Etiketa: itzulpen-estrategiak

Posted on

Galderak, galderak, galderak

Isabel Etxeberria Ramírez

Duela urtebete inguru, bere Lurraz beste ipuin-liburu bikainaren harira Berrian elkarrizketa egin ziotenean, honela erantzun zien Garazi Arrulak Itziar Ugartek (2023) egindako galderei:

[G.A.]: [Nire] lehenengo liburuarekin Harkaitz Canok esan zuen nabaritzen zela itzultzaile baten liburua zela, eta momentuan esan nuen, «bah!».

[I.U.]: Bati baino gehiagori otuko zaio agian. Nahiago duzu ez lotzea?

[G.A.]: Ez da hori. Orduan ez nuen jakin nondik hartu, baina orain ikusten dut zehaztasunerako joera egon daitekeela atzean. Azkenean, itzulpenean nahitaez jo behar duzu konkreziora. Jatorrizkoan agertzen bada «belusezko oihal iledun gorrikara», ezin duzu jarri telazkoa zela eta gorria. Begia egina duzu horretara.

Itzultzea idazketan trebatzeko ariketa ona omen da. Itzultzean, idaztean saihestuko genituzkeen arazoei irtenbidea ematera behartzen gaitu jatorrizko testuak. Eta horrek luma zorrozten laguntzen digu. Anjel Lertxundik (1993) zioen bezala, ezin dugu tranpa egin; ezin dugu eragozpena saihestu; ezin dugu berez korapilotsu dena lautu; ezin dugu laua denarekin alfonbra ehundu; eta ezin dugu, alfonbra gainean ibiliz, dotore plantak egin. Edo Juan Garziak elkarrizketa batean Danele Sarriugarteri (2017) adierazi bezala, itzultzean berezkotik landuko ez genukeen moduan lantzen dugu idazketa, zeren berezkoan beti bilatzen baitugu «erresistentzia gutxieneko ildoa». Itzultzean eroso ez sentitzen ohitzen gara, alegia, eta adierazmoldean koska bat estuago aritzen.

Blog honetan behin baino gehiagotan aipatu dudanez, nire doktorego-tesian testu itzulietako eta ez-itzulietako hizkera konparatzen jardun dut. Zehazki, 2001 eta 2019 bitartean argitaratutako euskarazko 1.134 literatur lanetako hiztegia aztertu dut (euskal idazleek sortutako 698 literatur lan eta euskal itzultzaileek hainbat hizkuntzatatik euskarara ekarritako 436): aberastasuna sinonimian, zehaztasunerako joera, lexiko-sorkuntzako joerak, arauarekiko edo/eta estandarrarekiko atxikimendua… Corpusaren tamaina handia izanik, datu kopuru handi samarretan oinarritzen dira antzeman ditudan joerak. Eta bai: badirudi badirela aldeak euskal idazleek sortutako testuen eta euskal itzultzaileek beste hizkuntza batzuetatik ekarritakoen artean.

Kontua da aztergai izan dudan corpusean badirela idazten zein itzultzen aritzen diren lumak. Testu honen hasieran aipatu dudan Garazi Arrula, adibidez, bai eta Jon Alonso, Xabier Amuriza, Juan Kruz Igerabide, Koldo Izagirre, Felipe Juaristi, Pello Lizarralde, Danele Sarriugarte edo Patxi Zubizarreta ere, besteak beste. Eta iruditzen zait halako lumen testuak xeheago aztertzeak joko handia emango lukeela, aukera eskainiko ligukeelako, adibidez, ikusteko ea lexiko-hautaketan antzera jokatzen duten idazten eta itzultzen ari direnean. Edo ea beren euskalkiko (edo beste euskalki batzuetako) bereizgarriak ikusarazteko edo ezkutatzeko joera handiagoa agertzen duten jardun batean edo bestean. Edo ea beren testuak arauari lotuagoak diren idazle gisa ari direnean edo itzultzaile gisa ari direnean. Eta azter liteke, bestetik, ea alderik baden itzultzen ere aritzen diren idazleen eta itzulpenik egiten ez duten idazleen artean, halako moduz non konprobatu ahal izango genukeen zenbateraino eragiten duen itzultze-jardunak idazmoldean edo, bestela esanda, zer neurritan laguntzen dion idazleari itzultzeak begia egiten eta luma trebatzen.

ITURRIAK:

Lertxundi, Anjel (1993). Oinarriko proposamena mileniorako. Jakin, 79, 56-60. https://www.jakin.eus/show/c9cc867daf22ef757f5b3c3ad6ed9e51704d55c3

Sarriugarte, Danele (2017ko uztailaren 23a). Itzultzaileak bere hizkuntza eduki behar du zabal, malgu eta presente. Argia. https://www.argia.eus/argia-astekaria/2563/juan-garzia-itzultzailea

Ugarte, Itziar (2023ko maiatzaren 28a). Ematen du, garaiarekin bat, trantsituan gaudela denok. Berria. https://www.berria.eus/paperekoa/1957/024/001/2023-05-28/ematen-du-garaiarekin-bat-trantsituan-gaudela-denok.htm

Posted on

Zaintzaileak, bilobak eta psikiatrak

Elizabete Manterola Agirrezabalaga

Pertsona baten ala batzuen generoa markatu gabe uzteko aukera ematen digu euskarak, beste hizkuntza batzuetan derrigor markatu behar den lekuetan. Generodun hitzak euskarara itzultzean sortzen diren buruhausteez jardun izan du batek baino gehiagok blog honetan, hala nola Aiora Jakak, Bakartxo Arrizabalagak, Bego Montoriok edo Fernando Reyk. Kontrako norabideko itzulpenari helduko diot gaurkoan, genero marka zehaztu gabeko hitzak itzultzean sortzen diren zailtasunak mintzagai hartuta. Horretarako, Itzulpengintza eta Interpretazio Graduko ikasleekin eginiko lanketa izango dut abiapuntu.

