Kategoria: Aiora Jaka

Aiora Jaka Irizar

Aste honetan, Josu Zabaleta itzulpen literarioaren iraganaz, orainaz eta geroaz hizketan entzuteko ohorea izan dugu Gasteizko Letren Fakultatean. Eta opor egun hauetan nire inspirazioak ere oporrak hartu dituela dirudienez, itzultzaile legazpiarrari lapurtuko diot oraingoan hausnarketarako gaia.

Zabaletak itzultzaile moduan egin zituen lehenengo urratsez, 1970eko hamarkadan nabari zuen itzulpen-eredu baten premiaz, euskal klasikoen irakurketetatik ikasitakoez, Martuteneko Eskolaren eta Senez aldizkariaren sorreraz eta beste hainbat kontuz luze eta zabal hitz egin ondoren, aurkezle-lanak egin zituen Koldo Biguri irakasleak galdera hau egin zion:

«Esan duzunez, 1970eko hamarkadan helburu pragmatiko eta funtzionalengatik ekin zitzaion batez ere atzerriko literatura itzultzeari. Eta gaur egun? Esan al dezakegu orain helburu literarioengatik itzultzen dugula atzerriko literatura?»

Zabaletak erantzun zuen 40 urte hauetan gauzak asko aldatu direla, batez ere literaturaren hartzaileak aldatu direlako: gaur egun, garai hartan ez bezala, badago literatura unibertsala euskaraz irakur dezakeen eta irakurri nahi duen hartzailerik, baina euskal irakurle gehienen memoria literarioak gaztelaniazkoa izaten jarraitzen du, Zabaletaren arabera (eta frantsesezkoa, ziurrenik, Ipar Euskal Herriko euskaldunen kasuan). Oraindik ere oso ohikoak omen dira honelako iruzkinak euskaldun literaturzaleen artean: «Nik nahiago dut literatura unibertsala jatorrizkoan irakurri, eta ez euskal itzulpenean». Baina halako baieztapenak egiten dituztenek gaztelaniaz irakurtzen dituzte Dostoievski, Maupassant, Hemingway eta beste; horri deitzen diote «jatorrizkoan irakurtzea». Irakurle horien memoria literarioa gaztelaniazkoa da, euskaraz sortutako literatura ez beste guztia gaztelaniaz irakurri dutelako. Zabaletaren arabera, euskarazko itzulpenak ugaritu ahala joango da aldatzen eta euskarazko bihurtzen memoria literario hori.

Hitzalditik atera eta etxera itzultzeko trena hartzean izan nuen nik neuk ere memoria literario horrek nola funtzionatzen duen ikusteko aukera. Ondokoarekin hizketan etorri nintzen trenean, eta, gauza bat eta beste, euskal idazleez hizketan bukatu genuen. Tipoak literaturarekin edo itzulpenarekin zerikusirik ez duen alor batean egiten omen du lan, baina, literaturzale amorratua ez izanagatik, noizean behin irakurtzen omen du zer edo zer. Galdetu zidan ea nik, «aditu moduan», zein euskal idazle ditudan gogoko, eta ni izenak esaten hasi orduko, han hasi zitzaidan ufaka: «Puf! Hori ez zait gustatzen; beste hori ere ez; beste hori ez dut inoiz irakurri…». Berak nahiago omen ditu «erdarazko liburuak». «Ezagutzen duzu Estefan Sueig?», galdetu zidan, eta ni espainiar literaturako idazleak arakatzen hasi nintzen, ea Sueig zelako hura ezagutzen nuen. Ezetz erantzutear nintzela, «Austriarra da», bota zidan. Eta orduan ohartu nintzen Stefan Zweigi buruz ari zela. «Harena bai literatura, harena bai idazkera dotorea, hiztegi aberatsa, esamolde ederrak… —jarraitzen zuen tipoak—. El mundo de ayer irakurri duzu? Oso ona da». Erantzun nion Briefeiner Unbekannten irakurria nuela, alemanez, baina euskaraz ere irakur zitekeela, Edorta Mataukok itzulia baitu Emakume ezezagun baten gutuna izenburupean. «A, bai?». Tipoari ez zitzaion buruan sartzen berak «erdarazko liburuak» deitzen zituen haiek euskaraz ere irakur zitezkeenik (nahiz eta, tamalez, aukera askoz ere murritzagoa izan). Ordu pare bat lehenago Josu Zabaletak aipatutakoa begien pare-parean neukan. Gaztelaniazko memoria literarioa da nagusi euskal irakurleen artean, eta, ondorioz, honako bereizketa hau egin ohi da: euskal literatura batetik, euskal idazleek idatzitako euskarazko literatura; eta erdal literatura bestetik, hor sartzen direlarik literatura espainola eta munduko beste literaturen gaztelaniazko itzulpenak. Eta bigarren zaku hori askoz ere zabalagoa eta presenteagoa denez, hara jo ohi du euskal irakurleen gehiengoak.

Irudipena dut haur eta gazte literaturaren kasuan gauzak aldatzen hasiak direla (gogoan dut umetan irrika berberaz irensten genituela ikastolan Joxantonio Ormazabalen Kotti, Roald Dahlen Charlie eta txokolate fabrika, Pello Añorgaren Pottoko, Christine Nostlingerren Amona maite, zure susik edota Enid Blytonen Bostak bildumako liburuak), alegia, haur euskaldunek badutela euskaraz sortutako nahiz euskarara itzulitako liburuen eskaintza zabal eta gogoko bat, eta, literatura normalizatuetan bezala, askotan ez direla ohartu ere egiten irakurtzen ari direna jatorrizkoa ala itzulpena den. Aldiz, heldu ahala, euskarazko irakurketak baztertzeko joera nagusitzen da, eta atzerriko hizkuntzetako literatura gaztelaniaz irakurtzekoa.

Erronka handia dugu oraindik, beraz, euskal itzultzaileok: batetik, euskaraz irakurtzeko ohiturarik ez duenari erakutsi behar diogu euskaraz ere irakur dezakeela beste herrietako literatura, eta, bestetik, euskarazko literaturaren zakua beste literaturetako lanen itzulpenez hornitzen jarraitu behar dugu.

Aiora Jaka Irizar

Aspalditik izan dut zalantza hori, nola demontre eman behar den euskaraz gaztelaniazko «ha cambiado de opinión». Azken asteetan prentsan eta bestelako irakurgaietan aurkitu ditudan antzeko hiru adibidek behingoz gaiari heltzera eta ikerketatxo bat egitera bultzatu naute:

Bi lagun horietako bat gandorrarekin orrazten zen, larruzko txupa beltzaz janzten zuen, eta lider bat zen institutuan. (Idurre Eskisabel, Berria 2014-03-12)

Beraz, aipatu eleberri humoretsuan liburuen bidez protagonista guztiak eraldatzen dute izaeraz eta aldartez (idazleak bere misoginia gainditzen du, haren arrebak etxeko giro itogarria garaitzen du eta aurkitzen duen maitaleak, liburuak saltzeaz aparte, literatura idaztera pasatzea deliberatzen du…). (Fito Rodriguez, Irakurketa dela-eta, Erroteta, 2012)

Joana Ocaña aktoreak Erikarena egiten du; sexuz aldatu den emakumea da (Adrian Garcia, Berria 2014-03-09)

Lehenengo bi adibideek belarriko mina eragin zidaten, nik txupa beltzaz janzten zen edo txupa beltza janzten zuen esango bainuke inolako zalantzarik gabe lehenengoan, eta izaeraz eta aldartez eraldatzen dira bigarrenean.

