Kategoria: Iñigo Roque

Iñigo Roque Eguzkitza

Itzulpengintzaren historiaz jardutean, gehienetan literaturari erreparatzen diogu (gurean, liburu-tankerako edozeri, izan katixima, izan ipuin), eremu horrek beste edozeinek baino balio handiagoa duelakoan. Izan dira, haatik, itzulpen administratibo-juridikoaren historiari buruzko zenbait artikulu eta iruzkin gurean (batez ere Administrazioa euskaraz aldizkarian), baina behar baino gutxiago, nolanahi ere.

Duela hogei urte Julio Caro Barojaren Brujería vasca orrikatzean, itzulpengintzaren kezka etorri zitzaidan askotan gogora; alegia, nola jasotzen ziren euskaldun elebakarren lekukotzak auzibideetan. Ordutik hona, arlo horretan eta beste askotan, nire ezagutzak ez du aitzina egin, ezta batere. Ez dakit Logroñoko Inkisizioaren Artxiborik ere baden oraindik, baina horren hobena nirea neurea da (esan beharrik ez dago).

Azkenaldian, Fernando Maiora Mendiaren La jodienda, sin enmienda (2012) liburua eragingarri gertatu zait behialako kezka horiek berritzeko. Egileak berebiziko bilatze-lana egin du Nafarroako artxibategietan, seigarren aginduaren kontrako aipamenak biltzeko. Ez dut uste tonu egokia hautatu duenik biltzaileak liburuari taxua ematean (hainbat gutxiago eskaintza estonagarri-harrigarrian). Hala ere, itzulpengintzari eta, oro har, hizkuntzari buruzko testigantza bikainak eskaintzen dizkigu liburuak.

Hizkuntzei buruzko aipamenak era askotara jasotzen dira liburuan barrena. Halako agiri gehienetan, deklarazioak euskaraz egiten direla adierazten da, eta gaztelaniazko itzulpena jarraian eskaintzen (Orbaibar, 1588; Iruñea, 1596; Gares, 1644):

[…] y que el dicho Joan Ximenez entonces le dixo en bascuençe a la dicha Graçia, que hera una bruxa vieja y puta probada y […] (Barañain, 1545)

Galduak dira, ordea, euskarazko hitzak. Beste batzuetan badakigu euskaraz eta erromantzez deklaratzen zutela auzipetu eta lekukoek («dixe en bascuenz y en romanz», Tafalla, 1557). Hartara, halakoetan ez zen itzultzailearen beharrik izango. Datu horrek, bestalde, erakusten digu garai hartan Tafallan, kasurako, bi hizkuntzak erabiliko zirela eta euskaldun elebakarrik ere izango zela (1589ko eliza-erroldatik Manuel Lekuonak ateratako datuek ere hala erakusten dute).

Izan ere, hizkuntzaren kontuak bazuen mamirik. Izan zitekeen lekukoetako batek, esaterako, erdaraz ez jakitea:

[…] que se oyan muy claro y se hablaban palabras en romançe, las quales no entendio esta testigo por ser vascongada y no entender romançe y como sintio lo suso dicho [maitalanetan ari zirela], salio escandalizada del dicho aposento […] (Iruñea, 1581)

Pentsatzekoa da, beraz, lekukoak euskaraz deklaratuko zuela, baina ezin jakin nork erdaratu zituen haren esanak (idazkariak berak?).

Bakanetan, guztiaz ere, euskarazko eta erdarazko lekukotasunak bildu dira ondoz ondo.

[…] la dicha Maria de Angulo y sorreyendose le dixo en bascuençe, adio ene amorantea, que en rromançe quiere dezir, adios mi enamorado… […] (Eugi, 1592)

Hara, euskarazkoaren erdarazko glosa.

Beste testu honetan, berriz, egundoko garrantzia du deklarazioen itzulpenak, berehala ohartuko zaretenez.

[…] este testigo antes le dio el sentido de amançebada, por aberle oydo diçir amiga del abad, que en lengua bascongada le dijo, apezaren adisquidea, que es decir, amiga, puta borracha… (Odieta, 1658)

Alegia, ez zegoela oso argi auzipetuak amaginarrebari esan zion hori, apezaren adiskidea, zer ote zen. Eta geuk ere ezin jakin garai hartan zertarako erabiltzen zuten esapide hura.

