uztaila 2013 – 2 orrialdea

2013-07-17

Egun seinalatuak

Bego Montorio

Etxe askotan, sarritan sukaldean, markaz betetako egutegi bat egon ohi da. Gehienok agenda zereginetarako erabiltzen dugula esango nuke, han jartzen baitugu noiz dugun ordua medikuarekin, noiz pasatuko diguten autoaren aseguruko faktura, noiz hasiko den halako ikastaroa… Baita egutegiak berez markaturik ez dakartzan egun seinalatuak, etxean etxekoak, azpimarratzeko ere: Keparen eguna, Aneren eguna, gurasoen ezkontzaren eguna…

Gertukoekin baino ospatzen ez ditugun egun horiez gain, badira mundu osoan-edo zerbaiten alde edo kontra jarduteko izendatzen diren beste egun bereizi horiek: langileen eguna, emakumeen eguna, uraren eguna, torturaren aurkako eguna… Horietako batzuk inprentatik datoz ondo nabarmenduta egutegietan, beste batzuk ez, baina, oro har, ez dugu izendatzeko arazorik izaten, izena eta izana estu-estu lotuta egoten baitira.

Badira, alabaina, ez guztiz pribatuak ez hain nazioartekoak ez diren beste egun seinalatu batzuk, zerbaiten errebindikazio egunak, eta horiek, ez dakit zergatik, buruhauste galantak sortzen dizkigute euskaraz izendatzeko.

Bitxia da kontua, eta ez dakit loturarik duen nik egin dudan bereizketa horrekin; hori bai, aipatuko ditudan guztiak euskararen lurraldean sortuak dira, gure inguruko elkarte edo erakundeek asmatuak. Hasieratik euskaraz pentsatuta? Hori ez dakit.

Niri gogora datorkidan lehendabizikoa Aberri eguna da, eta baliteke horixe izatea ondorengo izen (nire ustez) xelebreak sorrarazi dituena. Edo, agian, lehenago erabilitako bide bati helduko zion horrek ere –Domu Santu eguna, Pazko egunak,…–; ez dakit. Dakidana da urrun joan direla batzuk bide horretan aurrera; urrunegi, aukeran.

Natorren berriro Aberri egunera; denok dakigun moduan, ez da aberri guztien eguna, euskal aberriarena baizik (euskal horrek denontzat gauza bera esan nahi duen ala ez, ez naiz horretan sartuko). Euskal Aberriaren Eguna, beraz, Aberri Eguna bilakatu zen. Aspaldi. Guk denok izen horrekin ezagutu dugu, eta halaxe finkaturik geratu da; izendapenaren egokitasunaz eztabaidatzea alferrekoa da dagoeneko.

Bada, eredu horri jarraituz, nonbait, esparru txikiagoko beste Egun batzuk sortuz joan dira, konta ezin ahala sortu ere, eta izen elkarketa bitxi horren bidea ni txunditurik naukan mailaraino eraman dute.

Hona adibide batzuk, orain gutxikoak denak ere.

Ba omen da Nazio Batuen Erakundeak sustatutako Zuhaitzaren Egun nazioartekoa, abuztuaren 29an, baina, Bizkaiko herri batean Zuhaitz Eguna ospatu zuten martxoan. Euskal zuhaitzen eguna? Ez dakit bada.

Saharaui Eguna. Lehengo batean ikusi nuen kartela, etxe ondoan (argazkia ere atera nion, baina segapotoan trabaturik gelditu zait). Saharakoekin lanean diharduen elkarte batek antolatu du.

Ulertu, ulertu… bada, bai; pentsatzekoa da Sahararekin elkartasuna azaltzeko eguna izan nahi duela. Ulertu, ulertu… ulertzen ez dudana da nola ez zaion taldeko inori deigarria (zerbait esatearren) egin izen hori.

Aberria, zuhaitzak, sahararrak… nolabaiteko generikotasun bat adierazten duten hitzetatik partikularrera salto eginez, elkarte edo erakunde baten egunekin egiten dugu topo. Eta, elkarteak nolako izena, halakoa ateratzen da eguna.

Artekale ez da kale bat, kale arteen elkartea baizik: kaleko antzerkia, kaleko zirkua….