Iritziz aldatu esamoldearekin, baina, gauzak ez ditut hain argi. Badakit «aldatu» aditza iragankorra nahiz iragangaitza izan daitekeela, baina hau bezala instrumentalez osatutako egitura batean, modu iragankorrean ala iragangaitzean jokatu behar da? Ala ez du instrumentalik behar, absolutiboa baizik, osagarri zuzen moduan? Susmoa dut iritziz aldatu du ez ote zaigun gaztelaniazko egituraren kalko bidez sartu: ha cambiado de opinión > iritziz aldatu du, BAINA (se) ha cambiado de casa > etxez aldatu da.

Ereduzko Prosa Gaur corpusera jo dut bilaketa bat egitera, ea gure ereduek zer darabilten ikustera, eta denetatik topatu dut; adibide batzuk baino ez ditut emango hemen:

IRITZIZ ALDATU DU

Sethe buruz behera jartzen hasi baina iritziz aldatu zuen. (Maitea, Toni Morrison / Anton Garikano, Alberdania, 2004)

Baina litekeena da hemendik zortzi egunera idaztea, iritziz aldatu duela eta beste baterako uzteko. (Goragalea, Jean Paul Sartre / Monika Etxebarria, Alberdania-Elkar, 2003)

Kopetan muxu eman zidan, eta iritziz aldatzen banuen bera han egongo zela esan. (Eta handik gutxira gaur, Eider Rodriguez, Susa, 2004)

IRITZIZ ALDATU DA

Eta esaten badiot iritziz aldatu naizela berriro? (Brooklyngo erokeriak, Paul Auster / Oskar Arana, Alberdania, 2006)

-Orain hori erraiten duk, baina neure bizitza kontatuko banik, iritziz aldatuko hintzateke, beharbada… (Lur bat haratago, Joan Mari Irigoien, Elkar, 2000)

Ziztu bizian errepidea berriro zeharkatu, bulegora presaka igo, inorentzat ez zegoela oihuka esan idazkariari, telefonoa hartu eta etxeko zenbaki osoa ia markatua zuenean, iritziz aldatu zen. (Harry Potter eta Azkabango presoa, J.K. Rowling / Iñaki Mendiguren, Elkar, 2002)

IRITZIA ALDATU DU

Ez zuen iritzia aldatuko, ezta? (Eraztunen Jauna III, J.R.R. Tolkien / Agustin Otsoa, Txalaparta, 2004)

Lehen akigarria iruditzen nintzaion, eta bera ere bai niri; orain nik iritzia aldatu dut, baina aldatu ote du berak ere? (Anne Franken egunkaria, Anne Frank / Josu Zabaleta, Erein, 2004)

Jontxuk bazekien, ustez, eta azken orduan iritzia aldatu zuen. (Errautsen distira, Xabier Mendiguren Elizegi, Elkar, 2002)

Bilaketa horrek ezer gutxi argitu dit erabili beharreko formaren inguruan. Beraz, halakoetan sarritan egin ohi dudanez, Patxi Petrirenaren Morfosintaxiaren inguruko zalantza eta argibideak liburura jo dut, eta hantxe topatu dut azalpen labur bezain zehatza (184. or.):

«Arropak aldatu ditut» ez ezik, «arropaz aldatu naiz» ere esaten da. Honako hauetan, ordea, oso zalantzakoa da instrumentala; absolutiboa, berriz, segurua:

(1.001)     a. *Bidasoa taldeak atezainez aldatu beharko du.

              b. Bidasoa taldeak atezaina aldatu beharko du.

(1.002)     a. *Jarreraz aldatzen badu, lortuko du.

              b. Jarrera aldatzen badu, lortuko du.

(1.003)     a. ▪ Iritziz aldatu da. («*Iritziz aldatu du», okerra)

              b. Iritzia aldatu du.

Orotariko Euskal Hiztegian ere argi ikusten da «aldatu» aditza instrumentalarekin erabiltzean iragangaitzean jokatu izan dela tradizioan:

(Con instr.). Cambiar(se) (de). “Changer de robe ou de lieu. Lekuz aldatu zara” SP (v. lekualdatu, tokialdatu). “Eskuz aldatu (Sal), mudar de dueño” A EY III 257 (v. eskualdatu). “Etxez aldatu dira (V-gip, G-azp, AN-gip, B, BN-arb), bizitzez kanbitu dire (AN-5vill), lekuz aldatu ziren (BN-lab), artzainak bazkatokiz aldatu ziren (BN-ciz)” Gte Erd 10.

Aurrerago ematen diren adibideen artean ere, iragangaitzean daude ia denak. «Iritziz aldatu» esamoldea ere ageri da adibideen artean, iragangaitzean hau ere:

Ez bait naiz gehiegi gai honetan iritziz aldatu. MEIG VIII 53.

Argitu ditut, beraz, hasierako zalantzak: iritziz aldatu naiz esango dut hemendik aurrera (eta etxez aldatu naiz, arropaz aldatu naiz, sexuz aldatu naiz, izaeraz aldatu naiz…), eta ez iritziz aldatu dut (bigarren aukera hori osagarri zuzena dagoen kasuetarako gordeko nuke: amak iritziz aldatu (aldarazi) zuen alaba); edota, instrumentala alde batera utzita, iritzia aldatu dut, besterik gabe.

Aiora Jaka Irizar

Bitxikeria polita iritzi nion Alfontso Mujikak 2013ko abenduan blog honetan argitaratu zuen artikuluari: Espainiako hizkuntza-akademiaren hiztegian euskararen arrastoak bilatu, eta makina bat gauza harrigarri aurkitu zituen jadanik ezagutzen genituen beste hainbat konturekin batera.

Artikulua irakurtzearekin bat, frantsesezko “orignal” hitzaren etimologiaren istorio polita etorri zitzaidan gogora, eta Frantziako hizkuntza-akademiaren hiztegian Alfontsorenaren antzeko bilaketa bat egitea pentsatu nuen, ea halako bitxikeriarik topatzen nuen. Pentsatu bai, baina Axularren gomendioari entzungor eginda gaur arte geroratu dut lanari ekitea. Eta gaur hasi naiz, beraz, artikulua blogera bidaltzeko epea gain-gainean dudala, aspalditik egin nahi nuen bilaketatxoa egiten.

