetan; alde horretarik, kasu egin beharko genuke nori egiten diogun konfiantza itzulpen bat hartzen dugun aldiro. Itzultzailearen izena azalean agertzea ez da, hortaz, kortesia afera soilik. Edo, autoestimua indartuta, geure buruari konfiantza egin eta jatorrizkoa irakurtzera ausartu.

Ez dakit, bada. Horretaz guziaz gogoeta egin behar dut, Iruñean Porter edo Kulmbacher garagardoa saltzen duen ostatu bat harrapatu bezain fite. Edo, bertzenaz, liburu bat hartzen dudan aldiro hurrupa bat Porto hartu beharko dut eta, bide batez, bizkarra pareta baten kontra bermatu ea zer iduri zoragarri hedatzen zaizkidan begi aitzinean.

Posted on

Wentworth Webster (1828-1907), aitzindaria euskarazko literatura ingelesera itzultzen

Gidor Bilbao Telletxea

Georges Hérelle (1848-1935) ikertzailearen lanarekiko miresmenak ilunpean izan du nire bibliotekan, oraintsura arte, Wentworth Webster (1828-1907) euskalariak Zuberoako pastoralei buruz idatzitakoaren argia.

Baina orain Maider Bedaxagar ikertzailea Astiaga (Astyage frantsesezko izenburuan) pastoralaren inguruan idazten ari den doktore-tesian bidelagun izateak lagundu dit eskuizkribuetako testutik agertokira eta antzezpenera dagoen bideaz gogoeta egin beharraz jabetzen, eta pastoral-antzezpenen deskripzio ahalik eta zaharrenak bilatzean berriz ere Websterrengana iritsi naiz.

1864ko ekainaren 20an, Larrainen, Rixart Normandiako Dukia (Richard Sans Peur, Duc de Normandie frantsesezko izenburuan) pastorala taularatu zuen hango gazteriak, eta ikusleen artean izan zen Wentworth Webster.

Websterrek Macmillan’s Magazine aldizkariaren 1865eko urtarrileko zenbakian argitaratu zuen kronika zehatza. Literatura-aldizkari hori hilero argitaratu zen 1859tik 1907ra, eta hala fikzioa nola ez-fikzioa argitaratzen zuen; bai autoreak eta bai irakurleak britainiarrak ziren gehienbat, eta, Websterrek bere lana argitaratu zuen garaian, David Masson eskoziarra zen editorea (1859-1869 tartean). Patri Urkizuk Websterren biografiaren 2. orrialdean dio Websterrek artikulu hori Hurt anderearekin batera sinatu zuela, baina guk ez dugu halakorik ikusi (egia da guk ez dugula aldizkariaren zenbaki soltea aurkitu, eta hainbat zenbaki biltzen dituen liburuki enkoadernatua baino ez dugula kontsultatu ahal izan), eta ez dakigu nor izan litekeen Hurt andere hori (Websterren emaztea Thekla Laura Knipping renaniarra zen).

Kronikaren arabera, antzezpenak zortzi ordu iraun zuen. Websterrek nasai azaltzen du non dagoen Larraine, zer den pastorala, eta pastoral-egunean Larrainen ikusi duen guztia. Eta pastoralaren lehenengo laurdenean agertzen den istorioa kontatzen du, zati batzuk bere hitzetan laburturik, eta beste batzuk hitzez hitz ingelesera itzulirik.

Badakigu, zalantzarik gabe, Websterrek erabili zuen jatorrizkoa orain Baionako Mediatekan dagoen B641026201_Ms. 016 eskuizkribua dela. Euskarazko eskuizkribu horren testu nagusiak 79 bertset ditu Lehen Pheredikian (gogoan izan bertset bakoitzak lau bertso-lerro dituela), 1258 bertset trajeriaren testuan eta 20 bertset Azkhen Pheredikian.

Ingeles-irakurleentzat argitaraturiko artikuluan, Websterrek 33-45, 131-150, 155-175, 193-206, 221-227, 239-248, 257-286 eta 304-317 bertsetak argitaratu zituen ingelesez (guztira 129 bertset), erakusgarri gisa.