Euskaratik gaztelaniarako itzulpen praktiketako eskoletan landutako hiru testuren adibideak ekarriko ditut segidan. Lehenengo testua egunkarian argitaraturiko iritzi-artikulu bat da, eta bertan kontatzen zaigu biloba aitona bisitatzera joan dela zahar-egoitzara. Behin han, egoitzan lanean diharduen aspaldiko ezagun batekin egin du topo bilobak. Ez dakigu pertsona errealak ote diren artikuluan aipatzen direnak ez eta benetako gertakizuna ote den ere topaketa hura. Biloba eta egoitzako langilea, ez dugu bi pertsonaia horiei buruzko datu handirik. Kontakizunean ez zaigu esaten emakumezkoak ala gizonezkoak diren, eta ez zaigu pistarik ematen aukera baten edo bestearen alde egiteko. Testua itzultzean, hortaz, itzultzaileak zehaztu egin beharko du artikuluegileak zehaztu ez duena, edo zehaztu gabe uzten saiatu, artikulugileak egin bezala. Itzulpengintzako eskoletan testua itzultzeko eskatu nien ikasleei eta honakoa izan zen emaitza: 14 ikasletatik 8k gizonezkotzat jo zuten biloba, eta 6k, emakumezkotzat. Zahar-etxeko zaintzailea, aldiz, 8k jo zuten gizonezko eta 5ek emakumezko, eta beste batek zehaztu gabe utzi zuen. Esan dezadan, ikasleen artean 10 emakuzmezkoak zirela, eta 4 gizonezkoak. Artikulua, aldiz, emakume batek idatzi zuen.

Bigarren kasuan, ipuin labur bat izan genuen itzulgai. Narratzaileari buruzko ezer askorik ez dakigu, idazleak ez ditu zehaztu haren sexua eta adina, seniderik ba ote duen, zer itxura duen, non bizi den, zertan lan egiten duen, ez ezer. Kontakizunaren arabera, baserriko baratzearen ardura hartuko du narratzaileak, amona hil ostean. Horretaz gain, narratzaileak kontatuko digu zenbait urte lehenago modu misteriotsuan desagertu zen aitona zergatik desagertu zen argitu nahian ibili zela, bati eta besteari galdezka, tartean amari eta izebari. Ikasleek eginiko gaztelaniarako itzulpenetan, 10 ikaslek jo zuten narratzailea emakumezkotzat, eta bakarrak gizonezkotzat. Hiru ikaslek narratzailearen generoa markatu gabe uzteko hautua egin zuten, bestalde. Kasu hartan ere, ipuinaren egilea emakumezkoa zen.

Ikasleek landu zuten hirugarren testua ere ipuin labur bat izan zen, gizonezko batek idatzia. Protagonista psikiatraren kontsultan dago, eta harekin hizketan ari da. Irakurleok pazientearen hitzak besterik ez ditugu irakurgai, barne-elkarrizketa moduko bat baita kontakizuna, psikiatrarekin duen elkarrizketako pasarteekin osatua. Jakin badakigu protagonista emakumezkoa dela, eta psikiatraren sexua da kasu honetan zehaztu ez dena. Dena den, pasarte batean, psikiatraren sexuari buruzko pistaren bat ematen zaigu, guztiz argitzen ez bada ere. Hain zuzen ere, protagonistak esaten du film batean emakume bat ikusi zuela bere buruaz beste egiten psikiatraren komunean, komunean bertan topatu zituen bizarra egiteko kutxilekin. Horregatik, emakumezko psikiatrak hobeak direla esaten du protagonistak. Hortik ondoriozta liteke aukeratu duen psikiatra emakumezkoa dela? Ikasleek eginiko itzulpenen 9k markatu zuten gaztelaniaz psikiatra emakumezkoa dela, eta beste 4k gizonezkotzat jo zuten. Ikasle batek markatu gabe utzi zuen psikiatra gizonezkoa ala emakumezkoa zen.