Bi hiztegi elektronikotan bilatu ditut atalen baten barruan “basque” hitza gordetzen duten sarrerak. Lehenik, Dictionnaire de l’Académie française delakoan. Bilatzaileari “basque” edo “basques” bilatzeko eskatuta, 38 hitzeko zerrenda atera zait. Hitz horietako askok, ordea, ez dute zerikusirik euskal etimologiarekin, “basque” hitza adibideetan dutelako edota “basque” hitz homonimoari dagozkiolako (II. BASQUE n. f. XIV^e siècle, baste, jusqu’au XVII^e siècle. Probablement altération du provençal basto, « couture à longspoints »). Horiek alde batera utzita, beraz, eta “basquais”, “euscarien” eta antzekoak kontuan hartu gabe, euskal etimologiadun hitzetara mugatu nahi izan dut zerrenda, eta 6 hitz baizik ez zaizkit geratu: “bagarre”, “cacolet”, “chistera”, “euscarien”, “orignal”, “pelotari” eta “pottok”. Espainiako hizkuntza-akademiaren hiztegian ageri diren euskal jatorriko hitzekin alderatuta, oso gutxi.

Oraindik ere beste hitzen bat aurkituko nuen esperantzan, bilaketa berbera egin dut frantses hizkuntzaren erreferentzia nagusietako bat bilakatu den Le Petit Robert hiztegian (zoritxarrez, ez dago doaneko bertsio elektronikorik; CD-ROMa erosi edo sarera harpidetu beharra dago). Frantses akademiaren hiztegiak ez bezala, Le Petit Robertek aukera ematen du hitzen bat etimologia atalean soilik bilatzeko, eta, hala, “bagarre”, “basquaise”, “basquine”, “bisque”, “buteur”, “cacolet”, “chistera”, “euskarien”, “gascon”, “orignal” eta “pelotari” agertu zaizkit. Hitz horiek guztiak ere ez datoz euskaratik; etimologia atalean “basque” hitza dutelako agertu zaizkit soilik. Esate baterako:

buteur, euse [bytZY, Vz] n.• 1932; « serveur à la pelote basque » 1904; de but. Joueur, joueuse qui sait tirer au but et marquer. Notre équipe manque de buteurs.

Halako hitzak alde batera utzita, beraz, frantses akademiaren hiztegiak emandako zerrenda berbera geratu zait, desberdintasun bakar batekin: Le Petit Robertek ez du jasotzen “pottok” (baliteke mailegu berri samarra izatea eta nik daukadan bertsioa zaharkituta egotea; hiztegiaren azken bertsioan bilatu beharko litzateke). Nolanahi ere, hauexek dira frantsesean euskaratik sartu diren 7 hitzak, hiztegien arabera:

bagarre, cacolet, chistera, euscarien, orignal, pelotari eta pottok

Horien artetik lau gardenak dira guztiz: “chistera” (xistera), “euscarien” (Euskal Herriari dagokiona), “pelotari” (pilotari) eta “pottok” (pottoka).

“Cacolet” ere, nahiz eta ez dirudien gaur egun gehiegi darabilgun hitza denik, aldaketa handirik gabe eta esanahi berberarekin sartu bide da frantsesean. Orotariko Euskal Hiztegiak dioen bezala, zaldi eta mandoen gainean jartzen zen egurrezko eserlekuari omen zeritzon kakolet:

kakolet (Lecl, H, T-L).

“Cacolets, sièges en bois recourbés et doubles pour voyager à deux sur un cheval, mulet… ou pour charger de droite et de gauche une bête de somme” H. “Bât, kakoletak” T-L. v. kakola, kartola. Kendu zazkon mandoari bere kakoletak. GAlm 1960, 16.

Geratzen zaizkigun bi hitzak dira beharbada bitxienak. Lehenengoa, “bagarre”:

BAGARRE n. f. XVII^e siècle. Emprunté du provençal bagarro, « rixe », qui, par le béarnais, remonte au basque batzarre, proprement « rassemblement ».

Bitxia dena da “bagarre” hitzak frantsesez ez duela “batzarre” esan nahi, borroka edo liskar baizik. Imajina dezakegu, beraz, nolakoak ziren XVII. mendeko euskaldunen batzarrak! (Edo, agian, euskaratik bearnesera eta hortik proventzalera igarotako hitza izanik, gure bizilagunei lepora diezaiekegu borrokazaletasuna…)

Azkenik, artikulutxo hau idaztera bultzatu nauen hitza, “orignal”:

ORIGNAL n. m. (pl. Orignaux). XVII^e siècle. Nom donné à ces animaux par les émigrants basques d’après oregnac, pluriel de orein, « cerf ». Nom donné à l’élan d’Amérique du Nord.

Ipar Ameriketako altzea da, beraz, “orignal”. Quebecera egin nuen lehen bidaian izan nuen hitz horren etimologiaren berri, eta, istorioak hainbat bertsio dituenez eta benetakoa zein den jakitea ezinezkoa denez, gehien gustatu zitzaidan aldaera kontatuko dut hemen:

Badirudi euskal arrantzaleak bakailao eta balea bila Ipar Ameriketako lurraldeetaraino joaten hasi zirenean (gaur egun Ternua, Labrador eta Quebec diren lurretara), hango algonkinekin eta beste amerindiarrekin komunikatzeko algonkin-euskara pidgina sortu zutela, XVI. mendearen inguruan, eta pidgin horretan “oreinak” esaten zitzaiela Ipar Ameriketako altzeei. Pidgina garatu eta gutxira, frantses kolonizatzaileek inguru haietan lur hartu zutenean, amerindiarrek “zurien hizkuntzan” ezagutzen zituzten hitzak atera zituzten “zuriekin” komunikatzeko, besteak beste “oreinak”. Frantsesek, orduan, Europakoaren antz handirik ez zuen altze hari bertakoek “orignac” edo “orignal” deitzen ziotela ulertu, eta halaxe beretu zuten hitz  “amerindiar” hura. Ozeano Atlantikoa hemendik hara eta handik hona zeharkatu ondoren, beraz, Frantziako hizkuntza-akademiaren hiztegian sartu zen euskal jatorriko hitz hau.

Algonkin-euskara pidginak ba omen zituen euskaratik hartutako beste hainbat hitz (gorago emandako Wikipediarako loturan ageri dira gaiari buruzko erreferentzia interesgarriak), baina badirudi “orignal” izan dela frantses hizkuntzara igaro den hitz bakarra.