Baionako Mediatekan badago, bestalde, artikuluaren eskuzko bertsio bat (Ms. 052_2), Wentworth Websterrek berak idatzia, Hérelleren arabera Macmillan’s Magazine aldizkarian argitaraturikoaren kopia. Zehaztu beharko genuke ez dela kopia zehatza, bertsio bat baizik, gehienean berdina, baina hain zuzen itzulitako testuei dagokionez aski desberdina, literatur aldizkarian argitaraturiko bertset batzuk (33-45) bildu baitira eskuizkribuan, baina baita argitaratu gabeko bertset batzuk ere (46-52 eta 109-129).

Nolanahi ere, itzulpenaren historiarako inportanteagoa da Baionako Mediatekan bertan dagoen beste eskuizkribu bat, hura ere Websterren eskuz idatzia (B641026201_Ms052_1): Pastorale. Richard the Fearless, Duke of Normandy. Eskuizkribu horretan, euskarazko eskuizkribuko 1-52, 84-338 eta 360-384 bertsetak euskaratu dira. Badirudi Webster pastoral osoaren ingelesezko itzulpena egiten edo kopiatzen hasi zela, baina lehenengo laurdena baino ez da iritsi guregana. Gainera, berak interlude deitzen duen Petit-Jean eta Sebadinaren istorioari zegozkion zatiak (53-83 eta 339-359) alboratu eta itzuli gabe utzi zituen: «… a broad and not very refined farce, by way of interlude, in mingled Basque and Béarnois patois, which is utterly untranslateable; so exceedingly free-spoken is the genius of the Basque tongue» (243. or.).

Hortaz, Baionako Mediatekako Rixart Normandiako Dukia (Ms. 016) eskuizkribuko bertset hauen ingelesezko itzulpenak iritsi dira guregana:

  • Baionako Mediatekako Ms 052_01: 1-52, 84-338, 360-384.
  • Baionako Mediatekako Ms 052_02: 33-52, 109-129.
  • Macmillan’s Magazine (January, 1865): 33-45, 131-150, 155-175, 193-206, 221-227, 239-248, 257-286, 304-317.

Websterren itzultzeko modua ikusteko, hona hemen 37-43 bertsetak, euskaraz (Baionako Ms. 016 eskuizkributik neuk editaturik) eta ingelesez (1865eko artikulutik harturik):

Jelki ünhidia erditi eta RICHARD mintza.
Beha zite hunat,
ene emazte maitia:
haur hunen hazteko
ünhide zindakea?
 
ÜNHIDIA mintza.
Bai, jauna, segürki
ünide nüzü,
haurra hazerazi
plazer badüzü.
 
Hartüren deretzüt
nik zure haurra,
eta haziren segürki
behar den bezela.
 
Richard.
Eman haurra eta RICHARD mintza.
Atxiki ezadan, arren,
haur hori besuetan,
eta ahal oroz untsa
otoi haz ezan.
 
Gaizto izaiten bada
haur hori naturaz,
untsa gaztiga ezadan
oro egin ahalaz.
 
ÜNHIDIA mintza.
Monseigneur, ene adiskidia,
hauxe da haur ederra;
iduri dizü ez diela
hirur egun sortü dela.
 
Ez düt ikusi sekula
nik holako haurrik,
hunen larria bezen
xuri eta trende denik.
 
Paseia.		Enter Nurse. RICH.
List here to me,
my worthy woman;
to bring up this child
perchance, would you be nurse?
 
NURSE.
Yes, my lord, certainly,
I am now nursing,
I will bring up the child
if that be your good pleasure.
 
I will take the child
if you entrust it to me,
and I will tend it
with all fidelity.
 
RICH.
(giving the child).
Take then the child
tenderly in your arms,
and bestow, I pray you,
on it your tender care.
 
If the child’s disposition
should unhappily be bad,
to chastise it severely
I give you all authority.
 
NURSE.
Well, beloved lord,
‘tis a fine infant,
and one would say
‘twere scarce three days old.
 
Never have I seen
an infant like it,
so very white a skin
and withal so tender.

.

Websterrek berak ez du azalpen handirik eman bere itzultze-lanari buruz. Hau da 1865eko artikuluan aurkitu dugun aipu bakarra: «… our translation […] merely aims at giving the meaning, as near as may be, line by line» (250. or.).

