Kategoria: Karlos del Olmo

Karlos del Olmo Serna

Esan daroatenez «ez du inor behin ere gaizki jotzen hartzeak», hortaz, nori ez litzaioke gustatuko testuetako terminologia kontrolatu ahal izatea, dela itzultzean, dela idaztean, dela testuak zuzentzean? Zelan eutsi barne koherentziari, zelan errespetatu estu-estu bezeroaren gurari (edo apetaldi) terminologikoak? Wordfast (klasikoa nahiz Pro bertsioa) darabiltenek «ongi ohi dakite Zerrenda Beltza izeneko aukera zein den ona», ikaragarri errazten duelako aipatu programaren aukera horrek zerrenda beltzak eta debekuen ordezko terminoak kudeatzea. Baina, ordenagailuak lagunduriko tresna berezirik gabe ere behar egin dezakegu terminologia kontrolatzen.

Esate baterako, nola jakin dezake zuzentzaileak, modu azkar eta automatizatu samarrean, testu luze bateko terminologia modu koherentetan erabilita ote dagoen, ordenagailuetan ohiko den testu prozesadoreetako bat bitarteko dela? Bezeroak terminologia jakin bat nahi izatea (hortaz, beste aukerak debeku izatea) ez da zerrenda beltzak edo aplikazio baterako hiztegi elektroniko egokituak paratzeko zio bakarra: susmo izan dezakegu testu luze batean ohiko zuzentzaileak txartzat edo ezezaguntzat jo ditzakeela ezagutzen ez dituen berbak, testu horretan ezinbesteko izanik ere; zenbait terminori saihets egin beharko diegula, estandarrean edo are jakintza alor jakin batean ere aukera bat baino gehiago egon daitekeen arren, bat besterik onartzen ez duelako harako testuak; letra larria edo xehea bereiztea muntadun gerta daitekeela («Bunsen metxero bat» ala «bunsen bat»)…

Kode irekiko OpenOffice doako programa, adibidez, erraz molda daiteke zuzenketa eginkizunetarako, zerrenda beltzak (eta zerrendako debekuak zuzentzeko proposamenak) sortzeko aukera eskaintzen duenetik.

Prozedura erraza da, errazik bada: Tresnak menuan Aukerak atalera joko dugu, eta Hizkuntza-ezarpenak aukera hautatuko dugu bertatik zabaltzen zaigun menuan. Hartan, Idazteko Laguntza deritzonera joko dugu, Erabiltzailearen Hiztegiak aukeran Berria botoia sakatu ahal izateko. Hari eragin ondoren, zabaltzen den leihotxoan gure hiztegia bataiatzeko moduan izango gara. Izendatu ostean, zein hizkuntzatarako den aukeratuko dugu menu hedagarrian, kontu muntadun bat ahaztu gabe: klik egitea salbuespena aukeran, horrexek adieraziko baitio programari hura zerrenda beltza dela, erabiltzailearen hiztegi arrunt horietako bat barik. Baietz adierazi ondoren, hiztegia zerrendan agertuko da, lagun dituela (-) bereizgarria eta laneko hizkuntza.

Hiztegia elikatzen hasteko, menu bereko Editatu botoia zapaldu eta behingoan, leiho bat zabalduko da, termino galarazia (Hitza) eta zuzendua (Iradokizuna) idatzi ahal izateko. Elikatu ondoren, erabilgarri izango dugu, besterik gabe. Behar beste hiztegi defini dezakegu eta elikatu, eta beharren arabera, bat edo edo gehiago «piztu» ala «itzungi», laukitxo batean ala batean baino gehiagotan klik eginda.

Mugakizun batzuk ditu, dena dela: sintagmarik ez ezagutzea eta puntuazio ikurrik edo espaziorik erabili ezina, hitzak mugatzeko erabiltzen dituelako halako ikurrak programak.

Hortaz, zuzendu beharreko dokumentua «hiztegi beltz» horrekin edo horiekin aztertzen hasiko litzateke zuzentzailea, gorriz azpimarraturiko ele bakoitzean programak proposaturiko iradokizuna ontzat eman ala dagoen-dagoenean uzteko.

Hiztegiok, zertan esanik ez, idazle, itzultzaile eta zuzentzaileen artean partekatu daitezke. Hartarako, nahikoa da sistema eragilean ezkutatuta dagoen karpeta hau bilatzea —karpeta ezkutuak agerian jartzeko adierazi beharko diogu, aurretik, sistema eragileari, Windowseko esploratzailean karpeta aukeretan artxibo eta karpeta gordeak erakusteko aginduta—.

Zerrenda beltzerako irispidea honen moduko bat izango da, nahiz eta sistema eragilearen arabera alda daitekeen:

C:\Documents and Settings\”Erabiltzailearen izena”\Datos de programa\OpenOffice.org2\user\wordbook\

Mac OS sistema eragilean ere karpeta hori topatu behar genuke, Liburutegian, hortxe artxibatzen dituelako hiztegi berezi horiek sistemak.

Gaurko zuzenketak eman du berea, laguntza hau bitartea, biharkoak balekar hobea.

 

Karlos del Olmo

«Bileran, zer esku-hartze behar den aztertuko eta balioetsiko da tratu txarrik badagoen edo ez dagoen zehaztuko duen informazioa biltzeko». «(…) ongi balioetsi behar da biktima eta pertsona erasotzaileak edo ikusleak fisikoki banantzeko babes-neurri bat hartu behar den edo ez». «Ongizate Sailak abian jarritako pertsona adindunen tratu txarra hauteman, balioetsi eta desagerrarazteko programak». «IKUSI, BALIOETSI, EKIN: indarkeria lesbianen eta homosexualen harremanetan». «Gero, 101 pertsonetan —programa erabat bukatu zutenak— balioetsi zuen egindako tratamenduaren eraginkortasuna, zeinak bere barnean hartzen baititu tratamendu aurreko eta tratamendu ondoko neurriak eta jarraipen-neurriak». «Ezintasunak balioesteko taldea».