Aiora Jaka Irizar

Ez dakit zenbateko garrantzia duen kontuak, baina blog honek eskaintzen didan aukera baliatu nahiko nuke gaurkoan azkenaldian behin eta berriro hiztegiak kontsultatzera eraman nauen hitz baten gainean aritzeko: “garrantzi” hitza halaxe erabili izan dut nik beti, -a itsatsirik gabe, baina azken aldian barra-barra entzuten ari naiz “horrek garrantzia handia du”, “horrek ez du garrantziarik”, “zer garrantzia duen” eta antzeko esamoldeak. Hiztegietara jo, eta denetan “garrantzi”, -a itsatsirik gabe. Ez nenbilen oker, beraz. Eta, halere, konturatzen naiz “garrantziA” gora eta “garrantziA” behera jarraitzen duela euskaraz oso ondo idazten eta hitz egiten duen jende askok eta askok. Horren erakusle dira Ereduzko Prosa Dinamikoan egin ditudan bilaketak:

garrantzirik                 357 esaldi
garrantziarik               13 esaldi

zer garrantzi               24 esaldi
zer garrantzia             12 esaldi

garrantzi handiko       83 esaldi
garrantzia handiko      7 esaldi

garrantzi handia          206 esaldi
garrantzia handia        24 esaldi (guztira 26, baina bi esalditan “garrantzia” eta “handia” sintagma desberdinei dagozkie; ez dira, beraz, multzo honetan sartzekoak).

“Garrantzi” gehiagotan ageri den arren, “garrantzia” ere ez da gutxitan erabiltzen. Zeri zor ote zaio, beraz, hitz horri -a itsasteko joera zabaldu samar hori? Hiztegiak xehekiago aztertuta, konturatu naiz -a itsatsidun formak ere erabili izan direla tradizioan, zabalkunde nabarmen txikiagoa izan duten arren. Hauxe dio, esaterako, Orotariko Euskal Hiztegiak:

garrantzi (V-gip, G-azp, S ap. Gte Erd 130), garransia (det.; Lar), garrantzia, garrantsia (det.; H), garraintsia.

♦”Importancia” Lar. “Momento, importancia”, “monta, valor, estimación” Ib. “Orrek badu garrantzia (V-gip, G-azp), horrek badu garrantzirik (inportantzirik) (S)” Gte Erd 130. •Tr. A pesar de que figura ya en el dicc. de Larramendi, no se documenta en los textos hasta principios del s. XX, y a partir de mediados de dicho siglo se encuentra abundantemente en autores meridionales, en la forma garrantzi principalmente. Al Norte hay algún ej. aislado de garrantzia en E. Larre (in Xa Odol 13) y Lafitte. Hay garrantsia en un ej. de EEs (el primer testimonio), garrantsi en Villasante (Jaink 155, junto con garrantzi) y garraintsia en Mirande (HaurB 92), que emplea tbn. garrantzi (Pr 42). En DFrec hay 244 ejs. de garrantzi.

Oni dagokion garrantsia (importancia). EEs 1913, 162. Garrantzia edo inportantzia gutxitzen. Inza Azalp 136. Garrantzi andiko gauzaren bat. Otx 48 (v. tbn. garrantzi handi en Zink Crit 6, Or Tormes 99, Eguzk GizAuz 38). Garrantzia or ez zegon. JAIraz Bizia 8. Senar-emazte arteko batasunaren garrantziaz. Etxde JJ 216. Garrantzi aundia du berri onek guretzat. Vill Jaink 22. Gaurko jolasetan garrantzirik aundienetakoa duna zinea dala. MAtx Gazt 59. Festak garrantzi geiago izan zezaten. Salav 101. Garrantzi gabeko galderatxo bat. NEtx LBB 114. [Uskeri batzuk] garrantzi gutxikoak. Berron Kijote 112. [Bereizkuntza] guztiak pisu eta garrantzia berdina ez zutenez. MEIG VI 131 (IV 53 garrantzi).

v. tbn. JBDei 1919, 259. Goen Y 1934, 182. Bilbao IpuiB 268. Alzola Atalak 136. Ibiñ Virgil 22.

Egungo Euskararen Hiztegiak ere, forma nagusi bezala “garrantzi” proposatu arren, “garrantzia” ere badakar, “gutxi erabilia” oharrarekin. Hiztegi Batuak, aldiz, “garrantzi” onartzen du soilik, eta ez dirudi, gainera, -a itsatsiaren kontuak eztabaidarik sortu zuenik Euskaltzaindian, Hiztegi Batu Oinarridunaren arabera “lantaldeak besterik gabe onartu” baitzuen.

Beraz, berriro egiten dut hasierako galdera: nolatan darabil hainbeste jendek hain tradizio gutxiko forma, are hiztegi gehienek onartzen ez dutenean?

Baliteke hizkera jakin batzuek (batez ere Iparraldekoek, esango nuke, Orotarikoko eta Ereduzko Prosako adibideak ikusita) -a itsatsidun formaren tradizioari eutsi izana, baina nire susmoa da Hegoaldeko hiztun gehienen kasuan “inportantzia” hitzarekin nahastu izan dela “garrantzi” hitza. Sinonimoak izaki, eta —bukaerako -a gorabehera— amaiera berdina dutenez, arau berbera aplikatu izan zaie bi hitzei. Euskalki askotan egon da gaztelaniazko –cia atzizkidun hitzak euskaratzean bukaerako -a hori jateko ohitura: importancia > inportantzi, provincia > probintzi, experiencia > esperientzi, conciencia > kontzientzi, ciencia > zientzi… eta lanak izan ditugu euskaldun askok hitz horiek guztiek euskaraz ere -a itsatsia daramatela buruan sartzen (oraindik ere mingaina trabatzen zait niri zientziAlari esaten ahalegintzen naizen bakoitzean…). Pentsatzen dut “garrantzi” ere zaku horretan sartu duela jende askok, eta beren buruak “garrantziA” esatera behartu, ustez-eta “garrantzi” lagunarteko hizkeran soilik erabiltzekoa dela… Susmoa besterik ez da, dena den…

Aiora Jaka Irizar

Goitik behera irakurri dut aurten Euskaltzaindiaren Euskal izendegia (2002), jaiotzear zen alabarentzat gustuko euskal izen bat aukeratzeko. Eta hainbat izen (niretzat) ezezagun edo bitxik ez ezik, beste kontu batek ere eman dit atentzioa: ustez neska nahiz mutilentzat balio zuten zenbait izen sexu bakar bati dagokion alderdian aurkitu ditut: ezagutzen ditut Lur izeneko neskak eta mutilak, Hodei izeneko neskak eta mutilak, baita Lizar, Aratz, Araitz, Izar, Amets, Iraultza, Amaiur, Izaro eta Aritza izeneko neskak eta mutilak ere. Bada, Euskal izendegiaren arabera, Lur, Izar, Izaro eta Aritza neskei dagozkie, eta Hodei, Lizar, Aratz, Araitz, Amets, Iraultza eta Amaiur, berriz, mutilei. Sahats eta Elorri izeneko bi neska ere ezagutzen ditut, eta ohartu berri naiz Euskal izendegiak gizonezkoentzat soilik proposatzen dituela bi izen horiek.