Nolanahi ere, Wentworth Webster bazegoen orain arte ere euskal itzulpenaren historian, batik bat Basque legends (1877) liburuari esker. Natalia M. Zaïkaren 2014ko Approche textologique et comparative du conte traditionnel basque dans les versions bilingues de 1873 à 1942 : (W. Webster, J.-F. Cerquand, J. Barbier, R.M. de Azkue) liburuan, atal oso bana eskaintzen zaizkie “La traduction et les compétences linguistiques de Webster” (232-240. or.) eta “Le manuscrit et l’ouvrage Basque Legends publié en anglais” (240-251. or.) gaiei. NorDaNor datu-basean eta Euskal Literatura Itzuliaren (ELI) katalogoan ere 1877ko liburu hori agertzen da, oker ez banago, euskaratik ingelesera itzuli eta argitaraturiko lehen literatur testu gisa. Rixart Normandiako Dukia pastoralaren itzulpenarekin, hamabi urte aurreratzen da data hori.

Posted on

Euskarazko itzulpenak gomendatzen erdaldunei

Angel Erro

I

Katalan, galiziar eta euskal literaturetako ordezkari bana Madrilgo Hizkuntza Eskolan antolatutako mahainguru batean. Niri egokitu zait euskal literatura ordezkatzea-edo. Halakoetan nork bere izenean hitz egiteaz aparte, komunitate oso baten ahoz ere jarduteko ardurak hartu ohi du.

Azken galderan gutako bakoitzak gure literaturako liburu bat, azkenaldikoa, gomendatzeko eskatu digutenean, hor nabaritu dut gehien nire izenean esklusiboan edo euskaldun guztionean aritzearen arteko talka. Espero izateko galdera izan arren, ez nuen ezer prestatua. Zer erantzun? Egunotan eskuen artean dudan liburua ekarri? Benetan liluratu nauen azkena? Eta nobedadea izateari aspaldi utzi bazion? Azkenaldian irakurleek eta kritikak harrera ona egin dioten izen bat eman, nahiz eta nik leitu ez dudan, edo ―larriago― nahiz eta niri ez ur eta ez ardo iruditu? Hor bildutako gehienek euskal literaturaren ezagutza eskasa izanen dutela kontuan hartuta, hartan murgiltzen hasteko moduko liburu eskuratzen erraza eta erdarara itzuli berria aipatuko dut? Ala aretoan dagoen euskaldunek bakarrik ezagutu ahal izanen duten egile eta liburuaren alde eginen dut, jakinik ere, itzulita izan ez denez, beste guztiak geldituko direla euskal literaturak duen mailari tamaina ezin hartuta?

Azken uneko erabakian, ez bata eta ez bestea: euskarara itzulitako erdal liburu bat gomendatu nuen, oraintxe ez dut gogoratzen zein. Ez dakit horrekin lehenago azaldutako arazoetatik zenbat konpontzen nituen. Esango nuke bat ere ez. Are gehiago, euskal literaturaren ordezkari eskasa nintzela pentsatuko zuten askok.

Agian euskal literaturari gaur egungo itzulpengintzak egiten dion ekarpena goraipatu nahi nuen. Agian guztiok ezagutzeko moduko liburu bat, aldi berean aretoko euskaldunek leitzeko eta euskaraz disfrutatzeko modukoa, plazaratu nahi nuen. Edo agian, sinpleki, nahiago nire garaikidea den lumakiderik (jendaurrean eta onerako) ez aipatu, zeina gure literaturaren marka bihurtzeko puntuan baita.

II

Hizkuntza bakoitzak modu esklusiboan eskain dezakeen plazeraren eremua poesiarena omen da. Irakurleok ez gara hain kontziente jatorrizkoan ez leituta zer galtzen ari garen eleberri bati heltzen diogunean. Hala ere nik deskubritu uste dut beste modu bat ez dakidan hizkuntza batek sorrarazten duen plazer estetikoa atzemateko. Itzulpenek eman dezakete hori. Zehazki, zuk miresten dituzun atzerriko egileek egindako itzulpenek.