Hiru adibide soil horietatik ezin ondorio garbirik atera zergatik hartu dituzten itzultzaileek hartu dituzten erabakiak. Lehenengo testuan ikusi dugu ikasle gehiagok jo zituztela gizonezkotzat generoa markatu gabeko pertsonaiak –biloba eta zaintzailea–, emakumezkotzat baino. Aldiz, bigarren eta hirugarren testuetan, baratzean lanean hasi berria den biloba eta psikiatra hurrenez hurren, gehiagotan zehaztu dituzte emakumezko gisa. Itzultzaileek hartutako erabaki horien atzean arrazoi ugari izan liteke. Esaterako, gerta daiteke idazlea eta protagonista genero bereko irudikatzea itzultzaileak, eta horregatik zehaztu izana emakumezko gisa lehenengo bi testuetako protagonistak. Edo itzultzailearen generoa eta protagonistarena pareko jotzea, hala izatera, emakumeek errazago identifikatuko dituzte itzulgaietako pertsonaiak emakumezko gisa eta gizonezkoek gizonezko gisa. Ohikoa izaten da, baita ere, gizartean indarrean dauden estereotipoak errepikatzera jotzea. Esaterako zahar-etxeetako langile gehienak emakumeak diren heinean, lehenengo testuko egoitzako langilea emakumezko gisa irudikatzea. Edo kontrara, estereotipoei aurre egiteko estrategia ere hauta dezakete itzultzaileek eta gizonezko gisa irudikatu langile hori. Baliteke testuan ageri den egoera jakin batek generoa zehaztera bultzatu izana itzultzaileak. Konparazio batera, bigarren adibidean, itzultzaileari errazagoa izan dakioke protagonista amarekin eta izebarekin berriketan ari direlarik, emakumezko bat irudikatzea testuinguru horretan. Baliteke, bestalde, testuko beste elementu batzuek pisua hartzea itzulpenean, edo pistak ematea generoa zehazteko. Psikiatrari buruzko kontakizunean, emakumezko psikiatrak hobeak direla dio protagonistak eta baieztapen horrek bultza dezake itzultzailea kontakizuneko psikiatra emakumezkoa dela ondorioztatzera. Gerta liteke, baita ere, genero markaturik gabeko hitzak itzultzean kontzientzia hartzen joan izana itzultzaileak –trebatzen ari diren itzultzaileak honako kasu honetan– eta haien itzulpen estrategiak egokitzen joatea testutik testura. Amaitzeko, jatorrizko testuan generoa markatu ez bada itzulpenean ere generoa ez markatzeko hautuaren alde ere egin daiteke, ikasle zenbaitek egin moduan. Jatorrizko testuak bilatzen duen efektua nahita bilatua bada, garrantzitsua izango da pareko efektua bilatu nahi izatea xede testuan ere.

Jatorrizko testuak esaten duenari arretaz erreparatu behar diogun modu berean erreparatu behar diogu itzultzaileok testuak iradokitzen duenari edo esaten ez duenari. Testuinguru jakin batean sortzen du testua idazleak, eta testuinguru konkretu batean itzuli itzultzaileak. Haien inguruan indarrean diren arauak eta konbentzioak ezagutzea ezinbestekoa izango da, horren jakitun izanda betikotuko baititugu estereotipoak edo haiei aurre egin. Jatorrizko testuan zehaztu gabe dauden horiek, azken batean, testuan bertan ez bada, idazleen, itzultzaileen eta irakurleen buruan zehazten baitira.

Posted on

Nola mintzo dira Harlemeko goierritarrak?

Angel Erro

Tarteka pizten da eztabaida, euskaraz nola mintzarazi behar diegun itzultzen ari garen eleberri edo ipuinean ezaugarri dialektal edo soziolektalak agertzen dituzten pertsonaiei. Emaitza maiz da polemikoa, eta denok gogoan izanen dugu adibide bat edo beste, funtzio horretarako euskalki jakin bat hautatu denean, esaterako. Euskara batuaren eta dena delako euskalkiaren arteko harreman sarea inoiz ez baita itzuli beharreko lanean hizkuntza estandarraren eta konnotatuaren artekoaren parekoa. Hortik dator, nik uste, Julen Gabiriak Art Spiegelmanen Maus komikiaren euskarazko itzulpenean Vladek pertsonaiarentzat asmatu duen idiolekto berezia (ingeles poloniartua, zuzentasunik gabea) irakurle askok itzultzailearen akastzat hartu izana, Gabiriak txio batean esan bezala.

Disoziazio hori muturreko adibidea da, baina zera adierazten du: berez, irakurleak bere hizkuntzan irakurtzen duen hori bere hizkuntzaz duen ezagutza eta eskarmentu soziolinguistikoarekin dekodetzen duela. Eleberri batean Harlemeko beltzek, beste pertsonaien (zurien) euskara batua gabe, Goierriko euskaraz erabiltzen badute, irakurleari, atzean egon daitekeen hizkuntz jokoa ulertuta ere, Goierriko euskara agertuko zaio begien eta belarrien aurrean nagusiki. Alde batera utziko ditut erabaki horrek berarekin dakartzan bestelako lotura ideologikoak, inoiz salatu egiten direnak.

Baina, kritikak kritika, hor dago beti zalantza, halakoekin zer egin. Nire ustez, erantzuna topatzeko erabilgarria izan daiteke kontrako galdera egitea. Nola nahi genuke erdal itzultzaile batek (esaterako, ingelesera) itzultzea euskarazko eleberri batean euskalki ezberdin batean mintzo den pertsonaiaren esana? Nola irudikatzen dugu? Eskoziako ingelesez? Gutxiengo etniko baten ingeles postkolonialean? Auzo jakin batekoan? Erdal irakurleak hortik eratorriko lukeen informazioa noraino litzateke zuzena eta batez ere baliagarria? Jatorrizko testuan hor diferentzia bat badagoela uler lezake, baina hautemango luke zer-nolakoa?