Nolanahi ere, liburuko pasarterik miragarrienak areago hurbiltzen gaitu orduko itzulpen-ohituretara. Ikus dezagun nola izendatzen duten Agustin Amezketakoa interprete.

[…] allandose a dar el dicho tormento Juan Paxs, oficial berdugo y por ynterprete, respecto de que el dicho preso no sabía la lengua romançada, Agustin de Amezqueta, maestro de niños que sabia ambas lenguas, castellano y basquençe, para que mediante juramento conforme se le resçibio, declare y diga lo que el dicho preso dijere en toda la prosecución de este auto y ademas de que dicho Alcalde Mayor entendia las dichas lenguas y el dicho Amezqueta absolbiendo el dicho juramento, dijo lo declararia asi por las mismas palabras que el dicho preso las dijere, respondiere y confesare (?) […] (Zirauki, 1603)

Hor dugu gure interpretea, borreroaren ondoan, Joan Altzitekoari tormentua noiz eman zain, aitorpenak itzultzeko prest. Interpretea maisua zela ere badakigu (bazen norbait, beraz), eta alkate nagusia euskalduna zela ere bai. Pasartea hobeto ulertzeko, erants dezagun, bide batez, absolver el juramento horrek ‘zin egiteko eskaria onartu’ esan nahi duela.

Berrehun orrialdeko liburu batean hizkuntzari buruz hainbeste aipu aurkitu badugu, zenbat ez dira egongo ikertzaileen zain han-hemengo agiritegietan?

 Iñigo Roque Eguzkitza

Gaur ere, Beriaini helduko diogu. On izango da, hala ere, aurrenik gogora ekartzea Lutherrek urte batzuk lehenago Bibliaren itzulpenari buruzko gutun famatu hartan esandakoetako batzuk (Sendbrief vom Dolmetchen, 1530), ohartzeko nolako aldea zegoen Erromaren eta Erreformaren artean itzulpengintzaren arloan.

Nik interpretatu egin ditzaket salmoak eta profetak; haiek [papistek] ez. Nik itzuli egin ditzaket; haiek ez. […] Neke handiak izan ditugu itzulpena gozatzen aleman garbi eta argi bat lortzeko.

Zer aleman klase da hori? Zer alemanek esango luke hori horrela? […]

Itzultzaile jardun nahi duenak elemenia bat hitz eduki behar ditu, esku-eskura izateko beste hitz batek kirrinka egiten duenean. […] Hala ere, nahiago dut alemanari irain egin esanahitik aldendu baino.

Argi dago Lutherrek ontzat ematen duela testuen interpretazioa (horixe da, hain zuzen, katolikoek errefusatzen zutena), eta hizkuntza aberatsa eskatzen diola itzultzaileari, baina, era berean, badaki esanahiari eutsi behar zaiola, ahal dela alemanaren moldeei uko egin gabe. Beriainek, berriz, ez zituen kontuan izaten ez aukerako interpretazioak, ez tokiko hizkuntzaren naturaleza. Gaur ere, esaldi batek zer esan nahi duen galdetuta, nori ez diote behin edo behin erantzun «Jartzen duena»?

Eliza Katolikoaren liturgia osoa latinez egiten zela-eta, Joan Beriainek Tratatzen da nola entzun bear den meza (1621) liburua ondu zuen. Liburuxka elebidun hartan, idazleak gomendioak ematen dizkie eliztarrei, latinez dakitenak eta ez dakitenak bereiz harturik.

Batetik, ez luke traba izan behar latinez ez jakiteak.

Meza entzuten duenak bear du otoitz egin, eta eskatu Jaungoikoari sazerdoteareki batean hark eskazen diona, eta adizen eztuenak zer eskazen duen Latinik, ez jakin faltas eztidila deskontsola, oroi bedi dagola Jaungoikoaren aurrean, eta humildadereki, eta debozioreki erran brazo, Jauna Meza erraten duenak eskazen dizuna Elizako ministrok bezala nik neure partetik areki batean otoitz egiten drauzut eman drazaguzun Jesu Kristo gure Jaunaren medios […]

Bestetik, ordea, komeni da zenbait otoitzetan herriko hizkuntza erabiltzea, fededunak behar bezala uler ditzan, bestela debozioa galtzen aterako litzateke eta.