Normalean ez ohi dugu jakin bere erdarara zer itzuli duten gure idazle faboritoek; normalean ez dira haien lanen zerrendan aipatzen. Haiek egindako itzulpen horiek irakur genitzake, jakina, haien liburuak ere bere hizkuntzan irakurtzeko gauza garen neurrian. Baina zentzua izanen luke? Natalia Ginzburg italieraz irakurtzeko balentria egin nezake (ez zen italierazko nire lehen liburua izanen), baina berak itzulitako Marcel Prousten Du côté de chez Swann (La strada di Swann izenburuduna) irakurtzeko gai izanen nintzateke? Nekez, alde batetik, oraintsu arte ez dudalako jakin lan horretara emana egon zela bere bizitzako zortzi urtez, baina baita, neure burua gertaerei jarraitzeko gauza naizela pentsatu arren, ez dudalako uste itzulpenaren kalitatea epaitzeko (eta hartaz gozatzeko) aski italiera dakidanik; hots, italieradunentzako ortu zarratua delako hori.

Gauza bera esan nezake, Prousten lanetik atera gabe, portugesari buruz, Manuel Bandeiraren A Prisoneira edo Carlos Drummond de Andraderen O Tempo Redescoberto itzulpenen harira, edo alemanierari buruz, Walter Benjaminen Im Schatten der jungen Mädchen (À l’ombre des jeunes filles en fleurs) dela eta[1].

Pello Lizarraldek, Fernando Reyk eta Irene Hurtado de Saratxok itzuli dute Natalia Ginzburg euskarara, Joseba Sarrionandiak eta Koldo Izagirrek Bandeira eta Drummond de Andrade, eta Walter Benjaminek euskaraz izan dituen itzultzaileen artean Garazi Arrula, Maialen Berasategi, Danele Sarriugarte edo Iñaki Segurola daude. Hala ere, ez Lizarraldek ez Reyk, ez Sarrionandiak ez Izagirrek, ez Sarriugartek ez Berasategik sekula ezin izanen dute Denbora galduaren bila-ko liburuki horiek italieratik, portugesetik edo alemanetik itzuli. Ezin itzulizko esperientzia eskaintzen baitute itzulpenek, hain zuzen.

Agian horregatik hasi beharko genuke euskal itzulpenak gomendatzen, euskarazko liburuen berri galdetzen digutenean.

[1]     Walter Benjaminek bai liburu hau, bai Recherche-aren hurrengoa, Guermantes, Franz Hessel lagunarekin batera itzuli zituen. Laugarren liburukia, Sodoma eta Gomorra, berriz, bakarka itzuli omen zuen; eskuizkribua galduta dago zoritxarrez.

Posted on

Poema argitaragabe bat, mesedez

Castillo Suarez

Tarteka poema argitaragabe bat eskatzen didate. Egun batetik bestera. Esate baterako, antologia baterako, aldizkari baterako, errezitaldi baterako, ekitaldi baterako, edo makurragoa dena, eskela baterako, orduan ezin baitut ezetzik esan eta, gainera, epe motza izaten dudalako egiteko eta ardura handia, batzuetan ez nuelako gertutik ezagutzen hildakoa. Alabaina, niri ez zaizkit poemak hain erraz ateratzen, ez dakit nik enkarguak egiten dituztenak jabetzen diren zer ari diren eskatzen, askotan, gainera, doan. Baina beti dago koska bat gehiago literaturaren unibertsoa deitzen dugun honetan. Nire azkeneko liburua gaztelaniaz argitaratuko da, esan dezagun, argitaletxe izendun batekin. Editoreak, baina, ez du euskarazko berbera argitaratzea nahi, ez du itzulpen hutsa argitaratu nahi. Poema ineditoak nahi ditu. 5 poema argitaragabe gutxienez. Eta jarri naiz poemak idazten, eta zalantza sortu zait zein hizkuntzatan idatzi, gaztelaniaz argitaratuko baitira. Orain arte ez dut inoiz gaztelaniaz idatzi. Eta itzuli ere, inoiz ez dut neure burua itzuli. Argitaratuko diren poemak, gainera, Angel Errok itzuli ditu. Eta hasi naiz poemak idazten, orain idazten ari naizen horren antzekoak. Eta bidali dizkiot Errori, eta berak itzuli. Baina ez naiz konforme geratu. Izan ere, Alaska liburua idatzi nuen duela urte batzuk, eta orain idazten ari naizena oso desberdina da, edo, behintzat, hori iruditzen zait niri. Erroren bertuteetako bat diskrezioa da. Ez du ezer esan, baina bigarren mezu batean beste poema batzuk bidali dizkiodanean egokiagoak direla esan dit, eta itzuli ditu beti bezain fin. Badu idazteak atabikotik zerbait, eta ezin nintzen bueltatu haurtzaroko Alaskara. Ez galdetu zergatik. Baina ariketa literario bat egin eta N1 zaharrean zeuden beste hotel batzuk ekarri ditut gogora eta bihotzera. Eta atera zaizkit 5 poema argitaragabeak. Hotel denak daude itxita. Zabalik geratzen den bakarra Alai da. Gaur bazkaldu dut bertan, pasako jendearen artean. Autobusetan heldu den jendeaz inguratuta, ez dakit nora doana. Eta hotel hipermoderno batetik hartutako boligrafoa hartu eta hitz batzuk apuntatu ditut kaier batean. Neskato beltzaran bat begira daukat.