Ingelesezko idazle batek agian ezin du gutxiengo etniko baten kide bat agertu eta bere hizkuntz adierazgarriak ez azaleratu, bere irakurleei pertsonaiaren ezaugarritzean iruzurra sakatu gabe. Baina itzulpenaren bidezko irakurleok akaso aski dugu pertsonaia hori dena delako gutxiengo etniko (edo sozial) baten kidea dela jakiteko eman zaigun bestelako informazioarekin, ingelesak dituen aldaeren arteko aldeak ezin baitira automatikoki ekarri euskarak dituenetara. Ok, pertsonaia hori Bristolen bizi den jamaikar jatorriko langabetua da, baina ez du euskara batuan jarduteko eskubidea, etxea alokatzen dion adineko alargun galesak bezala?

Posted on

Nekatutak

Aitor Blanco Leoz

Iaz, Antton Telleriaren Nekatutak bakarrizketa gaztelaniara itzultzeko aukera (eta pribilegioa) izan nuen. Iruñeko Antzerki Eskolan komiko tolosarraren birako azken-aurreko emanaldiaz gozatu eta egun gutxira jaso nuen enkargua, Donostiako azkena grabatu ondoren, eta zalantzarik egin gabe eta gogo handiz onartu nuen “Euskal Herrian sekula grabatu den stand up ikuskizunik onena” gaztelaniaz azpititulatzeko erronka.

Monologoa zuzenean ikusi nuenean, hura itzulgai izango nuela jakin gabe oraindik, txunditua atera nintzen antzokitik. Zoragarria iruditu zitzaidan Anttonek hizkuntzaz baliatuta umorea egiteko eta euskararekin jolasean ikusleak barrez leherrarazteko duen gaitasuna. Une hartan, jakina, ez nekien nolako desafioa izango zen txiste eta hitz-joko horiek gaztelaniara ekartzea, baina berehala konturatu nintzen horretaz bakarrizketaren transkripzioa jaso eta lanari heldu nionean.

Bereziki maite dudan mundua da hitz-jokoena. Betidanik gustatu zait hitzen esanahi bikoitzarekin, antzeko hitzen adiera desberdinekin eta hizkuntzak eskaintzen dituen bestelako trikimailuekin jostatzea, eta, itzulpengintzan, horrelako elementuei aurre egitea ariketa izugarri polita iruditzen zait (horri buruzko gogoetatxo bat plazaratu nuen 2022ko Senez aldizkarian, Sherlock Holmesen memoriak liburua euskaratzean aurkitutako zailtasunen harira).

Askotan zaila izaten da hitz-joko horien ordain egokia aurkitzea. Are gehiago, zenbait kasutan, amore ematea eta itzulpena ezinezkotzat jotzea beste erremediorik ez dago (kontu labaina izaten da zer egin horrelako kasuetan, baina tira). Nolanahi ere, merezi du ahalegina egitea, xede-hizkuntzan ongi funtzionatzen duen forma baliokide bat aurkitzea oso sentsazio pozgarria izaten baita, eta itzulpenaren kontsumitzaileak biziki eskertzen baitu.

Horren erakusgarri, hona hemen Nekatutaken itzulpenean erronka handia izan diren baina nire ustez gaztelaniaz ongi funtzionatzen duten zenbait hitz-joko (norbaitek monologoa YouTube-n edo Filmin-en ikusteko asmoa badu, barka spoilerrak):

  • Gizonezkoon kasuan oso antzekoak dira masturbazioa eta literatura. Ze bi kasuetan emozioak paperean isurtzen dira.
    En el caso de los hombres, se asemejan mucho la masturbación y la literatura, ya que, en ambos casos, el papel se empapa de emociones.
  • Baina gustatzen zait irudi hori: Mirri sudur-gorria eta… Da pixka bat… da Mirriren bertsio rockeroa, badakizu? Izena du… Marra izena du. “Zuekin, Txirri, Marra eta Txiribiton!”. “Non dago Marra?”. “Komunean…”.
    Pero me gusta esa imagen: Mirri, con su nariz roja y… Es un poco la versión rockera de Mirri, ¿sabes? Se llama… se llama Tripi. “Con ustedes, ¡Txirri, Tripi y Txiribiton!”. “Pero, ¿dónde está Tripi?”. “En el baño…”.
  • [Ertzaintzaren Musika Bandaz] Jende honek, zer? Zer egiten du, ezta? Baten batek esango du “beste guztiek bezala: jo”.
    Esta gente… ¿qué? ¿Qué hace? Alguien dirá: “Lo mismo que todos los demás: poner a bailar”.

Jakina da itzulpengintza ez dela zientzia, eta argi dago modu bat baino gehiago dagoela pasarte horiek gaztelaniaz emateko, baina nik uste adibide onak direla ikusteko zer-nolako zailtasunak izaten diren estilo honetako testuak itzultzean. Dena dela, itzulpena bera jolas bihurtzen da halakoetan, eta aitortu behar dut oraingo honekin oso-oso ongi pasatu dudala.