Aurreko adibideetan, balioetsi aditzak duen erabilera ez omen dator bat, aditu batean, izan ohi duen tasun semantikoarekin: ‘zerbait baliozkotzat edo balioduntzat jotzea’. Balioetsiren ordez, haren sinonimo bat ezarriko bagenu, estimu egin, esaterako, onartezinago emango lukete laginok. Zein izan daitezke lerratze horren zioak? Lehenengoa, ageri-agerikoa da: Euskaltzaindiak baloratu aditza hiztegian jaso arren, balioetsi eta balioztatu hobesten ditu. Hortaz, baloratu ez beste aukeretako bat erabili besterik ez du idazle edo itzultzaile txukunak. Kontua da «balorazio» horietako batzuen muina ez dela izango baliokotzat edo balioduntzat jotzea, ebaluatzea edo beste ekintzaren bat baizen.

Bestalde, balioztaturik ez da agertzen adibide horietan, menturaz, argiago hautematen direlako honen ohiko esangurak: ‘gauza bati delako balioa taxutzea’. Gaztelaniazko validar-en ordaintzat jotzen dugunez gero, nekezago sortuko dugu «txartu txarra baliozkotu» edo antzekorik.

Kontua da, DRAEren arabera, valorar aditzak gaztelaniaz ondoko esangurak dituela:

1. tr. Señalar el precio de algo.
2. tr. Reconocer, estimar o apreciar el valor o mérito de alguien o algo.
3. tr. Aumentar el valor de algo (valorizar).
4. tr. Quím. Determinar la composición exacta de una disolución.

Hortaz, pentsatu beharrekoa da nahiz gaztelaniaz nahiz euskaraz ohiko erabileratik harantzago doan beste erabil ohitura berri honek beste jatorriren bat izan lezakeela, beharbada, itzulpen bidez sasiko kideren modura heldu zaigula. Zantzuetan ibiliz gero, Euskaltermek lorratz egoki-egoki bat eskaini zigun 1998an, baina urteen poderioz, atzendu egin bide zaigu:

valorar
– Merkataritza > Aseguruak –
eu: ebaluatu
Definizioa: ebaluazio bat egin.
es: evaluar, valorar, estimar
en: evaluate, to; rate, to; appraise, to; estimate, to
[Hiztegi terminologikoa] [1998]

Eta 2004an ere beste makulu bat ere eskaini zuen:

valorar
– Kimika > Orokorra –
eu: baloratu, balioetsi
es: valorar
fr: évaluer
en: value, to
[Hiztegi terminologikoa] [2004]

Ez ginateke, beharbada, oso oker ibiliko pentsatuko bagenu to value hori izan daitekeela kulpantea —errugabea, jakina—, dela euskaraz dela gaztelaniaz, ebaluatu edo neurtu barik, balioetsi / baloratu / balioztatu / baliozkotu erabilirik ordaintzen dugunean.

Elhuyar hiztegian, to value honela ematen dute:

value, to
1 vt. [estimate price of] prezioa / salneurria finkatu, prezioa / salneurria ipini
2 vt. [cherish] estimatu, aintzat hartu

Begiratzeaz batera ohartuko gara hasierako adibide horietako batzuetan (guztietan?) zaila ere zaila gertatuko zaigula adiera horien oihartzunak onartzea. Eta ez da harritzekoa, azken buruan, hurbilago dagoke-eta esangura mota hori gaztelaniazko tasar aditzetik:

Euskalterm:

tasar
– Merkataritza > Aseguruak –
eu: tasatu, peritatu
Definizioa: tasazio baten mende jarri.
es: peritar, tasar
fr: évaluer, estimer, priser, taxer
en: appraise, to

Beste hainbeste gertatzen da valoración etsaminatzen hasiz gero: zenbaitetan hurbilago egon ohi da ebaluaziotik edo azterlanetik; bestetzuetan, ostera, tasaziotik; noizbehinka, ontzat jotzetik ere bai, zertan esanik ez. Hortaz, erabiltzaileei dagokigu sustraietara jotzea, ustezko «balorazio» ekintza horren azpian zer datzan so egitera; tratu txarrei gagozkiela, adibidez, gertatu diren eta gertatu diren aztertzea izan daiteke auzia, edo tratu txarrak zenbaterainokoak diren neurtu, ebaluatu nahiz tasatzea; jakina, irizpide moral, etiko, mediko, psikologiko edo juridikoren baten arabera, bestela esanda, neurgarriren bat erabilita. Inondik inora ere baliozkotzat jo barik, aurki!

Karlos del Olmo

Oraindik ondo josita dugu denok gomutan duela gutxi Alpeetan izandako gertaera lazgarria, eta izan dituen mota guztietako ondorenak, besteak beste, hizkuntzazkoak, gure hizkuntzari (baina ez geureari bakarrik) dagokionez. Lantokian berehala hasi ginen gogoeta egiten alderdi semantikoaz, besteak beste, honen moduko esaldiak irakurri ondoren:  ”Kopilotuak propio erorarazi zuen A320 hegazkina, bakarrik geratu zenean”; “Lubitzek hegazkina nahita amildu zuela berretsi du bigarren kutxak”, “Hegazkina arinago erortzeko agindua eman zuen hainbatetan Germanwingseko kopilotuak”, “Hegazkinak behera egiteko maniobra abiatu zuen ‘nahita’ kopilotuak”…

Azal dezadan sortu ziren zalantzetako batzuk: “Norbera barruan dela, erorarazi ala amildu esan ote daiteke?”, “Arinago erortzeko agindu ote diezaioke pilotuak motorrak piztuta dituelarik?”, “Motorrak piztuta egonik, zeru goietatik amildu ote daiteke aireplanoa, erabat kontrolatuta doala?”.

Orotariko Hiztegian oso soka luzea duen tradiziozko erabilera bat agertzen da: “Ekusi zituala animak infernura amiltzen, elurra ugari ari danean elur-maloak lurrera erori oi diran eran” (ikus zelako joko polita amilduren eta eroriren artean). “Jesu-Kristok denbora danean utziko du [Ante-Kristoa] ill otza; eta amilduko da infernura sufre erazekizko ainzira edo osin batera”. “Aberatsa ere il zan; eta infernura amildu zan”. Tamalez, arimak ez dira hegazkinak, eta ez dute hegan egiten ere hilotzik daudela. “Aingeru gaixtoak bezala, zerutik ifernura anbiltzen gaitu” adibidetik hurbilago dago aipatu hegazkinarena? Lizentzia poetiko halako bat hartuta, baliteke. Amilduz eraturiko adibide ugariak ere ugariak agertzen dira, gutxi, berriz, auzi honetan argi egingo digunik… ez bada sarrera hau: “AMILDU ERAGIN. Hacer caer, precipitar. v. ~amilerazi.~ |*| “Ogasunetan amildu eragin eta neskatxaren matrail leunetan atustan kokatzen aizen maitasun ori!”, Zaitegirena. Beharbada, euskaldun askoren buruan, amildegiei fisikoki lotuegi dago amildu aditza, eta, hegazkina, berez, ez zen amildegian behera joan, ezta halako batetik inork bota ere (iruditeria poetikoaren aldetik oso litekeen kontua izan arren).