ERREPIDE NAZIONALAREN IBILBIDE ZAHARRA

Leku Ona hotela
Erabiltzen ez den errepide batetik zoazela munduak errepide berritik aurreratzen zaituela sumatzen duzu. Une batez bide bazterrean geldituz gero esango dizut aspaldi esan nahi dizudana: hortxe dago muga, probintzien artekoa eta egun zoriontsuen eta zoriontsuagoak izanagatik guretako tristeagoak zirenen artekoa. Gera zaitez hor. Ez dakizu zer datorkizun, hurbiltzen ari den autoaren gidaria ezagutuko duzun ala ez. Beharbada poeta hura da. Errezitaldietan gazteena zena beti. Jaka islatzailea jantzita daramazu ikus zaitzan.

Aizkorri hotela
Igerilekurik gabeko hotel batean ezagutu zintudan. Gurasoak bizirik genituen artean. Elkarri zauriak ukitu genizkion eta zin egin, telebistako argia lekuko zela, gure bizitza perfektua izanen zela aurrerantzean. Izan ere, gerra bat  galdu egiten baitugu gogora ekartzen dugun bakoitzean. Eta ez dago leiho hautsi bat baino gauza tristeagorik. Hori eta Salgai afixa zartatu bat. Memoria abandonatutako hoteletan geratzen den altzari bat da, inork etxerako nahi ez duena. Txori bat sartu da behinolako jantokian eta ez daki nola atera bertatik.

Buenos Aires hotela
Mukerra naiz. Ohazal gainean loak hartu nau. Zu gabeko lehendabiziko uda da.  Orain badakit hizkuntza bera genuela, baina lengoaia desberdina. Zoriontsuak gineneko harremanak ere gaizki bukatzen direla ikasi dut urteekin: frutarbolen lerro zuzenen asperdura dugula maiteago oihanpeko desordena perfektua baino. Eta bizitza berdin izan daiteke daukazunarekin konformatzea edo zerbait hobea bilatzea. Edo biak aldi berean, zer esanik ez. Horregatik maite dut baikortasuna imitatzen dakien jendea. Maite dut pasoko hotelak bueltatuko ez naizela badakidalako. Joaten uzten duguna gara. Horregatik egoten gara larrialdietako irteerei begira.

Ulaiar hotela
Haizeak uhinak egiten zituen moztu gabeko belarrarekin. Txakurrek sumatu zuten euria heldu zela guk baino lehenago. Galdu genuena eta inoiz izanen ez genuena ezin bereiziz bizi ginen artean, eta abandonatutako askaltegian geratu ginen aterkirik ez bagenuen ere. Maite ditu euriak geldirik dauden gauzak. Zerbait esan nahi nizun. Aholku on bat eman kristalaren kontra erantsia gera ez zintezen desorientatutako txori bat nola. Ametsek ez gaituzte kolpatzen, ordea.  Gainera, amesteko esaten digutenak ez dira gurekin batera egoten gehienetan. Eta esnatu nintzen bat-batean, errepide bazterreko hotel batean gauaren erdian esnatzen den saltzailea bezala. Aukera izan banu, zu izanen nintzatekeen beti izanen duzulako norbait zure zain.