Posted on

Forma eta edukia

Asier Larrinaga Larrazabal

Bilbao aldizkariaren urtarrileko alean, Igone Etxebarria Labayru Fundazioaren zuzendariak zioen euskarak une honetan erronka bakarra duela, irautea. Ez noa ni ezetz esatera, baina bai sinetsita nagoela euskarak bizirik jarrai dezan itzulpengintza nahitaezkoa dela, ezin utzizkoa.

Ez nuke nahi nire konbentzimendu hori derrotismoz interpreta ledin, alderantziz baizik. Oso gogobetegarri egiten zait itzulpenen bitartez eguneroko bizitzan zabaltzen zaidan mundua, esaterako ordenagailua edo mugikorra erabiltzen ditudanean. Nire eskerrik bihotzekoenak eman behar dizkiet IKTak euskaraz erabiltzea posible egiten didaten guztiei, batez ere musu truk ari direnei, bai baitakit Firefox, Zotero, LibreOffice eta beste lanabes asko euskaraz jartzea ez dela diruz ordaintzen den zeregina.

Soldatapean egiten diren lanek ere aitorpena merezi dute, ez baitugu gutxiago gozatzen euskarara ekarritako komikiekin, nobelekin, eta serie, film eta marrazki bizidunekin. Beste liburu, kartel, iragarki, buletin eta dena delako asko, gozamen-iturri barik, beharrezko erreferentzia zaizkigu egunerokoan, eta horiek ere euskaraz aurkitzea eskertzekoa da.

Zoritxarrez –orain dator brotxakada beltza–, itzuli beharraren itzuli beharraz, euskararen esentziak hondatuz eta galduz doaz. Horretaz, aurreko bidalketan mintzatu nintzen, baina ez nuen ezer esan arazo horren sorburuaz edo eragileez. Nire ustez, gakoa da itzulpenean zer lehenesten den, forma edo edukia.

Esku artean izaten ditudan testuetan –bat bera ez literarioa–, formari gehiegizko arreta ematen zaiola iruditzen zait. Errazegia litzateke esatea enpresa bateko txosten, memoria, akta eta kontratuetan, ikus-entzunezkoen gidoietan, makinen eta prozesuen eskuliburu teknikoetan eta, oro har, testu pragmatikoetan edukia ipini beharko litzatekeela beste edozeren aurretik itzultzeko orduan. Arazoa da testu horietako askok, ikus-entzunezkoetan behintzat, sormenetik ere badutela. Iragarkiak dira adibide oso ona. Iragarkien itzulpenek buruko min handiak ematen dizkigute, eta, gehienetan, irtenbidea formari desleial izatetik etortzen da.

Lehengoan, irratirako iragarki hau heldu zitzaigun: «Kultur Leioak “Gailurretan izan gaitun, mendizale, alpinista eta eskalatzaile aitzindariak 1924-2024” Nafarroako Euskal Mendizale Federazioak bere mendeurrena ospatzeko antolatutako erakusketa hartzen du», alegia, «Kultur Leioa acoge la exposición “Nos queremos en las cimas, montañeras, alpinistas y escaladoras pioneras 1924-2024” organizada por la Federación Vasco-Navarra de Montaña con motivo de su centenario». Guk forma berri bat eman genion, mamia aldatu barik: «Kultur Leioak erakusketa berri bat dakar: “Gailurretan izan gaitun, mendizale […]». Gure bertsioak ondo funtzionatu zuen irratian.

Posted on

Zubi-hizkuntzak, trilogia bat eta bi “boutade” ondorio gisa

Joannes Jauregi Benavides

Jon Fosse idazle norvegiarraren Trilogia euskaratzeko lana (eta suertea) egokitu zaidan honetan, eta norvegieraz ez dakidanez gero, bat-batean eta ustekabez zubi-hizkuntzen gaiarekin egin dut tupust. Orain artean ez zidan aparteko interesik piztu, baina, beharrak hartaratuta han-hemenka bila hasirik, Senez aldizkariko bi artikulu lagungarri aurkitu ditut: Karlos Zabalarena bata, Ivo Andritxen ‘Zubi bat Drinaren gainean’ eta zeharbidezko itzulpena, eta Monika Etxebarriarena bestea, Itzulpen baten penak eta nekeak, Danilo Kisen Hildakoen entziklopedia-ren itzulpenaz. Bi itzultzaileak nekatu ziren Zabalak zeharbidezko itzulpen gisa bataiatu zuen horretan, eta neke haien biharamunetan idatzi zituzten artikuluak. Nago, eta zorionekoa ni, haien lan-osteko gogoetek nabarmen erraztu dutela nire itzulpen-lanaren hasiera.

Jatorrizko hizkuntza ez beste batzuetatik egindako itzulpenak ia berez sortzen duen mesfidantzaren kontra, Zabalak testuinguru zabal batean kokatzen du zeharbidezko itzulpena, esanez ezen “hizkuntza guztietan eta garai guztietan” egin dela: Mila gau eta bat gehiago klasikoa, adibidez, frantsesezko itzulpenaren bidez zabaldu zen Mendebaldean (XIX. mendeko nobelagile errusiarrak bezala, bidenabar esanda), eta, kontrako bidean, Mendebaldeko literatura ugari japonieraren zeharbidez iritsi bide da koreerara.