Gugaz elkarteak egun bateko ekitaldia antolatzen du, beste herrialde batzuetan, munduan, sustatzen dituen proiektuetarako laguntza jasotzeko. Gugaz + munduan + eguna = Gugaz Munduan Eguna.

Beste elkarte batzuek ere deklinatutako hitz batez izendatzen dute beren burua, hala nola Herrira, eta hala, hau sortzen da:

Lizarrako Herrira Eguna. Bai, egia da, kartelean Herrira elkartearen logoa agertzen da, argi dago elkarte horrek baduela zerikusia eta inork ez duela “Lizarrako herrira eguna” irakurriko. Ados. Baina…

Horra beste bat, segidan irakurriz gero zoragarria dena; egin ezazue aproba: Lagatzu-eguna-euskal-jaia.

Eta amaitzeko, sintetikotasuna eta elebitasuna uztartzen dituen adibide kalifikatzen-ez-dakidan bat:

Hots, Instituto de la Máquina Herramienta Eguna.

Begira-begira geratu natzaio. Behin eta berriro irakurri dut, ahots gora: Instituto de la Máquina Herramienta Eguna. Buf! Gehiegi zait hori, tumatxa.

Gaurkoa, niretzat, 31 eskutik eguna!

2013-07-16

Itzulpen kontuei buruzko hainbat axioma (eta, hamarrera iritsiko balitz, dekalogo)

Angel Erro

BAT.- Ez dago itzuli ezin daitekeenik.

BIZPAHIRU.- Ez dago hizkuntzarik zeinetatik edo zeinetara itzuli ezin daitekeen.

LAU.- Itzulpenak hizkuntza ezberdinen eta kultura berdinen artean ematen dira. (Oraindik ez da asmatu, beharko balitz ere, itzulpen interlinguistiko diskulturala)

BOST.- Itzultzaile batek egilearen asmoaren barrenean sartzeko ahalmena du, batez ere hau hilda badago.

SEI.- Ezein itzulpen ez da neutroa. Itzultzailea ahalegintzen da egilea (finkoa) bere balizko irakurleekin (aldakorrak) adiskidetzen. Behin eta berriz.

ZAZPI.- ‘Traduttore traditore’ esapideak ‘itzultzailea traidore’ esan nahi du, eta pentsatzekoa da jatorrizkoan emateko ohitura dela bere egiazkotasuna frogatzeko biderik azkarrena.

ZORTZI.- Itzulpenean gehien traizionatzen den hizkuntza da gehien ezagutzen dena.

BEDERATZI.- Itzulitako lanak ere bere tradizioarekin dialogatzen du, bestearekin monologatzen.

HAMAR.- Itzuli ezin daitekeen umoreak ez du (jatorrizkoan ere) esatea merezi.

2013-07-15

Mintzagaiari deika (II)

Asier Larrinaga Larrazabal

Aurreko postean esan nuen esaldi batzuetan mintzagaia informaziogune bihurtuta aurkitzen dudala, eta informaziogunea, gehikuntza bihurtuta. Adibide gehiago agindu nituen post honetarako, eta hitza betetzera noa. Hona lehena:

(1a) Izan dezakezu dieta bat osasunerako ona dena eta ingurumenari ere kalte txikia egiten diona, baina hori bakarrik, bere horretan, niretzat ez da nahikoa esateko dieta osasungarria eta jasangarria denik.

Lehen adibide hori itzulpen bat da, oso gardena («puedes tener una dieta que sea…»), eta nik honela emango nuke:

(1b) Zure dieta, beharbada, ona izango da osasunerako, eta kalte txikia egingo dio ingurumenari, baina hori bakarrik…

Edozelan ere, ez dut uste subjektua mintzagai modura hanpatzeko beharrik dagoenik.

(1c) Beharbada, zure dieta ona izango da osasunerako, eta kalte txikia egingo dio ingurumenari, baina hori bakarrik…

Hurrengo adibidearen jatorria ohar ezagun bat da, datu pertsonalak eskatzen dizkigutenean orri-oinean jartzen dutena.

(2a) Zure datuak XXXk kudeaturiko datu-base batean jasoko dira, helburu komertzialekin. Zure datuak kontsulta ditzakezu, zuzendu, ezabatu edo erabilpen horietarako ukatu, azpiko helbidera mezu bat bidaliz.