Eroraraztearena antzeko kontua dateke; Orotarikoan, esaterako, ondokoa ikusten dugu: ERORI ERAGIN. Hacer caer. v. ~erorarazi.~: “Pekatuan erori eragiteko”. “Zure arrotasun andiak eta humiltasunik ezak estropezatu eta erorieragiten zaituztela”. Argitasun handirik ez dugu eskuratzen horretatik, ez, bederen, bizidunak barruan daramatzala  pertsona batek gobernatuta hegan doan tramankulu motordunaren ekintza zedarritzeari dagokionez.

Guztiarekin ere, beste hizkuntzek ere lantegi izan dute gertaera behar bezala azaltzea: “deliberately crashed the plane”, “ hizo estrellar el avión”, “Volontairement avion de passagers se est écrasé Germanwings, que la boîte noire (…) a été volontairement détruit par son copilote”. Hortaz, abia gaitezen gu ere bide horretatik:

Esparru horretatik hurbilago, Elhuyar hiztegiak, adibidez, hau dakar: “el motorista se ha estrellado contra una pared”: “motoristak horma jo du”. Hegazkinen gaineko adibiderik ez du, baina zabalkuntza halako bat eginda,  “Kopilotuak mendia jo zuen” idatz genezake; dena dela, nahikoa litzateke gertaera zehazki esplikatzeko? “Borondatez, nahita…” erantsiz gero, beharbada.

5000 hiztegiak “ha estrellado el coche contra la pared”: “automobila hormaren kontra jaurti du” adibideaz gidariaren borondatea, nahitasuna, agerian jartzen digu (filmetan bezala, azken unean jauzi egin duen ala ez elipsian utzita) jaurti aditzaren baranora igarorik.

Itsasontziak ere, tradizioan, “bazterraren kontra”, “haitza jota” desegiten dira, baina adiera horri, hegazkin triskantzari gagozkiola, eragilea edo arazlea atxiki behar genioke. Autoek ere bazterra jo ohi izaten dute, istripua arina edo guztiz txikitzerainokoa izan daitekeelarik.  

Ezbairik gabe, adibide hurbilena dugu Zehazkin jasoa: “se ha estrellado un avión en Colombia”: “hegazkin batek lur jo du Kolonbian”. Honako honetan ere ez dakigu ziertotik pilotuak gurata jokatu zuen ala ez; hortaz, berriro ere zehazkiago esan edo idatzi beharrean geundeke eragiletza edo borondatea aipatuta.

Mokoroak jasotako erakusburu bat ezinago egoki da hau dena finitzeko: “Aize ta olatuak eroèn lekurantz joian ontzia, zuzenbide-baga; ta goizeko iruretan, dart-dart jo ebazan atxak”.

Karlos del Olmo

Eguneroko lanean, itzultzaile, interprete eta zuzentzaileok noraezekoa dugu Euskaltzaindiak lexiko alorrean erabaki berri dituenen jakitun egotea (betetzea, gero, norberaren erantzukizuna eta erabakia), eta geure barneko datu baseak eguneraturik izatea ez da beti erraza gertatzen, egunerokotasunak berak autoprestakuntzarako tarterik eskaini ezean. Eginkizun horretan, laguntzaile fin eta maratzak dira UZEIk eskaintzen dituen bi tresna: Hobelex eta IDITE.

Hobelex Microsoft Officerako plugin bat da, eta instalatu ondoren, ortografia eta lexikoa zuzentzen laguntzen digu, euskaraz akats ortografikorik gabe idazteaz gain, lexiko zuzen eta eguneratua erabiltzea bideratzen ere du eta. Zuzentzaile ortografikoa da; hortaz, erratak edo akatsak markatu eta zuzentzeko hautabideak proposatzen ditu.

Hori ez ezik, lexikoa kontrolatzeko bidea ere ebakitzen du —hortxe datza haren ekarririk onuragarriena—: Euskaltzaindiaren arauetan eta Terminologia Batzordearen erabakietan “baztertzekotzat” edo “bigarren mailakotzat” jotako berbak nabarmentzen ditu, bai eta hobetsitakoak edo gomendatutakoak proposatzen ere.

Beste tresna batzuek ez bezala, Hobelexek bermatzen du erakunde arautzaileek etengabe arautzen, hobesten eta baztertzen duten lexikoa erabili ahal izatea, ia unean-unean eguneratzen baitute arduradunek.

Nork bere hiztegia txertatzeko atea ere zabalik du, jakina, eta hori ez da ahuntzaren gauerdiko eztula; dena dela, altxorrik handiena, ezbairik gabe, 130.000 bat lexiko sarreradun euLEX datu-basea da, Euskaltzaindiaren arauak eta Eusko Jaurlaritzako Terminologia Batzordearen erabakiak zein irizpideak baitarabiltza, modu automatizatuan. Hitz edo forma onartuez gainera, bigarren mailakoak eta baztertzekoak ere daramatza, hala, forma hobetsia erakusten du fidagarritasun maila handiz, arau edo gomendioak plazaratu orduko eta ahala, datu-basean txertaturik geratzen dira eta.

Teknika aldetik, euLEMA euskararako analizatzaile morfologiko automatikoa da bion eragilea, berbak analizatu eta sortzeko gauza baitugu. Hori bitarte dela, zuzenduriko berbak deklinatuta eskaintzen ditu.

IDITE beste maila bateko laguntzailea da, harroinean arestikoaren datu-base ahaltsu bera badu ere, bai eta euLEMA analizatzailea ere. Bigarren hau weberako aplikazio moduan dabil, eta berbak idatzi ahala lan egin beharrean, testu osoa (laburra ala luzea) aztertzen du, bai eta haren gaineko txostena eskaini ere: hau da, ohar lexikoak eta hitz ezezagunak batzen dituen zerrenda erakusten du, PDFan esportatu nahiz norberaren zerrendan gordez joateko.