Orazio onetan eskazen diraden zazpi gauzetan, sartzen dirade gauza bear ditugun guziak ala arimaren, nola gorpuzarendako. Baia obekiago erdesteko konbeni da orazioau, errandedin adizen duen lenguajean, bertzela eztu jakinen zer eskazen duen: nola Latinik eztakienak erran bales, Pater noster qui es in cœlis: Eta nola ezpaitu adizen zer erraten duen, ezta egonen anbat debozioreki nola egonen bailizate adizen balu, argatik konbeni da orazioau, eta bertzeak erran ditezen adizen duen lengoajean.

Halakoak utzi zituen idatzirik Utergako erretoreak. Gure literaturaren historietan leku apala duen arren (Villasantek dio ez dela «lehen mailakoa», eta Mitxelenak ia aipatu baino ez du egiten bere literaturaren historian), zenbait pasarte interesgarri utzi zizkigun euskal itzulpengintzaren historiarako.

Iñigo Roque Eguzkitza

Joan Beriain, ezagun denez, batez ere dialektologoei gertatu zaie ohargarri eta intereseko, Hegoaldeko goi-nafarreraren lekukotasun idatzi bakanetako batzuk utzi zizkigulako. Itzulpenaren inguruan ari garenontzat ere, hain ezagun izan ez arren, zenbait lezio ditu gordeak Utergako erretoreak.

Gaurkoan, Dotrina kristioarena euskaras (1626) liburuan jasotako bat ekarriko dizuegu, beste era bateko gogoeta batzuk datorren urterako utzirik. Liburua euskaraz eta gaztelaniaz idatzita dago, Beriainen guztiak bezala, eta komeniko litzateke, gure aztergai honetarako, jakitea zer bertsio idatzi zuen aurrena (egingo nuke erdarazkoa izan zela). Ez dakigu, beraz, zenbateraino izan zen euskal itzultzailea. Nolanahi ere, gutxi-asko, garaiko liburu katoliko gehienetan ugaria zen itzulpena.

Gure liburuxkan, aurren-aurrena, «Gure Aita»ren testua ematen digu Beriainek.

Aita gurea, zeruetan zaudena, santifika bedi zure izena, etorri bedi zure Erreñua, guregana egin bedi zure borondatea, zeruan bezala lurrean ere, gure egun orosko ogia eman drazaguzu egun, eta barka drazkiguzu gure zorrak, guk barkazen dizkiotegun bezala geuren zordunei, eta ezkaizazula utzi tentazioan erortera aitzetik libra gaizazu gaizetik, Ala dela.

Eta, hurrena, herriaren ahotan otoitz hori esatean egin ohi den huts bat zuzentzen du. Honela:

Erranen du agian zein baitek eztela erran bear orazio onetan libra gaizazu gaizetik baizik gaiz guzietatik, nola aunizek erraten baitu bada, da gauza ziertoa eta klaro dena eztela erran bear gaizetatik, bai gaizetik, eta arrazioa da zeren orazio hau bear da erran edo zein lenguaje motan Kristo gure Iaunak ordenatu zuen sentidoan berean itzik batere añaditu, eta jendu bage, eta ala erraten draugu Eliza ama sanduak. Bada Latines erraten dugunean dio, Sed libera nos a malo, eta ez a malis, eta Erdaras erraten dugunean dio, Mas libranos de mal, eta ez de males ala bada Euskaras erran bear dugu gaizetik, eta ez gaizetatik, alaber berze orazioetan Ioanem naiz erranes itzik baterere añaditu, eta gendu bage al dagidan guzias Elizak erraten dizkigun sentidoan berean.

Argi uzten du jatorrizkoari hitzez hitz (ad litteram) segitzen saiatu dela, deus ere gehitu edo kendu gabe, Eliza Amari men eginda.