Bertsio asko daude, baina denetan sumatzen dut mintzagaia informaziogune bihurtuta. Horrelako bat nire eskuetara helduz gero, beti aldatzen dut. Alternatibak bat baino gehiago dira.

(2b) Zure datuak XXXk kudeaturiko datu-base batean jasoko dira, helburu komertzialekin. Zure datuak kontsultatzeko, zuzentzeko, ezabatzeko edo erabilpen horietarako ukatzeko, mezu bat bidali behar duzu azpiko helbidera.
(2c) Zure datuak XXXk kudeaturiko datu-base batean jasoko dira, helburu komertzialekin. Zure datuak kontsultatu, zuzendu, ezabatu edo erabilpen horietarako ukatu nahi izanez gero, mezu bat bidali behar duzu azpiko helbidera.

Hurrengo adibide hauek ere itzulpenak dira; EiTBren estilo-liburuaren zirriborroko pasarte batzuk. Testua gaika dago antolatuta, baina paragrafo bakoitzak ideia independente bat biltzen du, gehienetan EiTBren jokabide ideala deskribatzen duen baieztapen gisa.

(3a) EiTB sare sozialetan dago erabiltzaileen leialtasuna lortzeko, markaren irudia sustatzeko eta Internetetik Taldera doan trafikoa bideratzeko, erabateko komunikazioa lantzen duen zerbitzu publikoa dela bide, lanbide eta bikaintasun irizpideetan oinarrituta.
(4a) EITBk bere misioa betetzen du telebista, irratia eta Interneteko kanalen bidez komunikazio-talde publiko gisa, eskaintza osatua eginez.
(5a) Erakundearen hedabide desberdinei haien iritzia eman edo adierazpenak egiten dizkieten pertsonei informatuko zaie horiei emango zaien erabilera, eta beren-beregi jakinaraziko zaie zein saiotan, egunetan eta ordutan emitituko diren.
(6a) Hauteskunde-gauean, emaitzak baloratzeko alderdi politikoen egoitzetatik egiten diren agerraldien jarraipena egingo da kronikaren edukia hauteskunde-giroaz kutsatu barik.
(7a) EiTBko kazetariek inkesta baten emaitzei doazkien irakurketa eta interpretazio egokia egingo dute inkesta egin duen enpresak edo inkesta eskatu duen erakundeak emandako titularrak kopiatu baino lehen. Horretarako, behar-beharrezkoa da kazetariak estatistika eta demoskopiaren inguruko oinarrizko jakintza edukitzea.

Testua EiTBtik kanpo euskaratu zen, eta, itzulpena jaso zenean, Zuzendaritzak goza nezala eskatu zidan, lehen irakurraldian ulertzeko moduan jar nezala. Goiko esaldiak honela moldatu nituen, nik mintzagaitzat jotzen nuena informaziogunetik atera eta mintzagai bihurtuta:

(3b) EiTB sare sozialetan egonda, erabiltzaileak fidelizatzea, marka-irudia promozionatzea, eta Internetetik Taldearen beste hedabideetara igarotzeko bidea erraztea lortu nahi da. Horretarako, komunikazio-zerbitzu publiko integrala, profesionala eta bikaina eskaini behar da.
(4b) Misio hori betetzeko, EiTBk hainbat kanal ekoizten ditu telebistan, irratian eta Interneten, komunikazio-talde publiko baten egitura hartuta, eta eskaintza osatua eginez.
(5b) Pertsona bati EiTBren hedabide baterako iritzia edo adierazpenak eskatzen bazaizkio, garbi azaldu beharko zaio bere hitzak zelan eta zertarako erabiliko diren, eta beren-beregi jakinaraziko zaio zein saiotan, egunetan eta ordutan emitituko diren.
(6b) Hauteskunde-gauean, alderdi bakoitzak bere egoitzan egiten duen balorazio-agerraldiaren jarraipenean, kronikak ez du hauteskunde-giroaz kutsatu behar.
(7b) Inkesten emaitzak direla eta, EiTBko kazetariak euren irakurketa eta interpretazioa egiten ahaleginduko dira, ikerketa egin duen enpresak edo hura eskatu duen erakundeak emandako titularrak erreproduzitu barik. Horretarako, behar-beharrezkoa da kazetariak oinarrizko prestakuntza izatea estatistikan eta demoskopian.