Hizkuntza txikiek, bestalde, sarritan ez dute itzultzaile nahikorik izaten zenbait hizkuntzatatik itzultzeko. Esango nuke kinka horretan suertatu garela Jon Fosseren Trilogia eta ni neu. Nik dakidala, Juan Mari Mendizabal dugu literatura hizkuntza nordikoetatik zuzenean euskaratu duen itzultzaile bakarra (Hamsun, Sjón eta Kierkegaard, besteak beste), eta, nahiz eta lan bikaina eta estimagarria egin inondik ere, ez dirudi bidezkoa denik itzultzaile bakar bati bizkarreratzea hizkuntza nordikoen zaku osoa.

Edozein kasutan, eta zeharbidezko itzulpena nonahikoa eta batzuetan ezin saihestuzkoa izanagatik ere, mesfidantza-urrin temoso batek segitzen dio noranahi; ez beharbada propio erdeinatzen edo gutxiesten direlako era horretako itzulpenak (nahiz eta akaso bai propio ekiditen), baizik eta, kontrara, neurrigabe samar prezatzen delako hizkuntza ezohiko edo urrun baten itzulpena “zuzenean” egitea. Zeharbidezko itzulpenak ale bikain ugari eman ez balizkigu bezala, Ivo Andritxen Zubi bat Drinaren gainean bera adibide (Hildakoen entziklopedia, zoritxarrez, ez dut irakurria), edo Karel Capeken Arrabioen gerra, berriki argitaratua Koro Navarroren itzulpenean.

Egia da mesfidantza-punttu hori naturala dela, eta itzultzaileak ere sentitzen duela (nik neuk bai bederen). Itzulpen badaezpadako bat hartuta nekez eman ahalko da taxuzko lanik, eta, denik eta itzulpen bikainena izanda ere, jatorrizko itzultzaileak dagikeen giza akats mendreena ere ia saihetsezin suertatuko zaio bigarren eskuko itzultzaileari. Horregatik, konbentzio onartuxea da bi zubi-hizkuntza erabiltzea, eta hala eskatzen du EIZIEk ere bere Literatura Unibertsala bildumarako. Alabaina, eta hilabete eskas honetan Fosserekin lortu dudan esperientzia-apurra aintzat harturik, elkarteari proposatuko nioke Monika Etxebarriak bere artikuluan ematen duen gomendioa erants diezaiela lehiaketaren oinarriei. Izan ere, Etxebarriak dio bere ustez bi hizkuntzak ez liratekeela batera erabili behar; bataren gainean egin beharko litzatekeela lehen zirriborroa, eta berrikusketan erabili beharko litzatekeela bigarrena. Karlos Zabalak ere harekin bat egiten du, nahiz eta aitortu ez ziola aholkuari segitu: “Erotzekoa izan zen bertsio-saltsa horretan igeri egitea. Eta okerrena da, erotuz gero, benetan ez dakizula zein puntutaraino ari zaren asmatzen hartzen dituzun erabakietan”.

Halaxe hasi nintzen ni Fosserekin, aldi berean erabiliz eskura nituen bertsio guztiak (ingelesa eta gaztelania nagusiki, eta alemana puntualki, maila oso kaskarra dudanez gero). Konturatu naiz, baina, hainbeste jatorri-testu izateak ikaragarri trakesten duela itzulpen-jarduna. Fosseren idazkerak ere izango du zerikusirik horretan, gehienbat komaz banatutako paragrafo luzeak eta elkarrizketa bizi eta biluziak tartekatzen baititu narrazio osoan. Paragrafook itzultzean, bereziki, erritmoa hartu ezinda ibili naiz, bi bertsioen eta nire testuaren artean salto-etenka eta eten-saltoka; testua segmentatzea ere bururatu zitzaidan, baina, bataren zein bestearen puntuazioa beti bat ez zetozenez, aurreikusten nuen horrek kendu baino buruko min gehiago emango zizkidala.

Beste zailtasun bat: bi bertsio (edo gehiago) izanik, neurrigabe erreparatzen zaie bi testuen arteko alderik ezdeusenei ere, eta, aise obsesionatzeko joera duen itzultzaile erdi-neurotiko gisa, aldarteka bazirudien gehiago ari nintzela bi itzulpen konparatzen testu bat itzultzen baino. Egin kasu, beraz, Monika Etxebarriari, eta erabili hizkuntzak banaka.

Horiek horrela, zeharbidezko itzulpenari buruzko bi ondorio koskorrekin bukatuko dut ale hau, akaso boutade hutsak, nabarmenak eta alferrikakoak irudituko zaizkienak sarearen paraje hauek populatzen dituzten aditu eta arituen tamainakoei, baina niri neuri lagungarri izan zaizkidanak, buruhausteon ondotik, hemendik aurrerako lanari hobeto ekiteko.