Beti izan ditut oso gustuko ustez bai neskentzat bai mutilentzat balio zuten izenak, gizarteak jaiotzen garen unetik beretik ezarri nahi izaten digun genero bereizkuntza horri ihes egiten ziotelako, eta dezepzio handia hartu dut Euskaltzaindiaren Euskal izendegiak halako izen «neutroak» «desneutralizatu» eta genero bakar baten barruan sailkatu dituela ikustean. Horrela jokatzeko zein arrazoi izan dituen ulertzeko, izendegiaren hasierako orrialdeetara jo dut, hitzaurrera eta «Euskal izendegia gauzatzerakoan erabilitako irizpideak» atalera. Argi eta garbi zehazten da hor Espainiako legediak ezarritako baldintza dela pertsona izenetan sexua bereiztea. Halaxe dio, hitzaurrean, Henrike Knörrek:

Zerrenda ontzean gogoan izan ditugu aldioro hizkuntzaren aldetikako egokitasuna, izen-eramaileari zor zaion duintasuna eta beharrezkoa den sexu bereizketa. Baldintza hauetatik azken biak indarrean dagoen Espainiako legeak espresuki aipatzen ditu. (9. or.)

Harritu egin nau datuak, eta eman dit zer pentsatua. Onartzen dut beharrezkoa dela hizkuntza bakoitzeko pertsona-izenen zerrendak araututa egotea, eta Knörrek aipatzen dituen hizkuntz egokitasuna eta izen-eramaileari zor zaion duintasuna zerrenda horiek arautzeko irizpide egokiak iruditzen zaizkit. Baina XXI. mendean sexuak bereiztera derrigortzen gaituzten legeak izaten jarraitzen dugula ikusteak halako ezinegon bat sortu dit. Aspaldi hasiak gara gizarteak inposatzen digun genero bereizketa salatzen, emakumeak «emakume moduan» eta gizonak «gizon moduan» jokatzera, janztera, bizitzera… behartzen gaituzten lege nahiz gizarte-arauak zalantzan jartzen. Izan ere, txiki-txikitatik irakasten zaio haurrari mutila ala neska izaten eta horren arabera jokatzen (aurtengo Kilometroetan kamiseta bat erosi nahi izan nion lau hilabeteko alabari, eta «neska ala mutila?» izan zen saltzailearen lehen galdera; lau hilabete zituen!!!!!); txiki-txikitatik ez, izen bat ematen zaion momentutik baizik. Izena «pertsona barru-barrutik markatzen duen baloretzat» jotzen bada, eta «gizarte mailan norberaren ezaugarri bereizlea» baldin bada (12. or.), argi dago neska-izenak eta mutil-izenak bereizita nesken eta mutilen izaerak ere bereizi egiten direla.

Pentsatzen dut Espainiarenaren antzeko legedia izango dutela beste herrialde askok ere ponte izenei dagokienez. Egin dezatela nahi dutena herrialde horietan, baina iruditzen zait euskarak duen abantailetako bat dela genero gramatikalik eza, eta aukera horretaz balia gaitezkeela behingoz genero markarik izango ez duten izenak sortzeko eta erabiltzeko. Badakit tradizioa aipatuko didatela hizkuntzalari eta araugileek, eta euskal tradizioan izen batzuk gizonezkoentzat erabili izan direla eta beste batzuk emakumezkoentzat. Erantzungo nieke tradizioak ere aldatu egiten direla gizarte-arau, -behar eta -aldarrikapenak aldatu ahala, baina tira, oraingoz ez naiz sartuko erdal izenen ordainak diren eta generoa markatuta dakarten izenekin, ezta santuen euskal izenekin ere, ezta tradizio laburragokoak diren baina arrakasta handia izan duten neologismoekin ere. Baina «azken urteotako proposamenak» deiturikoen kasuan, hots, tradizio laburreko izenen edota are izendegi honetan ageri diren izen berrien kasuan, zergatik mugatu izen bakoitzaren generoa? Naturako izakien, mitologiako pertsonaien, mendi, ermita nahiz herrien edota kontzeptu abstraktuen izenak zeren arabera sailkatzen dira genero baten nahiz bestearen barruan? Zergatik da Enara izen femeninoa eta Ekaitz maskulinoa? Izendegiaren hasieran ematen digu erantzuna Mikel Gorrotxategik:

Hitz arruntetatik eta toponimoetatik hartutako ponte izenen sexu bereizketa, tradizioari segituz egin da, kontuan izanik izen arruntek euskaraz ez dutela genero gramatikalik. Hori dela eta, printzipioz, kontsonantez eta –i, –o, –u bokalez amaitutakoak (Haritz, Ibai…) gizonezkotzat ematen dira, eta –a, –e dutenak berriz, (Ganeta, Iluntze, Loyola…) emakumezkotzat. Baina tradiziozko printzipio honek baditu bi salbuespen. Batetik, Andre Mariaren santutegiak direlako, emakume izentzat ematen direnak (Aitziber, Irantzu, Izaskun…) eta, bestetik, gure historian gizonezkoak izendatzeko erabili direnak, besteak beste, Gartzea, Otsoa, Sendoa… (25. or.)

Ez dakit zenbateraino betetzen den printzipio hori tradizioan; nik behintzat arau bezainbeste salbuespen dagoela esango nuke. Hasieran aipatutako izen-multzoan bertan, Lur, Izar eta Izaro salbuespenak lirateke (kontsonantez edo –o bokalez bukatzen dira; beraz, maskulinoak behar lukete), baita Iraultza ere (printzipio horren arabera, femeninoa behar luke). Eta beste makina bat salbuespen aurki daitezke izendegian, eta ez denak «Andre Mariaren santutegiak direlako» edo «gure historian gizonezkoak izendatzeko erabili» direlako.

Ikusita «tradiziozko printzipio» horrek zenbat salbuespen dituen, ni ez nintzateke hasiko inoiz genero-markarik izan ez duten euskal izen arruntak modu horretan sailkatzen (zinez harrigarriak egin zaizkit hainbat izen-bikote, –a erantsita femenino «bihurtzen» direnak: Amets > Ametsa, Haitz > Haitza, Haize > Haizea, Hodei > Hodeia, Zuhaitz > Zuhaitza…), eta neutro moduan utziko nituzke naturako izakiak (Itsaso, Haizea, Lur, Ekaitz, Sua, Ur, Ibai…), kontzeptu abstraktuak (Amets, Iraultza, Aberri…), izaera-ezaugarriak (Lirain, Eder…), herriak (Nagore, Ainhize, Auritz…) mendiak (Aralar, Aizkorri, Gorbeia…) eta antzekoak izendatzen dituzten izenak.

Badakit oso auzi korapilatsua dela, eta ez dudala nik korapiloa artikulu labur batean askatuko. Badakit, halaber, oso zaila dela Espainiako legediari kontra egitea, eta Euskaltzaindiak ezin diela hainbat gauzari entzungor egin. Badakit, azkenik, Euskal izendegia prestatzen aritu diren hizkuntzalari eta bestelako adituek ikaragarrizko lana egin dutela tradizioa aztertzen eta irizpide batzuk finkatzen. Baina uste dut zilegi dela hainbat kasutan tradizioa auzitan jartzea eta aurrera begirako proposamenak egitea. Eta uste dut oraindik badagoela zer eztabaidatua.