Zalantzan egon naiz, baina, azkenean, jatorrizko testuak ere emango ditut, zerbait argituko dutelakoan.

(3c) La presencia de EiTB en las redes sociales busca fidelizar a la audiencia, contribuir a la imagen de marca y generar tráfico desde Internet hacia el grupo a través de un servicio público de comunicación integral y sujeto a criterios profesionales y de excelencia.
(4c) EiTB lleva a cabo su misión a través de sus canales de televisión, radio e Internet en forma de grupo público de comunicación, con una oferta completa.
(5c) Las personas que manifiesten su opinión o accedan a hacer declaraciones para los distintos medios del ente serán informadas del uso que se hará de las mismas, con indicación expresa del espacio, día y hora de emisión.
(6c) Durante la noche electoral, las comparecencias de valoración en la sede de cada formación política serán cubiertas sin que la crónica se contagie del ambiente electoral.
(7c) Las/los periodistas de EiTB tratarán de hacer una lectura e interpretación propias de los resultados de una encuesta, antes que reproducir los titulares que transmiten las empresas responsables de los sondeos o los organismos que se las encargan. Para ello, resulta imprescindible la formación básica en estadística y demoscopia.

2013-07-12

Fundamentua

Itziar Aduriz Agirre

Gure etxean, fundamentua, izan izaten da baina batez ere, egin egiten da fundamentua. Amaren ahotik gehienetan: «intzan pulamentu pixkat» edo «horrek ez du pulamenturik», maiz entzun izan ditugu eta entzuten ditugu oraindik ere sarri asko. Esango nuke, gure amaren ahotan, maiztasun handiko hitza dela, adiera horretan erabilia.

Horrelakoetan gertatzen den bezala, oso nire egin dut hitz hori eta nireak esaldi horiek eta askotan erabiltzen ditut etxean, baita eskolan ere.

Nire graduko ikasle gehienek, barre-murritza ahoan dutela, Karlos Arguiñanoren esaldiren batekin apaintzen dute nik fundamentuari buruz egindako gomendio serioa. Katalanak eta espainolak dira gehienak, eta garbi dago ez dutela ezagutzen nik hitz honi ematen diodan erabilera, nahiz eta Institut d’Estudis Catalans erakundearen hiztegian sense fonament lokuzioa agertzen den fonament hitzaren azpian: «2 3 [LC] sense fonament loc. adj. Sense serietat, sense formalitat, etc. Home sense fonament».

Real Academia Españolarenean, bigarren adieran hau aurkitzen ahal dugu: «2. m. Seriedad, formalidad de una persona. Este niño no tiene fundamento».

Orotariko Euskal Hiztegian hogei bat adibide daude eta esaten zaigu batez ere hegoaldekoa dela eta bertsolariek erabili dutela.

XX. mendeko corpus estatistikoan, berriz, hamar aldiz, eta horietatik, adiera honekin, bost besterik ez.

Antza denez, ez du euskara idatzian arrakasta handirik izan.

Niri, ordea (+hegoaldeko, –bertsolari), etengabe datorkit gogora eta azkena aurreko astean, horregatik gogoratu zait eta ekarri egin dizuet.

Izan ere, aurreko asteko ostegunean UEUk antolatutako Hizkuntzalari Euskaldunen I. Topaketan parte hartu genuen guztion gogoan hitz hau zegoelakoan nago, hitz hau edo honen sinonimoren bat (funts izan daiteke bat, ganora beste bat).

Fundamentu handia ikusi nuen beren hitzaldiak aurkeztu zituzten ikertzaileen artean. Fundamentuz ari baitira beren ikerketetan ahozkotasunaren gaia lantzen dutenak, euskalkien azterketa diakronikoa egiten dutenak, euskal hizkeren arteko aldakortasunaz aritzen direnak, hizkuntzalari konputazionalak, ikerketa teorikoagoetan aritzen direnak, etab. (egitarauan ikus daiteke gaien oparotasuna).

Euskararen inguruan egun irekita dauden ikerlerroen berri izan genuen. Gehienak martxan dauden tesiak, besteak tesi irakurri berrietatik eratorritakoak eta hainbat ikerketa-proiektuetan daudenak. Horrek erakusten du lanon maila, sakontasuna eta proiekzioa.

Entzuleen fundamentua ere aipatzekoa da horrelako hautua egiteagatik eta parte-hartze bizia izateagatik.