IDITE Euskaltzaindiak berak darabil, berberak emandako arauekiko adostasuna egiaztatzeko.

Nabarmentzekoa da marra aukerakoa duten hitz elkartuetan, lanabes biok beti proposatzen dituztela marradunak.

Presaka jardun beharra edo ikasteko astirik ez izatea, dagoeneko, ez dira akiakula lexikoa “txukun” ez erabiltzeko (hala gura izanez gero, jakina). Zertan esanik ez, estandarizazioa errazago egiteko tresna on-onak dira, bi-biak.

Karlos del Olmo

«Yaietako soñeko lirain, dotore, txairo, orratzetik arakoz jazten dauz Shakespeare’k bere bulko, pentsamentu, biotzaldi ta irudi zoragarri-arrigarriak ingalanderaz. Au onan dala egoki ete zan ba, aren olango lanak euskera baldar-traketsez emotea? (…)

Euskera jatorrez al izan dodanik liraiñen, dotoreen, txairoen eta txukunenez euskeraztu dot Shakespeare, irakurriago ta zoragarriago, atsegingarriago egiten jakun Shakespeare».

Bosgarren liburuko hitzaurrea, Bedita Larrakoetxea

«Shakespeare’k ingeles berezia dau, labur oparoa, esaera zaar ederrez josia, eta guzti au euskera bizi jatorrean iraulita emotea, naitaez aldatz-gorako lana izan bear».

Oroi-txinpartak. Santi Onaindia, 103. or.

Arratiarra zen Benito Larrakoetxea, Zeanuri herrian jaio zen-eta 1894ko ekainaren 23an, eta 1990eko uztailaren 10ean eman zuen azken hatsa, Oñatiko Laterandar Kanonigoen komentuan. Baina 96 urteko bitarte horretan, itzultzaile porrokatu hark bi herri horiek elkartzen dituen bidea baino askozaz bide luzeagoak egin behar izan zituen; haietako batzuk, gurata, beste asko eta asko, noraezean.

Euskal itzulpengintzan ohorezko lekua izango du beti gorderik, Shakespeareren antzezlan guztiak euskaratu zituelako, prosaz euskaratu ere. 1928an hasia zen Kornuallesko agustindarren egoitza batean ingelesa lantzen, eta 1937an, Wigth uhartera joan zen, Euskal Herritik erbesteraturiko ume euskaldunen zaintzaile, bi urteko egonaldi batean. Ingelesa ikasi izanak, edo sakonago jorratu gura izateak, dena dela, ez du, berez, Shakespeare osoa itzultzeko bultzada esplikatzen.

Beste eragile bat izan beharra dago ondo kontuan: Espainiako Gerra Zibila eragin zuen militarren estatu kolpearen aurreko urteetan, euskal kulturan oso giro berezia nagusitu izana, pizkunde halako bat, eta, haren ondorioz, Gaizka Barandiaran, Andima Ibinagabeitia, Hipolito eta Benito Larrakoetxea anaiak, Santi Onaindia, Orixe, Jokin Zaitegi, besteak beste, literatur unibertsaleko lan esanguratsu batzuk hasi ziren euskarara ekartzen, besteak beste, hizkuntza (batez ere, mendebaldeko euskalkietakoa) goi mailako helburuetarako trebatzeko asmoz.

Horregatik ekin zion bakarlan gaitz horri, Argentinako Salta hiriko ikastetxeko eguneroko eginkizun arruntak amaitutakoan ziharduela ekin hartan. Hala, Macbeth (1957), Lear Errege (1958) eta Ekatxa (1959) Jokin Zaitegik eraendutako Euzko-Gogoa aldizkarian agertu ziren. Azken lana itzultzen 1968. urtean amaitu zuen.

Lanok plazaratzeko asmoz, 1972. urtean Oñatira itzuli zen, eta 1974. eta 1977. urteen bitartean kaleratu zituen, Gasteizko Seminarioko Eset inprimategiaren bidez, bost aletara bildutako sei sailetan. Hona hemen:

1.- Komediak A (1974)

2.- Komediak B (1974)

3.- eta 4.- Odol-antzerkiak A (1976)

5.- Odol-antzerkiak B (1976)

6.- Dramak (1977)

Badakigu, berberak kontatuta, ingelesezko bertsioen ondoan gaztelaniazkoak ere izaten zituela, “ondo gazteleraraturik dagonez ikusteko”. Gaztelaniazko bertsioa, Luis Astrana Marín-ena izan zitekeen, hark ere antzezlan guxtiak osoa prosaz argitara eman zituelako 1941. urtean.

Amaitu behar larri batek bultzaturik, itzultzaileak ondokoa idatzi zuen: “Nire irakasletzari ordurik ostu bagarik egin dot nire lana, tarteka-marteka. Barrien barri egin bear ba’neu, txukunago ta ederrago leroke, bai orixe! Baña noz amaitzeko?”. Eta, beste batean: “Eun bider orriztuko baneuz be oraindik zer orrazturik aurkituko neuke. Birgili Erromar idazle ospetsua egoanean bere Enearena bikaña suari emoteko asmotan ei egoan, eta orrako orrek enau bape arrituten. Eder da Enearena ta tamalgarri litzakean lan bikain ori suak irunstea”.

Lehen aipatu ditugun beste kultur asmokide eta “itzulkide” ospetsu horien antzera, Benitok garai hartako euskara landua ondo menderatzen zuen, eta Arratiako berbetaren baliabide asko eta asko erabili zituen, azpieuskalki haren lekukotasun ederra direla Beditaren itzulpenak. Zailtasunak zailtasun, ahozkotik oso hurbil daude zenbait pasarte, baina gaurko zaleentzat ulergarri izateko, txukundu lan apur baten beharra dute, Sabino Aranaren eskolakoek bezala, berbak asmatzen zituenez gero, maileguetara ez jotzearren.

Prosaz eman arren, eta XX. mendeko euskararen eta euskaldunen egoera soziolinguistikoa ondo begien aurrean izanda, halere, Bardoari  traiziorik ez egiteko guraria azaltzen da Benito Larrakoetxearen itzulpenetan.