Lehen boutadea: Zeharbidezko itzulpenak planifikazio handiagoa eskatzen du. Zubi-testuak tentuz aukeratu beharra dago, eta lan handiegirik egin baino lehen finkatu behar da modus operandi-a, ez arian-arian aldatu behar izateko. Hasieran, inertzia hutsez, ingelesezko bertsioa lehenetsi nuen, baina gerora konturatu naiz ezen May-Brit Akerholt itzultzaileak Fosseren tonua eta atmosfera harrapatze aldera egindako zenbait hautu estilistikok ilundu egiten zidatela testua, eta ez argitu. Kontrara, gaztelaniazko bertsioak, Cristina Gómez-Baggethun eta Kirsti Baggethun itzultzaileenak, testu lakarxeagoa dirudi lehen irakurraldian, baina itzultzeko orduan gardenagoa egin zait. (Esan beharrik ez dago inpresiook erabat subjektiboak direla, eta ez dudala itzulpen-kritikarik egiteko asmorik). Beraz, irakurketa hutserako akaso ingelesezkoa lehenetsiko nukeen arren, lehen itzulpen-zirriborrorako gaztelaniazkoa hartu dut, ingelesezkoa orrazketa-faserako gordeta.

Bigarren boutadea: Langai dugun zubi-testua itzultzaile baten eskuetatik pasatu da. Ez hori bakarrik: itzultzaile batek idatzia da. Eta horrek lasaitasun adina urduritasun ematen du: lasaitasuna, itzultzaileak fidatzeko jendea direlako oro har, lanean arretatsuak eta xehetasunetan puntalakurloak, nor bere erara; eta urduritasuna (ezen ez mesfidantza), berriz, itzultzaile batek dakielako ondoen zer-nolako erabakiak hartzen diren itzulpen batean, jatorrizkoaren eta itzulpenaren arteko tirabiran, eta zer-nolakoak geratzen (uzten) diren, bestela ezinda, itzulpenaren bide-bazterrean. Hori dena txit ondo dakienez gero, itzultzaileak berak irudika lezake ondoen pantailan duen bertsioa noraino izango den jatorrizkoaren berdina edo desberdina.

Finean, zubi-hizkuntzen auziak testuaren izaeraz, idazketaz eta itzulpen-lanaz ditugun iritzi-usteak islatzen ditu, baita kordokatzen ere, eta are gehiago bat ustekabean harrapatzen badu, Fossek ni bezala.

Posted on

Gonbidapenari proposamen bat bueltan

Anjel Lertxundi

PROPOSAMENAZ. 31 eskutik isilik egon zen aldian, bloga falta nuen. Bidean da berriro, blogak ez du nire beharrik, baina nik bai berea. Mila esker bertako testuen irakurle naizen aldetik, mila esker bertan kolaboratzeko eman zaidan aukerarengatik ere. Saiatuko naiz, ezin dizuet besterik agindu.

Itzultzaileen lanarekiko nire jarraipena interesatua da: eskola ona da niretzat. Idazleon liburuek, desberdinak izan arren batetik bestera, beti dute, gutxi-asko, batasun estilistikoa, fabrikako marka gehienetan inkontzientea. Itzultzaileari, ordea, oso liburu desberdinak euskaratzea egokitzen zaio oro har: ugaria du esperientzia linguistikoa, askotariko estiloak bereganatu behar izaten ditu. Jatorrizko testuaren mende, zailagoa ematen du itzultzaileak marka pertsonal bati eusteak, baina, zorionez, ugaria da gurean euskaratzeko estiloen desberdintasuna. Literaturaz ari naiz, noski.

Nire idazkuntzaren mamia euskara da, baina gaztelaniaren presentziak ezinbestean eragiten dit eta asko jasotzen dut beste hizkuntza batzuetan egindako irakurketetatik: idazten ari naizelarik, bazterrezina zait beste hizkuntzen, beste hizkeren, beste irudi-munduen itzala.

Euskal idazle batek ez dauka itzultzaile izatea beste erremediorik. Ez naiz ezer berririk esaten ari: idazten ari naizelarik, beste hizkuntzetako hitzak, espresioak, formulak, esaldiak darabiltzat ia etenik gabe, buruan lehendabizi, zirriborroetan gero, ordenagailuan azkenik. Sortzailea omen naiz izatez, banaiz itzultzaile ere, idazten ari naizelarik aritzen bainaiz mentalki itzultzen ere nire buruan dabilen beste hizkuntzetako zurrunbiloa, eta beste hizkuntzetatik burura etorritako espresioak euskarazko hiztegietan begiratzen.

Galtzerdiari buelta eman eta gauza bera gertatzen zaio itzultzaileari ere, baina idazlearen ifrentzutik begiratuta: itzultzea du lanbide, baina baztertu ezina du sortu beharra, jatorrizko hizkuntzaren eta euskararen estatusen arteko decalageak hartara behartzen baitu. Batean esaten den guzti-guztia ez baitago fisikoki bestean, euskarak asko dauka deskubritzeko, eguneratzeko, sortzeko.