Ongi Etorri hotela
Galbiderantz zuzenean doanari ez zaio erakutsi behar drainatutako urtegi baten hondoan zer dagoen, ez duelako handik atera nahi izango. Baina alferrik da: beti betetzen dira gehien beldurtzen gaituzten mehatxuak, eta gure barrenak arrain inbaditzaileek zein lokatzak buxatuko dituzte. Bizitza da behinola erreka bat izan zen paraje bat, orain selfiak egiteko presagaina dena. Itxi zituzten hoteletako neoiak  sumatzen dira gure begien hondoan. Gauak geratzeko nahikoa diren hitzak pilatzen zaizkigu eztarrian, urpeko landareriarekin katigatzen direnak. Madarikatuak gara: guretako asmatu zituzten kuretajeak.

ANTIGUA RUTA DE LA CARRETERA NACIONAL

Hotel Leku Ona
Cuando circulas por una carretera abandonada, sientes que el mundo te adelanta por la carretera nueva. Si nos detenemos un momento en el camino, te diré lo que trato de decirte hace tiempo: ahí está el límite entre provincias, y también entre los días felices y los que, a pesar de ser igualmente felices, para nosotras fueron más tristes. Quédate ahí. Ignoras tu futuro, si vas a conocer o no al conductor del coche que se aproxima. Tal vez sea aquella poeta. La que siempre era la más joven en los recitales. Llevas el chaleco reflectante para que te vea.

Hotel Aizkorri
Te conocí en un hotel sin piscina. Nuestros padres todavía estaban vivos. Nos palpamos las heridas y juramos, con la luz de la televisión como testigo, que a partir de ese momento nuestra vida sería perfecta. Y, efectivamente, perdemos una guerra cada vez que la recordamos. Y no hay nada más triste que una ventana rota. Una ventana rota y un cartel ruinoso de Se vende. La memoria es un mueble en un hotel abandonado, que nadie quiere llevarse a casa. Un pájaro se ha colado en el antiguo comedor y no sabe cómo salir de allí.

Hotel Buenos Aires
Soy obstinada. Me he quedado dormida sobre la colcha. Es el primer verano sin ti.  Ahora sé que hablábamos el mismo idioma, pero un lenguaje diferente. Con los años he aprendido que las relaciones en las que fuimos felices también terminan mal: que preferimos el aburrimiento de las líneas rectas de los frutales que el desorden perfecto del sotobosque. Y la vida puede consistir en conformarte con lo que tienes o en buscar algo mejor. O ambas cosas al mismo tiempo, faltaría más. Por eso me agrada la gente que sabe imitar el optimismo. Me gustan porque sé que no volveré a hoteles de paso. Somos aquello que dejamos marchar. Por eso solemos mirar hacia las salidas de emergencia.

Hotel Ulaiar
El viento provocaba ondas en la hierba sin cortar. Los perros advirtieron que la lluvia había llegado antes que nosotros. Todavía vivíamos sin saber distinguir entre lo que perdimos y lo que nunca tendríamos, y nos quedamos en el merendero a pesar de que no teníamos paraguas. La lluvia ama las cosas inmóviles. Quería decirte algo. Darte un buen consejo para que no te quedases pegada al cristal como un pájaro desorientado. Pero los sueños no nos hieren.  Además, la mayoría de las veces no están con nosotras los que nos dicen que soñemos. Y de pronto me desperté, como un viajante que se despierta en medio de la noche en un hotel al borde de la carretera. Si hubiera tenido ocasión, habría sido tú porque siempre vas a tener alguien que te espere.

Hotel Ongi Etorri
A quien se dirige directamente hacia la perdición no hay que mostrarle lo que hay en el fondo de un embalse drenado, ya que no querrá salir de allí. Pero es inútil: siempre se cumplen las amenazas que más nos asustan, y nuestras entrañas serán obstruidas por peces invasores y por el barro. La vida es un paraje que en otro tiempo fue un río y ahora es una represa donde hacerse selfis. En el fondo de nuestros ojos se aprecia el neón de los hoteles que se cerraron. Las palabras que bastan para detener las noches, las mismas que se encadenan con la vegetación subacuática, nos golpean en la garganta. Estamos malditas: por nosotras se inventaron los legrados.

Itzulpena: Angel Erro