Karlos del Olmo

Europar Batasunak 2015erako ondu dituen aurrekontuei erreparatuz gero, itzulpengintzarekin zerikusia duten zenbait datu jakingarri topatuko ditugu, lanbidearen garrantzia eta zama hobeto ulertzeko urgazle. Parlamentuari dagokionez, esaterako, kanpoko itzulpen zerbitzuetarako (hau da, barruko itzulpen zerbitzu ofizialek egiten ez dituzten lanak), 10.000.000 euro dituzte izendatuta. 2014an, 7.000.000 izan ziren (azken likidazioa egin gabe dago), eta 2013an, 11.904.660,85 erabili zituzten, likidazioak erakutsi bezala. Kreditu horrek itzulpena bera, mekanografia, kodetzea eta laguntza teknikoa ordaintzen ditu. Beste aurrekontu sail batzuk ere erlazionatuta daude itzulpengintzarekin, informatika eta telekomunikazioetarako kredituen zati bat itzultzen laguntzeko tresna informatikoetarako dira eta.

Baina ez da atal bakarra. Beste kapitulu batek (3.2) 4.5. atalean 5.077.120 euro ditu gordeta mahai-inguruak, mintegiak eta kultur ekimenak antolatzeko. Eta berariaz aipatzen dituzte horien artean eleaniztasunari laguntzeko neurri eta tresnetako batzuk: “interprete eta itzultzaileen trebatzaileekin elkartzea”, “interpretearen eta itzultzailearen lanbidea sustatzeko neurri eta ekintzak”, “interpretazioa eta itzulpengintza irakasten dituzten unibertsitate, eskola eta bestelako erakundeei diruz laguntzeko programa bat”…

Aipatu datuetan ez daude jasota barruko langileei ordaintzeko kantitateak, ezta gastu orokorretan horiei dagozkien hainbanaketak ere.

Eta interpretazioari dagokionez? Kapitulua mardulagoa da, izan ere. 49.524.900 euro, ondokoak ordaintzeko:

• barne zerbitzuek bete ezin dituzten interpretazio zerbitzuak kontratatzearen ingurukoak (lansariak, gizarte segurantza, bidaiak, otorduak eta bestelako gastuak),
• interpreteen lana bideratzeko beharrezko diren gainerako kanpoko teknikarien eralgitzeak,
• beste erakunde ofizial batzetako interpreteek Parlamentuari emandako zerbitzuak eta
• interpretazio zerbitzuei berez datxezkien bestelako irioteak: bilkurak prestatzea, interpreteak trebatu eta aukeratzea.

Itzulpenean legetxe, beste kreditu batzuetako (informatika, eleaniztasuna, esaterako) diru hornietako batzuk ere interpretaziora joaten dira.

Gogoan izan beharra dago aurrekontu osoan, funtzionarioek eta barruko aldi baterako agenteentzako aurrekontua 609.133.635 euro direla (itzultzaileak eta interpreteak barne); kanpokoena, berriz, 121.114.400 (kanpoko itzultzaile eta interpreteek horren erdia jotzen bide dute, gutxi goiti-beheiti).

Hurrengo atal batean beste datu batzuk ere aztertuko ditugun arren, itaun bat utz genezake airean, ea erantzuna ere haizean jotzen ari ote den: zenbat itzultzaile eta interprete kontrata lezake Parlamentuak kanporako lanetarako diru hori erabilirik?

Karlos del Olmo

Zer dugu aurkez, iraultza baten ala krisialdi baten hasiera? Munduan, Internetez bideo deiak egiteko 300 milioi erabiltzailek darabilten programak saialdian eskaintzen du deiak “ia” denbora errealean itzultzeko zerbitzua, ahoz zein idatziz. Alegia, corpus ikaragarri bat doan lortzeko adina lagun izango dute eskura teknologi enpresek. Ez zaio buru apurrari lar eragin behar teknologia horrek, zelan halan, itzulpengintzari eta interpretazioari astinaldi halako bat eman diezaiekeela, mundu zabaleko pertsonen arteko komunikazioari bezainbestekoa. Oraingoz, doan eskaintzen dute tresna, izena ematearen truk.

Erabiltzaileak agendako mintzakide bat aukeratu, Translator aplikazioari eragin eta ingelesaren eta gaztelaniaren arteko zubi automatizatua prest izango du, oraingoz berbeta horien bien artean besterik eskaintzen ez baitute. Argiro eta ozen samar ahoskatu besterik ez du behar… eta solaskideak handik gutxira makina bidez itzulia sintesi ahots batek esanik edo pantailan idatzita jasoko du.

Oraingoz, beste baldintza bat dugu, noraezean bere beharrekoa: sistema eragilea Windows 8.1 izatea.

Honen denaren harroinean, teknologiaren alorreko enpresek azken urteotan inbertsio handiak egindako hiru alor (militarren eta zerbitzu sekretuen diru laguntza “interesatuekin”, jakina): pertsonen ahotsa ezagutzea, itzulpengintza automatikoa eta makinek ikasteko softwarea. Erabiltzaileei zerbitzu ederra emango diete (zertan ukaturik ez, munduan hobeto elkar ulertzeko “mirakulutzat” jo liteke), baina ez da makalagoa izango enpresa eta erakunde interes biziko batzuek herritarrak kontrolpean izateko eta zelatatzeko eskura izango duten erreminta.

Teknologia hori zenbat eta areago erabili, orduan eta interpretazio edo itzulpen emaitza hobea, programa ikasiz doalako. Enpresaren azken xedea? Plataforma teknologiko eta hizkuntz pare gehiagotan erabili ahal izatea.

Hasi bidez, itzultzaile zibernetikoa elikatzeko, dagoeneko itzulita dauden webguneak, azpitituludun bideoak eta han-hemenka eskuraturiko elkarrizketak   erabili dituzte. Hortik aurrera, pertsonak irakatsiko dio programari (300 milioi lagun!). Dialektoak, aldakiak, ahoskerak eta abar gorabehera ikasiko bide du, ikasi ere.

Doan jaso dituzte pertsonek eskuzabal emandako elkarrizketak, ahotsa ezagutzeko eta aldi baterako (edo esan “ostekotxo”) itzulpen eta interpretazio motorrak elikatzeko, audio fluxua testu bati atxiki ahal izateko eta hura beste hizkuntzara itzuli ostean, ostera ere irteerako audio bihurtzekoak. Zimenduan, estatistikan oinarrituriko ereduak erabiliko ditu makinak ahozkoaren eta idatzizkoaren arteko aldaketetarako.