Itzultzaileon zein idazleon aroztegian erreminta asko dago euskara ez diren hizkuntzen baldetan ere. Itzultzailearen baldei dagokienez, beste hizkuntzetatik euskarara ekarritako obra literarioen esperientzia pilatzen ari da obra batetik bestera: itzultzaileak hartu behar izan dituen erabakiak, sintaktikoak bezala lexikoak, erritmoarekin zer ikusia dutenak, jatorrizko musikaltasuna euskaraz entzuteko estrategiak, genero-gorabeherak, fraseologia kontuak… Gai horiei buruzko testu, hausnarketa eta apunte asko dago barreiatuta han-hemen. Esperientzia ugari horien berri emango lukeen liburu bat ikusi nahi nuke, horra argitu zein den hasieran aipatu dudan proposamena.

LIBURU PRAKTIKO BATEN PESKIZAN. Euskarara ekarritako itzulpen berri bat eskuetan hartzen dudan aldiro, hitzaurrea dakarren begiratzen dut, eta, hala bada, ea itzultzaileak zerbait dioen itzulpenak eman dizkion buruhausteez. Literatura unibertsala saileko ia liburu guztiek daramate hitzaurrea, baina itzultzaileek sarriago hitz egiten dute euskarara ekarritako obraz eta haren autoreaz, eta ez hainbeste, tamala niretzat, itzulpenak eman dien lanaz, bidean izan dituzten oztopoez, bideratu dituzten soluzioez. Argitaletxeetako itzulpenenek apenas daramaten hitzaurrerik. 31 eskutik blogeko bi etapetan material dezente dago itzultzaileek hartutako erabakien inguruan. Eta, nola ez, Senez dago, badago zer irakurririk hainbat eta hainbat arazori buruz, gutxitan aipatzen diren auziez barne; adibidez, poesia itzultzeaz.

Itzultzaile asko mintzatu da, zuzen edo zeharka, izan dituen arazoez, hartu dituen erabakiez. Lekukotza horiek bildu, gaika sailkatu, koherentzia eman bilketari; arazo gramatikalak, estilistikoak, musikalak zehaztu. Itzultzaileak izandako zailtasunak, emandako soluzioak eta soluzioen zergatiak deskribatu eta kontrastatu.

Badira itzultzen hasi aurretik originalaren autoreari buruzko ahal den informazio guztia jasotzen saiatzen diren itzultzaileak, idazlea ezagutzeak originalaren testuingurua hobeto ulertzen laguntzen duelakoan; eta badira egilea eta testua nahastu nahi izaten ez dutenak, egilearen izaerak ez dezan obraren balioa kaltetu edo hauspotu. Kasu batean zein bestean, itzultzaileek halako autorearen halako obraren itzulpenarekin bizi izandako zirkunstantzia ez ohikoak biltzea litzateke liburuaren beste helburu bat. Gutxi-asko, ezagunak ditugu itzultzaile eskarmentatuen hausnarketak eta bideak. Liburuaren helburua litzateke abanikoa zabaltzea esperientzien polifoniari, eta baita planteatzen diren arazoen abanikoari ere, adibidez poesiaren, ipuinaren eta antzerkiaren itzulpengintzari ere tokia eginez.

HIRU GENERO, HIRU KEZKA. Tennesse Williams-en Desio izeneko tranbia, Xabier Payá Ruizek euskaratua. Antzerki-lan bat, gutxi itzultzen den generoa. Payáren kezketako bat: zer egin bertan kantatzen diren doinuekin, errimekin, erritmoekin, zer egin elementu paralinguistikoekin? Obra ingelesez dago, baina nola itzuli New Orleanseko herritar xumeek darabilten hizkera?

Matías Múgicak François Villonek XV. mendean idatzitako Grant Testament (Testamentua) poesia-liburua euskaratu zuen. Nola jokatu sei mende geroago? «Gaur, dio Múgicak, Villon dezifratu egiten dugu, nekean eta herrestan» eta frantses gehienek gaurko bertsioa irakurtzen dute. Ingelesen itzulpen-eredua hartzen du Múgicak: originalarekiko ahalik errespetu gehiena gorde eta, aldi berean, gaurko irakurlea aintzat hartu. Múgicak eransten du frantsesez dakien irakurle euskalduna izan zuela gogoan.

Bost ipuinez osatua dago Ingeborg Bachmann-en Aldibereko liburua, Idoia Santamariak itzulia. Komunikazio-ezintasuna da nagusi bost testuetan. Nola hitz egiten dugu geure buruarekin, nola emakume batek, nola lauzpabost hizkuntza langai dituen itzultzaile batek?

Arestian esan bezala, itzulpen-liburuetako hitzaurre gehienak jatorrizko obraren egileari eta liburuari buruzko testuak dira, ez itzultzaileak bidean izandako kezkez. Baina, nahiz ez hitzik esan horretaz, kontua da itzultzaileak askotan bere kezken arrastoak uzten dituela hitzaurrean, eta horietan jartzen bere arreta nagusia. Bertute txikiak liburuaren hitzaurrean Irene Hurtado de Saratxok dio Natalia Ginzburgek ahalegin guztiak egiten zituela ez erortzeko sentimentalkerietan, eta gauza bera egiten saiatu zela Irene ere.

Ez dakit argi utzi dudan proposamena –badago liburua zerekin osaturik!–, baina hemen egiten dut planto gaurkoagatik, 31 eskutik ni gonbidatu izanaz damutu baino lehen.