Dakizuenez, Trentoko Kontzilioaz geroztik (1545-1563), herri-hizkuntzak sartzen hasi ziren Elizaren bizitzan, Erreformari buru egiteko asmoz, nahiz kontzilioak, oraindik ere, San Jeronimoren Vulgata proposatu zuen oinarrizko testu gisa (hura Espiritu Santua tarteko mamitu baitzen). Utz ditzagun hurrengorako, ordea, Erreformako eta Kontrarreformako itzultzaileen joera eta moldeen arteko konparantzak.

Deigarria da mailegu lexikoen ugaritasuna testuotan. Ez dakit horretan eraginik izan ote zuen muturrerainoko fideltasunaren beharrak, edo Hegoaldeko goi-nafarreraren ezaugarri zen ordurako, edo idazlearen aurretiko ikasketen ondorio zen, edo testuen elebitasunak zerikusirik duen horretan. Mitxelenak ere agertu zigun kezka hori:

Nafarroan, zoritxarrez, eta arrazoi bila hasi beharko dugu noizpait, ez ikasien arimen probetxuari begira zegoenik izan arren, ez zutez, halaz guztiz, hizkuntza jasotzeko lehia sutsurik agertu: ikus, adibidez, Beriain, Elizalde, argitaratuak zeuden eta argitaratzen ari ziren dotrinak… (Mitxelena: «Mendiburu eta Larramendi», 1982)

Ez daitezela sinonimo izan noizbait eta inoiz ez. Hala biz edo, Beriainek zioenez, hala dela.

Iñigo Roque Eguzkitza

Aurrenik, ezin hasi EIZIEri nire esker ona agertu gabe honako gonbita egiteagatik. Uste izatekoa da gai ugari landuko direla plaza honetan, betiere hizkuntzari lotuak. Hala, nolabait nire berbakizunak mugatu behar, eta itzulpengintzaz euskal testuetan eginiko gogoetak ekarriko dizkizuet hona, kronologiarik edo bestelako hurrenkerarik gorde gabe.

Gaur, hasteko, Andima Ibinagabeitiak Jokin Zaitegiren lanaz idatzitako artikulu bat dakarkizuet («Zaitegi´ren idaztiei buruz», Euzko gogoa, 1952ko otsaila). Biak itzultzaile gailenak izan dira gure historia ttikian, eta nekez aurki liteke gerra osteko itzultzaileen artean haiena baino iritzi jantziagorik.

Menperatu-izkuntza geyenak itzulpenetan izan dute geroko loraldiaren oñarria. Mintzairarik asko begitan yarriko nizkizueke, bainan aski duzute Tauer’tar Norberta, euskeltzale azkarrak, EUZKO DEYA’n (276 grn. zenbakian) txekoeratzaz idatzi dunari begi-ukaldi bat ematea.

Ortarako, ordea, idazleak, bere erri-izkuntza eta erdel-izkuntza zain-zainetik ezagutu bear ditu. Lenen, euskeraz yabetu bear du! Gure artean argitara diran idazlan guziak sakonki ta maiteki irakurri, erri-esakera ta gogoa aspertugabe aztertu. Ez bakarrik nork bere izkelgiri muxiñik egin! Ori bizkaieraz zegok, utikan! Alper zurien apuko geldok dituzu oriek, beñola, Larramendik erruki gabe astindu zitun ayen lankideenak. Batasuna iristen ez dugun bitartean, ezin dezakegu euskeltzaleak euskerazko lanik arbuyatu.

Testua aski adierazgarria da bere horretan, baina, badaezpada ere, egin ditzagun zenbait iruzkin.

Lehenbiziko paragrafoa aski argia da: itzulpengintza euskarari arnasa emateko tresna bat da; ikuspegi politikotik ere (edo politika kulturalarenetik), erants genezake (ez dezagun ahatz biak ala biak, Zaitegi eta Ibinagabeitia, erbestean zeudela gerra galduz geroztik).

Azken paragrafoan, ordea, gaur oraindik ohargarri diren zenbait aholku ematen dizkio Ibinagabeitiak  itzultzailegaiari: lehenik, euskaraz ondo ikasi, euskal literatura irakurriz eta herriaren ahotik edanez; bigarrenik, txokokeriei lekurik ez egin, eta norberaren euskaratik harago begiratu eta bilatu (hizkuntzaren batasuna amets).

Grafia gorabehera, ez dut uste gaur egun gehienok urrun gabiltzanik elantxobetarraren burubideetatik.