Ez da urrunegi joan behar irudimenean laster interpretazio kabinetan robot laguntzaileak interpretatzen irudikatzeko, pertsonen ondoan (edo beraiek bakarrik, pertsonarik gabe).

Hona hemen bideo bat, horren erakusgarri. Bakoitzak bere ondorioak atera ditzala. Beharbada, laster batean, sistema hori eguneroko lanean erabiliko dugu euskal interpreteok, kabinako laguntzaile moduan erabili ere.

Karlos del Olmo

Teknolektoen artetik, administrazio hizkera dugu herritar arruntenganaino errazen hel daitekeenetako bat (teknologia berrien ingurukoarekin batera, seguru asko). Zertan esanik ez, eguneroko hizkeraren bilakaeran indar handia izan dezake lerratze horrek (gertaera horren ontasuna epaitzen hasi gabe). Hortaz, horren gaineko erabaki batzuk kontuz onartu eta plazaratu beharrekoak dira —nahiz erabaki arauemaileei edo aholkuei dagokienez, nahiz itzulpen edo bestelako erabideen bidez argitara emanei ere (ahazteke, dena dela, itzulpen erabakiak presaren sorkari eta jopu izan ohi direla)—. Hori ez ezik, ontzat emandakoan, erabakiak egoki gertatu ote diren eta zer bide egin duten aztertzea noraezekoa izango ere da, erraz gertatu ohi delako behar bezain argiro ez ikustea edo agirikoenaz ez ohartzea. Hona hemen horren bi adibide:

“Zabor organikoaren gaikako bilketa”

“Zabor organikoaren gaikako bilketa”, “materia organikoaren gaikako bilketa”, “gaikako beira bilketa”, “gaikako bilgarri bilketa”, “ontzien eta ontzietako hondakinen gaikako bilketa” eta antzeko beste termino segida espezializatuak ikus eta entzun daitezke, han-hemenka, hainbat euskarritan. Birziklatu beharraren ondorioz, hondakinak orain arte ez bezala jaso beharra gero eta handiagoa izaten ari da gizartean, eta horrek arlo espezializatu bateko hizkera egunerokora indar biziz ekarri du (ikusi eta aditu besterik ez dago zaborrak kudeatzearen inguruan sortutako zalaparta).

Kontua da, eta hortik nahasketa, “gaikako bilketa” termino unitate polilexikoak argiro (?) esplika dezakeela beste hizkuntza batzuetan “recogida selectiva” “collecte séparative”, “collecte sélective”, “separate collection”, “selective collection”, “separated collection”, “recollida selectiva”… bikoteekin adierazia. Baina gauza da, gero, egitez, hondakin mota horiek ez direla gaika jasotzen, mota bereko  guztiak batera baizik, gainerako hondakinetatik bereiz; hau da, ontziak, zabor organikoa, paperak edo kartoiak eta abar,  ez dira gaika jasotzen, ez dira sailkatuta jasotzen…, bestela esanda, zabor organikoa nahasita joan ohi da, dena batera, eta beira mota guztiak ere nahas-mahas botatzen ditugu herritarrok…

Frantsesez eta ingelesez, bi aukera terminologiko edo semantiko dituzte aukeran, gehien bat: “gaika, sailka” biltzea ala “bereizita” jasotzea. Euskarazko termino bakar horrek egokiro ordain dezake termino orokorra, hau da, zaborrak moten arabera botatzea nahiz jasotzea. Ordea, bilketa mota berezi bakoitza definitzeko orduan, “gaikako bilketa” bikotearen gainean eraikitako termino zabalagoak ez dira behar bezain zehatzak, zabor mota bakoitza ez baita biltzen, aurki, azpimotaren arabera.

Egia esan, gaztelaniazko “recogida selectiva de vidrio” o “recogida selectiva de residuos orgánicos o de la fracción orgánica” eraketak ere ez dira lar argiak, “selectiva” adjektibo erreferentziala okerra gertatuko baita beira motak edo hondakin organiko klaseak, eurak ere, irizpideren baten arabera sailkaturik jaso ezik.

Euskaraz, behintzat, nahikoa izan liteke termino orokor moduan “gaikako bilketa” edo “zabor moten araberako bilketa” (are “bilketa selektiboa” ere) termino unitatea erabiltzea, eta, gero, biltze mota bakoitzari bere izendapena ematea, “selektibo izatearen” tasun hori ezkutuan utzita.

“Desarrollar” ezin da beti “garatu” izan

Garatu ote daitezke lanak, prozesuak, azterketak eta administrazioan egin edo bideratu beharreko beste hainbat ekintza? “Garatu” aditza, apurka eta bestela baitakoan, azpia jaten ari zaio “egin” aditzari (eta besteren bati ere, apika), batez ere gaztelaniatik euskaratzean. Badirudi automatismo halako batek gero eta sarriago garamatzala eduki semantikoari erreparatu gabe euskaratzera: “lanak behar bezala garatzea”, “azterketa edo hautaketa prozesua garatzeko prozedura”, “mugikortasun ekintzak antolatu eta garatzeko diru laguntzak”, “jarduera proiektuak garatzeko deialdia”,  “diru laguntzak kudeatzeko eta plana garatzeko lanetan”, “lehiaketa garatzeko arauak”, “Nekazaritzako Elikagaien Garatzeko Zerbitzua”, “produktuak garatzeko proiektuak”, “istorioak garatzeko estrategiak”, “publizitate on bat garatzeko”, “herrialde eta gizarte proiektu propio bat garatzeko”, “auzoetan garatzeko inbertsioak erabakitzeko auzo batzarrak”, “esparru batean garatzeko ideiak baldin badituzu”…

Jakina, agerbide horietako batzuetan “garatu” aditzak tradizioan hartu ohi izan dituen tasun semantikoetakoren bat egoki emanda dagoke (handiago egitea, haztea…), baina ez dirudi oso komenigarri, besterik gabe, egin, bururatu, gauzatu, bideratu, mamitu eta enparauen ordez, beti bai beti, “garatu” erabiltzeak.

Karlos del Olmo

Eman item bakoitzari 0 eta 5 puntu bitartean.