Ezin aipatu gabe utzi topaketa honetako hizlari gonbidatua, blogkidea dugun Iñaki Segurola. «Igarri, ikertu, jakin?» hitzaldi ederrean gogoeta sakonak eta kritikoak egin zituen ikertzearen inguruan eta euskara batuaren bidearen inguruan besteak beste. Aportazio eta iritzi bizigarriak.

Zorionak eta eskerrik asko denoi.

2013-07-11

Pertsonaiak etxekotzen

Koro Garmendia Iartza

Ez da lan samurra izaten beste hizkuntza batzuetan sortutako ekoizpenak gurera ekartzean pertsonaien izenarekin asmatzea. Marrazki bizidunen kasuan, adibidez. Kontuan izan behar da atalez atal euskaraz mintzatuko direla, gehienbat haurrak izango dituztela ikus-entzule, eta, pixkanaka, «ezagun» bihurtuko direla haien artean.

Materiala eskuetara iristen zaionean, besteak beste pertsonaiak izendatzeko pausoa eman beharra dauka itzultzaileak. Batzuetan, arazo handirik gabe egingo du hori ‒Nobita eta Sizuka hizkuntza guztietan dira Nobita eta Sizuka, kasu‒; beste batzuetan, ordea, zelula grisak gehiago nekatu behar…

Adibide bat jarriko dizuet. Esanguratsua eta aipatzeko modukoa iruditzen zaidalako. Little Bear hartza, marrazki biziduna, aski ezaguna da gaztetxoen artean. Kanadan du sorterria, eta herrialde ugaritara zabaldu da handik. Euskal Herrira, esaterako. Hemen, Hartz Txiki du izena. Lagun asko ditu; animaliak dira gehientsuenak, baina gizakirik ere bada tartean. Bereziki, aurrenekoen izenak dira hemen nabarmendu nahi ditudanak. Hartzaren lagunik onenek hauek dituzte jatorrizko izen: Duck, Hen, Cat eta Owl.

Euskaratzeko orduan, nahikoa zuen itzultzaileak, buruhausteetan murgildu beharrik gabe, besterik gabe euskaraz ematea: Ahate, Oilo, Katu eta Hontz. Horixe egin zuten, adibidez, portugesez: Pata, Galinha, Gato eta Coruja izendatu. Guztiz zuzenak dira. Eta ezin zuzenagoak izango ziren aipatutako euskarazkoak ere. Haatik, beste pauso bat eman zuen itzultzaileak; nolabait esatearren, bertoko kutsua emateko ahalegina egin zuen: ahateak Pattal du izena, oiloak Mokollo, katuak Zapi eta hontzak Gautxori. Ez al dira politak? Lan txukuna, benetan.

Ildo beretik joan ziren Frantzian ere. Izen aski politak hautatu zituzten pertsonaiak «etxekotzeko»: Cancane la cane, Picotti la poule, Chaminou le chat eta Ti-bou le hibou.

Askotan, itzalean gelditzen dira itzultzailearen ahalegina, ekarpena eta borondatea. Baina, batzuetan, eguzki-izpiren batek argi egiten du itzal horretan, eta iluntasuna argitzen: «Bai, merezi zuen».

2013-07-10

Poliki

Iñaki Segurola

Uda betean gure bizimodua geldotu bezala egiten da, eta nagitu. Ez sugandilena edo belarretan lanean ari direnena, baina gurea bai. Eta orduan aditzen dugu axkar, bizi, arin, eta hots txarra egiten digute belarrian. Azkar eta ondo usoak hegan entzun izan dugu txikitatik, eta horixe berritzen diogu geure buruari orain. Lan lasterra, lan alferra ere ikasi genuen gerora.

Udakoak urte guztirako balio beharko lukeelakoan edo, mundu garatuarekin nazkatuak dauden askotxok slow diote orain. Slow food-ekin hasi ziren, eta zabaldu egin da afera: slow sex eta slow drink ere ikusi izan ditugu hor zehar, eta slow gehiago ere izango dira bazterretan noski.