Aiora Jaka Irizar

Aurten izan naiz ama lehen aldiz, eta alaba jaio denetik horixe da etengabe ahotan darabildan hitza: «poxpola». Ez «bihotza», ez «laztana», ez «maitea»; niri «poxpola» ateratzen zait. Halaxe deitzen zidan niri amak umetan, eta, hogeitaka urtean ahaztu antzean izan dudan arren, alaba jaio orduko automatikoki atera zait berriro: «poxpola».

Oso hitz polita, gertukoa, goxoa… iruditzen zitzaidan arren, senak esaten zidan ez nuela ohiko hiztegietan behintzat erraz aurkituko, eta horixe konfirmatu zidan nire lehen bilaketak. Euskal hiztegi nagusiak kontsultatu, eta «poxpolin(a)» bai, baina «poxpol(a)» ez nuen inon topatu, ez bada Azkueren hiztegian: «poxpol (G-goi-to): Agallón, excrecencia de roble con que juegan los niños»; baina, hasiera batean, erabat baztertu nuen nire adjektibo polita hain definizio mordoiloarekin lotzea.

Amari galdetu nion, beraz, nondik atera zuen hitz hura, eta zer esan nahi zuen zehazki. Esan zidan bere ezagun batek «poxpolo» deitzen ziola semeari, gorputz argala eta buru handia zituelako nonbait, eta ziurrenik horregatik hasiko zela bera niri «poxpola» deitzen. Erantzun hark, baina, ez ninduen erabat konbentzitu (ez dut uste inoiz oso buruhandia izan naizenik, ezta bereziki argala ere, eta, gainera, uste dut amak «maitea», «polita», «moñoña»… zentzuan erabiltzen zuela hitza). Kontu hari bueltaka ari nintzen batean, txikitan ikastolan kantatzen genuen kanta batez gogoratu nintzen:

Han urrun etxe poxpola, hola, hola,
tximinitik gora kea dariola, hola, hola.
Gaintxoan arbola, zelai erdian,
erreka pol-pola etxe atarian,
eta tralala, eta tralala,
dena txiki, txiki, txikia, hola.
…

«Etxe poxpola» dio kantak (laugarren lerroan «erreka poxpola» genioen guk, baina badirudi «erreka pol-pola» dela berez); «poxpola» ez da, beraz, gure amaren asmakizuna. Hark ere entzuna zuen nonbait hitz hura. Kanta haren letrak ahaztuxeak nituela-eta, Interneten bilatu dut kanta osoa, eta orain arte ez nekizkien hainbat kontu interesgarri ikasi ditut:

Jakin dut Txirri, Mirri eta Txiribitonek baino lehenago isilpeko ikastoletako andereñoek kantatzen zutela abesti hura. Eta Jose Ignazio Ansorena «Mirri»-ri esker jakin ahal izan dut Émile Jaques-Dalcroze (1865-1950) suitzar musikari, konpositore eta pedagogoarena dela doinua. Euskarazko hitzak, Ansorenaren arabera, Debako Joseba Markiegi (1894-1936) apaiz, idazle eta itzultzailearenak dira, Peli eta Polentzi ezagunagoen anaia zaharrarenak hain zuzen. Kantaren euskarazko bertsioa gerra aurreko urteetan kaleratu zen euskal prentsan behin baino gehiagotan (1932an Euzkadin, 1933an Txistularin eta 1934an Argian), baina ziur aski 1933an argitaratutako Saski-naski. Poxpoliña. Jolas-abestiak liburuari esker lortu zuen zabalkundea. 1932koan, ezagutzen dudan lehenengo argitalpenean, Lekuona (Manuel Lekuona, zalantzarik gabe) aipatzen da egile moduan.

Émile Jaques-Dalcrozek haurrei musika irakasteko erritmoan eta mugimenduan oinarritzen zen metodo berritzaile bat proposatu zuen XX. mendearen hasieran, eta metodo hark berehalako arrakasta izan zuen Europako hainbat herrialdetan. «Han urrun etxe poxpola» kanta ere keinu eta gorputz-mugimenduen laguntzaz kantatzeko abesti bat da, hain zuzen (han ibiltzen ginen gu ikastolan, eskuekin «hola, hola» egiten, etxe poxpolaren teilatua eta hormak deskribatzen). Kanta hura bera katalanera egokitu omen zuen Jaques-Dalcrozeren ikasle izandako Joan Llongueresek, eta bertsio katalan hartatik euskaratu omen zen haur-abestia.

«Poxpola» hitzaren esanahi zehatzari buruz zer edo zer argituko zidalakoan, beraz, katalanezko bertsioa bilatu dut:

Allà dalt hi ha una caseta, així, així,
amb un fum que vola per la teuladeta, així, així.
té una finestreta i un petit jardí
i una fonteta al mig del camí.
Tra la ra la la ra la la la
Tot és petit, petit, molt petit, oidà.
…

Horren arabera, beraz, «una caseta» itzultzeko erabili du itzultzaileak «etxe poxpola». Argi dago ez dela hitzez hitzezko itzulpena, nolabait egokitu egin baitu katalanezko bertsioa euskaraz erritmoa eta errima mantentzeko, baina argi dago etxe poxpola «una caseta» dela, hots, etxe txiki, ziurrenik polit bat. Eta Jaques-Dalcrozeren beraren jatorrizkora jota gauza bera ikus liteke: etxe poxpola «une maisonnette» da jatorrizkoan:

Il est une maisonnette, comm’ ça, comm’ ça;
De la fumée blanch’ sort de la cheminette, comm’ ça, comm’ ça;
Un’ petit’ pelouse, un petit sapin,
Un’ petit’ fontaine, un petit jardin.
Tra la la, la la la la, la
tout est petit, petit dans cett’ maison-là.
…

Ezin dugu jakin itzultzaileak berak kanta hau itzultzeko asmatutako adjektiboa den «poxpol(a)», baina badirudi idatziz behintzat hark erabili zuela lehen aldiz.

Gerora ez dirudi hitzak zabalkuntza handirik izan duenik, Eusebio Erkiagaren 1968ko testu batean baizik ez baitut berriro ikusi: Araibar zalduna liburuan bi aldiz ageri da «poxpola» hitza:

—Politak dituzu izan ere, ba, begiak! —ziotsan Manu-k poliki, neskatxa poxpolari.

Beste poxpola aiek, toldo baten aldamenean etzin ziran, ondar bero gaiñean luze luze.

Esanahiari dagokionez, beraz, pentsatzen dut Orotarikoak «poxpolin» hitzari ematen dizkion lau adieretatik bigarrenarekin lotuta dagoela:

2. pospolin (V-gip). Ref.: A (pospolin); Elexp Berg (pospoliñ). “Persona linda y graciosa y pequeña” A. “Nombre con el que se denomina cariñosamente a las niñas.