Liburu itzuli bat hartu eta berehala begiratzen duzu kredituen orrian nork itzulia den? Itzarri ote zara inoiz buruan bueltaka darabilzula itzuli, interpretatu edo zuzentzean egindako (alegiazko ala benetako) okerren bat? Damutu ote zara itzulpena bidali edo zerbait interpretatu eta berehala, behar bezain ondo ez zegoelakoan? Kosta egiten zaizu etxetik ateratzea, batez ere oporretara, liburu (itzuli)rik aldean ez daroazula? Saio interpretatuetan, areago erreparatzen diozu interpretearen lanari mezuari berari baino? Lagunartean zaudela, zure jarduna ezinbestean joan ohi izaten da zeure lanbidearekin erlazionaturiko auturen batera? Egonean edo zain egonez gero, berehala jotzen duzu zer edo zer irakurtzera? Sumintzen zara hizlari, idazle edo kazetariek errua itzultzaileari edo interpreteari leporatzen diotenean beraien akatsak estaltzeko? Txarto itzulitako / interpretatutako zerbait topatuz gero, itzultzailearen balizko lan baldintzak etortzen zaizkizu berehala burura edo mingainera? Etxez aldatzeak lokamutsak sortzen dizkizu zure liburu kutunak apalategietatik kendu, kaxetan sartu eta garraiatu behar izateak? Zer edo zer opari egitean, batez ere liburu itzuliak edo jatorrizko hizkuntzakoak erregalatzen dituzu, berdin dizula bildua zabaltzean oparia hartzen duenaren aurpegiak? Nekez ezkutatzen duzu dezepzioa oparia zabaldu eta liburu (itzuli)rik topatzen ez duzunean? Film on bat ikustean itzulpen akatsen bat hautemateak gozamena zapuzten dizu? Idazki batean hautemandako hutsak gainerako eduki guztia ozpintzen dizu, orokorrean irakurgaia oso ona bada ere? Txarto deritzozu hizlariek interpreteei begirunea eta esker ona ez erakusteari? Irudipena duzu inoiz ez dizutela nahikoa denbora ematen behar bezala itzultzeko edo zuzentzeko? Idazleen eta itzultzaileen biografiak nahiz entziklopediako sarrerak oso irakurgai gustuko dituzu, gizartean barra-barra dabiltzan gainerako autuak baino areago. Hizkuntz akademien eta erakundeen erabaki eta gomendioa beste berri eta albisteen gainetik jartzen dituzu. Hegazkinean zer eraman erabakitzeko orduan, aukeran, liburuak hobesten dituzu enparauen aldean? Pentsatu duzu inoiz bezeroa edo hizlaria itzulgaian edo hitzaldian azaltzen ari dena baino gehiago dakizula edo oker dagoela? Iruditzen zaizu itzuli, zuzendu edo interpretatu beharreko gaiak direla gutxien gustatzen zaizkizunak eta gustukoenak diru gutxien ematen dizutenak direla? Haserretzen zara hizlariak zuk interpretatu eta berehala aurreko berbaldi bera xede hizkuntzan errepikatzen duenean, zure interpretazioa haren erretolika baino hobea ala parekoa izan bada ere? Oso iritzi argia duzu liburu elektronikoaren eta paperezkoaren arteko alde ikaragarriaz. Dena dela, baduzu irakurgailu elektroniko bat ere. Tamalgarria iruditzen zaizu Wikipedian eta antzekoetan itzultzaile, interprete eta zuzentzaileen gainean halako informazio gutxi eta eskasa agertzea. Perfume gutxi liburu zahar baten usaina baino goxoagokorik. Zuretzako egun ideala: lasai jesarri, musika piztuta dagoela, edariren edo mokaduren bat eskura… eta liburu on bat aldean. Liburu lodiak itzultzeak edo irakurtzeak badu balio erantsi bat: besoak sasoian jartzeko ere balio izatea. Interprete baten saioa entzun eta berehala sentitzen zara solidario hark zailtasunen bat izanez gero? Entzungailuak belarrietan dituzula ikusita, lagunen baten berak ere entzuteko eskatu eta harrituta geratu zaizu audio liburu bat dela aditzean. Inoren etxera bazoaz, nahigabe ere epaitzen duzu pertsona hori duen liburutegiaren arabera. “Baina zerekin dibertitzen zara?” galdetzen dizute, beste behin, irakurtzea, idaztea ala itzultzailea oso gustuko duzula entzun ondoren. Liburuei dagokienez, Diogenes Sindrometik gertu zaudela esan dizute noiz edo noiz. Film azpiidatzietan ez duzu oso ondo pasatzen, etengabe aritzen zarelako idatzizkoa aztertzen eta ahozkoarekin alderatzen.

(¿utabnez okaratreZ .ebag kiraztnalaz, araz ano eliaztnezuz / eterpretni / eliaztluti, uzudab irrukari onianoH)

Karlos del Olmo

Gero eta jende gehiagok jotzen du aspaldi honetan itzulpen automatikora, batez ere sarean doan (?: espazio birtualean denak badu kostu bat, erabiltzaileak nahitaez pagatu beharrekoa, konturatzen ez bada ere) topa daitezkeen tresnen bitartez. Itzultzaile profesionalek badakigu emaitzak ez direla oso erabilgarriak izaten (oraindik) eta edizio lan handi eta neketsua behar izaten dutela (hasieratik itzultzea baino neke handiagoa gehienetan). Eta zergatik diogu “oraindinokarren”? Abiadura esponentzialean doalako garapena.

Horrelako robot batzuen erraietan datzan teknologiaren oinarria zelakoa den jakiteak lagundu diezaguke itzulpen ekintzan datzan adimen mekanismoa hobeto aditzen. Dirudienez, gainera, 2014. urtea itzultzaile automatikorik bikainena lortzeko lasterketa jomugaren batera ailegatuko omen da, eta itzultzaileak, apurka, zuzentzaile edo estilo jorratzaile bihurtuz joango gara: erne!, interpreteen lana ere heldu daiteke urte batzuen bueltan murriztera, azken xedea pertsonen ahozko berbaldia aldi berean beste hizkuntza batzuetara ahoz ere ematea, ahoak bota ahala —eta 80 bat hizkuntza dute, egun, laneko berbetatzat, hortaz…—.

Estatistika eta ekonomia dira, besteak beste, horrelako makinen bihotza eta odola. Adimen artifizial ere esan diezaiokegu. Eta zergatik esan dugu hizkuntzari eta itzultzeko ekintzari bestela begiratzera behartzen gaituztela? Hiztegiak eta gramatikak, haragizkoen tresna nagusiak, ez darabiltzatelako itzultzaile elektronikoek.