“Mugimendua” eta “filosofia” ere deitu izan zaio slow kontu horri, baina ni ohartu naiz ez dugula guk berba zantar gizen horien beharrik. Ez mugimendu eta ez filosofia: gure euskara honek aski du hitz soil batekin. Esan nahi dut: slow ixtorio hori euskaraz ematen hasi, eta jabetzen gara irabazian ateratzen garela poliki-ri esker. Hona nola: gure poliki edo polliki aditzondo horrek bere baitan hartzen ditu ‘ongi, egoki’ eta ‘astiro’; baina kontuz: ez ditu bi gauza adierazten, bazik-eta dena batean ematen eta dena bat dela adierazten (‘ongi-egoki-astiro’). Poliki jan, poliki jo, poliki edan: ez al da bizimodu polita? Poliki bizitzea ez al da hiltzeko presarik ez edukitzea? Bai, badakit askok pentsatuko dutela poliki baino gehiago dela ederki/earki, baina ni oraintxe (uda izango da?, adina izango da?) gauza askotxotan politari esker hobea ematen hasia nago ederrari baino, badaezpada: ardo polita, eguraldi polita, ipurdi polita, burutazio politak, bizimodu polita, arte politak… kasik nahiago ditut politean ederrean baino, badaezpada, baina ez nuke adierazi nahi gauzak erabat hola direnik, eta isildu egingo naiz, luzeegi joko luke-eta.

Abiadura hazkorraren kontra, azkar eta gaizki bizitzearen kontra, produktibismoaren, kirolaren eta abar itsusi askoren kontra, slow atera digute han nonbaitetik, eta ederki aterea dago, baina nik diot poliki genuela hementxe zain, eta hobea dela bera kasik.

Erremate gisa, galdera bat: Iparragirrek giltzapean sartu naute poliki-poliki kantatu zuelarik, zer esan nahi zuen? Eta zer litzateke preso bat, edo asko, edo denak, giltzapetik poliki-poliki ateratzea?

Lan polita litzateke erantzun on bat asmatzea.

2013-07-09

Sebastian Mendiburu (I): «Librua ez da guzia nerea»

Iñigo Roque Eguzkitza

Euskal itzulpengintzaren historia inoiz osatuko balitz, lehenbiziko eginbeharra itzulpenen zerrenda taxutzea litzateke, baina egiteko hori ez da dirudien bezain erraza (ez horixe!). Idazle eta teorialari modernoek esana da liburu guztiak aurretiko liburuen berridazketa direla neurri handi batean, eta testuarteko harreman-sare batean zertzen dela literatura oro.

Hor dugu, esaterako, Axular, itzulpen aitortu nahiz aitortu gabekoen obratzaile (Patxi Salaberri: «Testu-menpekotasuna Axularren obran»), edo Leizarraga bera, gure itzultzaileetan lehena, egile ageri den obretan ere egokitzaile duguna, edo Larramendiren hiztegi hirukoitz famatua (hiztegi elebidun gehienak ez al dira hitz zerrenda batetik abiaturiko itzulpen hutsak?).

Sebastian Mend iburu oiartzuarra ere hor dugu. Herrietako misiolariak euskarazko irakurgaiz hornitu nahian (abuztuko alean ariko gara xeheago horretaz), hainbat testu moldatu zituen, denak aldez itzulpen, aldez sorkari.

Mendibururen lanetan euskarazko testu falta izan zen akuilu nagusia, Jesusen bihotzaren debozioaren sarrerakoan adierazi zuenez.

Euskarazko Libru hau Euskaldun utsentzat egiña da; bada Franzes, Latin edo Gastelania dakitenak, neke gutiagorekin ekus dezakee beste Libruetan, onetan erakusten dena. Españiako Euskaldunik geienak Jesusen Bihotzaren debozioa arturik arkitzen dira; baña debozio onek eskatzen dituen gauzen berri, beintzat andirik, ez dutela.

Euskaldun hutsei zerbitzu egitea zen, beraz, irakurgaion xedea (garai hartako idazle-itzultzaile gehienen lanetan bezala). Larramendik biribildu egin zuen gogoeta hori, liburuari erantsitako «karta»n:

Sinisterazo nai digute, aditzen dala Gaztelania, are ikasi ez dutenen artean. Ezta hori egia: alperren erausiak, eta aitzakiak dirade: hitz banakaren batzuek adituagatik, aizeak daramatzi besteak, eta Jainkoaren hitzaren ogia gelditzen da Euskaldunentzat, txeatu bagez probetxurik gabea.