Berez pertsonak eta batez ere neskak izendatzeko erabiltzen bada ere,  Orotarikoko azken adibideak bestelako aukerak ere zilegi direla iradokitzen du:

Ze moduz dabill gure pospoliña? Zuen neskatillia dago pospoliña” Elexp Berg. Cf. VocNav s.v. pospoliña.
Ekatzu patxo bat poxpoliñ, ekatzu patxo bat, arrosatxoa. Ag G 74.
Musikari pilla bat mutur batean ta Elizondoko neska poxpoliñak egurasten joan-etorrian. Anab Poli 80.
Aitonaren belaunetara atxiki kontu eskean billakatu genitun poxpolin zoragarri aiek ziaro gordindu zaizkigu. Etxde JJ 214.
Belenen sortu zaigu, / –krixkitin kraxkitin– / Jesustxo poxpolin. NEtx LBB 304.
Orain bideko erriak ezik, Santesteban poxpoliña! urrutiko erriskak ere ikusten ziran. Anab Poli 72.

Egia da ebidentzia idatzi askorik ez duela hitzak, baina, «etxe poxpola» kantaren historia kuriosoagatik besterik ez bada ere, uste dut mereziko lukeela sarreratxo bat gure hiztegietan. Haurrentzako jolas-abestiak euskaratzen jardun zuten idazle-itzultzaileak eta ezkutuko ikastoletan kanta haiek irakasten aritu ziren andereñoak omentzeko modu polita litzateke. Hauxe, beraz, hiztegigileentzako nire proposamena:

poxpol: gauza edo pertsona txiki, polit, lirain, panpoxa. Han urrun etxe poxpola, hola, hola; tximinitik gora kea dariola, hola, hola.

Aiora Jaka Irizar

Euskaldunok beti poztu izan gara euskararen genero-bereizketa ezaz, batez ere inguruko erdarak maskulinoaren mendeetako nagusitasunari aurre egin eta arazoari irtenbide asebetegarri bat emateko ahaleginean formula astun (los/las ciudadanos/ciudadanas vascos/vascas…) bezain barregarriak (personas infantiles) asmatzen ikusten ditugun garaiotan. «Eskerrak guk ez dugun halakoen beharrik! —pentsatzen dugu maiz, kopetako izerdia lehortzearekin batera—. Behingoagatik, euskara askoz ere sinpleagoa da!». Bada, azkenaldian, behin baino gehiagotan bihurtu zait arazo itxuraz hain erraza dirudien auzia, hainbat itzulpenen aurrean beste hizkuntzetako itzultzaileek hartu behar ez duten erabaki bat hartzera behartuta ikusi izan dudalako neure burua.

Erdaretako maskulino generikoa euskaratzeko ez daukagu inolako arazorik: les politiciens français, esaterako, «frantses politikariak» itzuliko genuke, eta kitto. Arazoak, ordea, genero-marka orokorra ez, baizik eta espezifikoa denean sortzen dira (edo sor daitezke, behintzat): un amigo «lagun bat» da, jakina, baina una amiga ere berdin-berdin da «lagun bat». Kasu askotan horrek ez dauka garrantzirik, eta ez dugu «emakumezko lagun bat» edo «gizonezko lagun bat» itzultzeko beharrik sentitzen, erdal izen-sintagmak daukan informazio gehigarri hori euskaraz testuinguruak ematen duela iritzita edo informazio gehigarri hori testua ulertzeko ezinbestekoa ez dela pentsatuta.

Dena den, esango nuke halakoetan ere gure kontzientzia matxista gailentzen zaiola maiz gure kontzientzia feministari: ziur naiz hamar itzultzailetik bederatzik ez lukeela inolako arazorik izango hau honela itzultzeko: Un taxista ha sido detenido por conducir ebrio > «Taxi-gidari bat atxilotu dute mozkortuta gidatzeagatik». Aldiz, goiburua femeninoan balego, Una taxista ha sido detenida por conducir ebria, uste dut bati baino gehiagori bonbillatxoa piztuko litzaiokeela, eta femenino hori euskarazko goiburuan nola txertatu hausnartzeari ekingo liokeela. Kazetariek ez lukete arazo handiegirik izan behar halakoetan, goiburuan zehaztu ez arren azpitituluan edo gorputz-testuan adieraz bailezakete taxi-gidaria emakumezkoa dela: «Taxi-gidari bat atxilotu dute mozkortuta gidatzeagatik. Emakumeak positibo eman zuen poliziaren kontrol batean», esaterako. Baina itzultzaileok, batez ere literatura itzultzean, ez ditugu eskuak hain libre izaten, eta askotan ez da hain erraza izaten genero-kontu horiek itzultzea.

Esku artean dudan itzulpen batean, behin baino gehiagotan gertatu zait ataka estuan geratzea, emakumezkoaren marka sartu ala ez sartu. Eta guztiz amorrarazi nau konturatzeak maskulinoaren kasuan ez dudala planteatu ere egin gizonezkoaren marka sartzea, hasieratik «normala» egin baitzait pertsonaia jakin bat gizonezkoa izatea. Esate baterako: itzultzen ari naizen ipuin bateko bi pertsonaia nagusiak «gizona» eta «emakumea» dira. Une batean, bi pertsonaia horiek taxi batean sartzen dira, eta, beraz, hortik aurrerako eszenan hiru pertsonaia daude: gizona, emakumea eta taxi-gidaria. Ipuin osoan zehar taxi-gidaria gora eta taxi-gidaria behera aritu naiz, ziurtzat joaz irakurlearen buruan taxi-gidari hori gizonezko gisa gorpuztuko dela, jatorrizkoan bezala. Aldiz, beste ipuin batean, gizonezko protagonistari iseka eginez hurbiltzen zaio une batez «lagun bat», baina, hara!, kasu honetan, emakumezkoa. Eta hortxe nire zalantza: zehaztu behar ote dut lagun hori emakumezkoa dela? Gizonezkoa balitz, ziur ez nukeela zalantzarik izango «lagun bat» jartzeko. Baina, emakumezkoa izanik, zehazteko beharra sentitzen dut, «lagun bat» jarriz gero irakurleek ere gizonezko baten irudiarekin lotuko dutelako uste ia osoan (gogora datorkit hemen Iban Zalduaren ipuin bat, irakurleak lotsaren lotsaz gorritzea lortzen duena, bukaerara arte ez baitira konturatzen protagonista emakumezkoa dela).