Internet arakatzeko bilatzailerik ezagunenetako batek linean eskaintzen duen itzultzaile automatikoak, egunean, mila milioi itzulpen ekintza automatiko gauzatzen ditu (ahaztu gabe haragizko itzultzaileek itzulpen memorietarako eskaintzen diguten lineako tresna erabiltzean ematen diegun bazka): milioi bat liburu adina, EGUNEKO!

Gaur arte, oraindik ez dute lortu ordenagailuak hizkuntza natural bat bera ere ikasterik, zer esanik ez, askozaz ere gutxiago 80, ahalegin titanikoa behar luke.

Oinarria linguistikoa barik estatistikoa bada, zelan dihardu?: “dena delako hizkuntzako kate / hitz hau honela itzultzen da beste xede hizkuntza horretara beste berba edo segida horretatik hurbil egonez gero”. Gure burmuinak ere antzera dihardu? Ezetz? Zer egiten du itzultzaile on baten barruko ordenagailuak (sen deritzonak )? Estatistika erabili, helburuaren, testuinguruaren eta lortu nahi duen efektu estetikoaren arabera aukeratzeko.

Baina Interneteko zerbitzu-emaile horiek datu-base ikaragarri handiak eta haiek prozesatzeko makinak behar dituzte, hain suertez, erabiltzaileei esker egunik egun lortzen dituzten gauzak (doako corpusak eta publizitate bidezko dirutzez erositako makinak eta ordainduriko adituak).

Kalitatea hobetzeko bide bakarra, gero eta feedback handiagoa lortzea, baina pertsonei tresnak doan eskainita, erraz lortu ohi dute.

Nondik datoz, dena dela, akats horietako batzuk? Hizkuntza batetik bestera zuzen eta artez itzuli beharrean, ingelesa zubi hizkuntzatzat erabilita. Horren zioa ez da, dena dela, anglosaxoien egozentrismoa edo inperialismoa (hori ere bai?) ekonomia baino: zenbait industriatan edo aireportutan bezala, errazago gertatzen da salgai banaketa edo hegaldiak izar baten antzera antolatzea erdigune baten inguruan eta erdialde hartatik gero beste edonora bidaltzea. Hizkuntzekin, antzera dihardute, hau da spoke-hub edo hub and spoke bat darabilte: edozein berbetatik ingelesera itzuli eta, ostean, ingelesetik beste edozein mintzotara. Gainera, estatistikoki, beti izango zaie errazago horrelako tresnei ingelesaren eta beste edozein hizkuntzaren arteko testu itzuliak topatzea beste ezein hizkuntz bikoteren artean baino. Funtzionamendu ekonomiko horren zorra: akats tasa handiagoa gertatzea hizkuntz bikoteka jardunik baino. Esaterako: ingelesa zubi hizkuntza baliatuz, vous êtes formak ia beti izango du ordain bakarra, ingelesean tasun batzuk galdutakoan: “(zu) zara”

Eta zer da guztiaren oinarrian datzan dena delako deep learning hori? Algoritmo multzo bat, pertsonen garuna imitatzeko formula logiko eta matematikoen bilduma bat (besteak beste, egun zenbait telefono mugikorren ahozko morroiek darabilten sistema). Ikaskuntza sakon horri neurona sare sakon ere deritzote, bestela esanda, burmuinak hitzak edo aurpegiak ezagutzen saiatzen denetako ekina simulatzen du. Neuronen antzera, geruzak eta geruzak antolatzen dituzte makinan. Duela gutxi arte, geruza kopuru txikia erabiltzen zuten ingeniariek; egun, aldiz, gero eta gehiago (azken buruan, erabiltzaileen agindu zenbait ulertzeraino heldu dira mugikorrak).

Guztiarekin ere, neurona mota guztiak ez dituzte antzeratzen, ahotsa, ikusmena eta testuak besterik ez dutelako ulertu gura; azken helburua erabiltzaileei esker publizitatearen bitartezko irabaziak emendatzea da merkataritzako xedea, ez pertsonek eta kulturek elkar ulertzea.

Hizketak ezagutzeko orduan, beste programatzaile batzuk semantikaren alorrera hurbildu dira; gauza jakina baita sintaxi aldetik perpaus bat ondo eratuta egon arren, semantika aldetik esangurarik ez izatea gerta daitekeela. Hala, informatikari eta ingeniariekin batera, softwareari hitzen esangura irakasten ahalegin ari dira, “garun semantiko” halako bat sortzeko, makinak erabiltzailearen esana eta idatzia uler ditzan, ikaskuntza automatiko halako bat abiarazten duelako ikaskuntza sakoneko sistema horrek.

Dena dela, neurona sareak alorretako bat besterik ez da, bestelako ikasbide batzuk ere dituztelako makinek: erabaki zuhaitzak, elkarketa arauak, kasuen araberako arrazoitzea, azalpenean oinarrituriko ikaskuntza… Halere, ikaskuntza sakona da teknologi enpresa erraldoien kuttunena, bakarra ez bada ere, galdera-erantzunen metodoa darabilelako beste enpresa handi batek gaixotasunak makina bidez diagnostikatzeko, neurona geruzen teknika erabiltzeke.

Gaurko sistema horietako batzuek makinaren neuronak entrenatu dituzte 20 orduan 500 milioi hitz ikasi eta itzulpen automatikoan erabiltzeko. Semantikan oinarriturikoek oso emaitza onak lortu dituzte makinak dakien hiztegiari tasun semantikoak maila sakonean txertatuta, besteak beste, ingelesa eta alemanaren artean nahiz frantsesaren eta ingelesaren artean.

Azkenean, makinek halako maila bat lortzen dutenean (eta ez du horrek oso luze joko), itzulpengintza eta interpretazioa izango dira, ezinbestean, teknologia berrien albo kalteetako batzuk —egun, teknologia horien onuradunak diren arren—: makinak itzulitakoa pertsonaren batek zuzenduko du, baina zuzenketa berori erabiliko du makinak berriro akats hori ez errepikatzen ikasteko; hortaz, gero eta haragizko zuzentzaile gutxiago beharko. Ba ote irudikatzerik Nazio Batuen Erakundea edo Europako Legebiltzarra interpretazio kabinarik gabe edo itzultzaile gehienak (guztiak?) makinen laguntzaile bihurtuta?

Gehiago jakin gura? http://research.microsoft.com/apps/pubs/?id=209355