Beraz, zer egin behar dugu itzultzaileok horrelakoetan? Zer da kontzientzia feministaren arabera itzultzea? Pertsonaia jakin bat emakumezkoa dela zehaztea, ustez-eta bestela irakurleek gizonezko batengan pentsatuko dutela? Ala generoak zehaztu gabe uztea (jatorrizkoak ez baldin badu, noski, beste inon generoa zehazten duen beste hitzik erabiltzen), irakurleen kontzientzian generoen bereizkuntza gaindituta dagoelako esperantzan? Ala are, zenbait itzulpen-teoria feministak proposatzen duen bezala, jatorrizkoan ageri diren genero-markak nahierara manipulatzea, itzulpenean irakurketa berriak iradokiz? Jakina, hemen ere, beste hainbat itzulpen-auzitan bezala, ez dago erantzun bat eta bakarrik; kasuaren arabera erabaki baten ala bestearen alde egingo du itzultzaileak. Nolanahi ere, halakoek argi uzten dute itzultzaileak ezin duela inoiz «neutroa» izan, ondorio garrantzitsuak izan ditzaketen erabakiak hartzera behartuta baitago etengabe.

Aiora Jaka Irizar

Lawrence Venuti itzultzaile eta ikertzaile estatubatuarrak ozen salatu zuen mundu anglosaxoiko eta batez ere Ipar Ameriketako itzulpenen izaera distortsionatu, amerikartu eta inperialista bere The translator’s invisibility (1995) entzutetsuan. Liburuan, Venuti kexu ageri zaigu ingelesera egiten diren itzulpen gehienak itzulpen-itxurarik ez duten testu «gardenak» direla, non itzultzailearen ikusezintasuna itzulpen onaren seinaletzat hartzen den. Venutik salatzen du irakurle amerikarrari irakurketa erraztu nahi horretan guztiz ezabatzen direla jatorrizko testuaren eta jatorrizko kulturaren hainbat eta hainbat ezberdintasun, eta kulturen eta hizkuntzen arteko distantzia laburtzea izan ohi dela itzultzaile eta batez ere argitaletxe gehienen helburu edo premisa, nahiz eta horrek askotan jatorrizko testua guztiz desitxuratzea dakarren.

Joera hori egiaztatzeko aukera izaten ari naiz une honetan, 2012ko Literatura Nobel saridun Mo Yan txinatarraren lan baten euskarazko itzulpenaren harira. Txinatar literaturan aditua den Maialen Marin itzultzailearekin batera ari naiz Mo Yanen zortzi ipuin euskaratzen, eta, txineraz ez dakidanez, Maialenen jakintza baliotsuaz gain testu horien frantsesezko eta ingelesezko itzulpenak dira nire laguntza bakar (Mo Yanen gaztelaniazko itzulpen ia guztiak ingelesezko bertsioa zubi-testutzat hartuta eginak dira). Eta testuen arteko konparaketak Venutiren tesiak baieztatzeko aukera eman dit: harrigarria da ingelesezko testu amerikarren eta frantsesezko itzulpenen arteko aldea zenbait pasartetan. Maialenek bere doktore-tesian Mo Yanen lanen itzulpenen azterketatik ateratzen dituen ondorioak guztiz aplikagarriak dira gu euskaratzen ari garen ipuin hauen kasuan ere: Howard Goldblatten itzulpen anglofonoa itzulpen «domestikatzailea» da guztiz, testu ingeles «natural» bat lortzeko helburuz guztiz moldatu, moztu, laburtu eta are «zentsuratu» egiten baitu jatorrizko testua; Chantal Chen-Androren itzulpen frantsesa, aldiz, askoz ere lotuago mantentzen zaio jatorrizkoari, inolako omisio, gehikuntza edo bestelako alteraziorik gabe.

Dirudienez, oro har, Estatu Batuetan, irakurle eta argitaletxeen exijentziek pisu handiagoa dute maiz jatorrizkoarekiko leialtasunak baino. Arrazoi komertzialek agintzen dutela, alegia: argitaletxeek ez dituzte irakurle anglofonoei arrotzegiak —edo luzeegiak, edo astunegiak, edo inkoherenteegiak— egingo zaizkien liburuak ekoitzi nahi, lan irakurterrazak baizik: luzera egokikoak, itxuraz exotikoak baina erreferentzia ilunegirik gabeak, logika eta koherentzia mendebaldarraren arabera antolatuak.

Frantziako argitaletxeen gaur egungo politika desberdina dela dirudi: itzulpenak jatorrizkoetatik gertuago egon ohi dira oro har. Arabieratik euskararako itzulpenean eskarmentua duten Arantzazu Royok eta Xabier Olarrak ere horixe bera konfirmatu zidaten beren esperientziaz galdetu nienean: ingelesezkoa askoz ere itzulpen libreagoa izaten omen da frantsesezkoa baino.

Kontu honek zer pentsatu handia eman zidan Mo Yanen itzulpenari ekin nionean: zer exijitzen digute euskal argitaletxeek euskal itzultzaileoi? Zein itzulpen-arau dira nagusi gurean? Zenbateko pisua du jatorrizkoarekiko leialtasunak eta zenbatekoa produktua saldu beharrak? Zenbateraino ezabatu edo moldatu ohi dira jatorrizko testuen erreferentzia arrotzak, pasarte ilunak, ustezko inkoherentziak? Zenbaterainoko ikusgarritasuna du itzultzaileak? Argi dago hain irakurleria mugatua duen hizkuntza batean ekoizten den produktu batek gutxieneko salmenta batzuk bermatuta izan behar dituela, eta, zentzu horretan, argitaletxeek testu ongi idatzi eta irakurterrazak nahi dituztela. Baina iruditzen zait gure literatur sistemaren txikitasun horrek berak nolabaiteko umiltasuna ezartzen digula itzultzaileoi: nago gaur egun handinahikeria deritzogula garai bateko euskal itzultzaileen dena etxekotu nahi horri, eta jatorrizkoarekiko «leialak» diren testuak hobesten ditugula, «nor gara gu, euskal itzultzaile umil bezain xumeok, txinatar literaturako idazle handienetako baten lanak desitxuratzeko?» pentsatuko bagenu bezala. Badirudi literatur sistema jakin baten txikitasun edo handitasunak eta inguruko sistemekiko dituen harremanek eragin handia dutela, hain zuzen ere, sistema horretako itzulpen-arauetan. Maialenek bere tesian egiaztatu ahal izan duen bezala, Estatu Batuetan ere, zenbat eta ezezagunagoa jatorrizko testuaren idazlea, orduan eta lizentzia handiagoak hartu ohi dituzte itzultzaileek. Aldiz, autorea ezagunago bihurtu ahala eta errekonozimendu internazionala eskuratu ahala, itzultzaileek gehiago errespetatuko dute autore horren autoritatea.

Beste tesi bat idatz liteke gorago aipatutako galdera horiei erantzunez, tesi zinez interesgarria, inondik ere. Blog honetako nire debutean balizko tesi horretarako hipotesi edo galdera batzuk proposatu besterik ez nuen egin nahi, eta hara non, hariari tiraka, uste baino gehiago luzatu naizen. Hementxe utziko dut, beraz, nire gaurko gogoeta. Ongi etorri bitez erantzun, kontra-iritzi, kritika eta proposamenak!