Gatozen gurera, itzulpengintzara, pixka batean, ohargarria baita nola itxuratzen duen Mendiburuk itzulpenaren eta sorkuntzaren arteko mugaldea.

Librua ez da guzia nerea, ez eta besterena ere. Onegatik ezpaliz, hitz alferra lizake euskaraz, Libruaren asieran edo tituloan ezarri dudana. Egiten hari nintzanean, begietan iduki dut geienean, Jesusen Konpañiako Aita Juan Croisetek debozio beraren gañean egin zuena. Hark berean dakarzien bezala arkituko dituzu onetan esaten diran gauzen asierak edo buruak. Emen arkitzen diran gauzarik geienak an arkitzen dira; baña ez dira arkitzen bietan gisa batean. Ango gisara bagenekartzi ango gauzak, ezpagenekartzi bezala izain lirake, eskolarik ez duten anitz Euskaldunentzat. Neke andirik gabe nork nai adi ditzakean moduan epeñi ditut, nere ustez, han modu eder goratuan, gizon adituentzat egiñak bezala dauden gauzak.

Bikaina da, horratik, lehenbiziko perpaus hori: «Liburua ez da guztia nirea, ez eta besterena ere»; alegia, ez da nire sorkuntza, baina ez da erabat itzulpena ere. Itzulpen da Jean Croiset-en liburutik gauzak hartu diren ginoan: atalburuak handik bete-betean ekarriak dira, eta hangoak dira hemen bildutako guztiak, baina beste era batera antolatuta eta «eskolarik ez duten anitz euskaldun»ek ulertzeko gisan paratuta. Euskara herri-hizkuntza zen aldetik, «nornahik aditzeko moduan» baliatzen du testugileak, eta ez erdarazko «modu eder goratuan».

Interesgarria da azken gogoeta hori. Baten batek pentsa lezake hizkuntzari berari egotz dakiokeela urritasun hori, jasoa ezin izate hori, baina ez: Mendiburuk euskarazko liburuen falta egiten du kulpante:

Galdu dira, euskarazko Librurik gabez, euskarazko anitz hitz; eta gelditu diranak, ez dituzte Euskaldun guziak aditzen.

Ordea, Mendiburuk ondo gogoan zuen Jainkoaren hitza estu zaindu beharra zegoela (lehenago ere hitz eginda gaude katolikoen «estutasun» horretaz), eta, hartara, halakoetan, ahalaz, hitzez hitzeko itzulpena hobetsi zuen.

Eskriturako ta dakartzien Santuen hitzak alik zuzenena gure Euskarara ditut; baña ez beti hitzez hitz. Gañerako gauzetan ez dut begiratu, gauza adirazteko, dakartzien hitzetara; begiratu dut hitzekin esan nai duenara; ta erraten dut hau, len errana ezpalego bezala, ta euskaraz errateko, zuzenenak dirala iduritu zaizkidan hitzekin.

Argi zedarriturik dago, beraz, noiz aritu zen libreen, zentzuari erreparatuz, eta noiz lotuen idazle-itzultzailea. Utz ditzagun hurrengorako, bada, hizkuntza ereduari eta Loiolako idazki-fabrikari buruzkoak.

2013-07-08

Neu naiz alfa eta omega

Alfontso Mujika Etxeberria

Ez, ez erreparatu izenburuko hitz-hurrenkerari, ez egon horren peskizan. Gaurko aletxo hau ez da duela bizpahiru aste Juan Garziak paratutako “Galdegaia aditzaren atzean” gai zinez interesgarri eta mamitsuaren segida. Kontu azalekoago bat, hutsalagoa, ekarri dut lerro hauetara, hutsaren hurrengo interes praktikoa izango duena, ziur asko, blog honek dituen irakurle gehien-gehienentzat. Ohartarazita zaudete, beraz.

Hasteko, begiratu txiki bat Bibliari. Sinestuna nahiz sinesgabea izan, Biblia Mendebaldeko kulturaren erreferenteetako bat da, eta abiapuntutzat hartuko dut. Honela dio Apokalipsiak 21. kapituluko 6. txatalean:

Azkenik, esan zuen: «Egina dago! Neu naiz Alfa eta Omega, hasiera eta bukaera. Egarri denari neuk emango diot doan biziaren iturburutik.

Hor ageri dira alfabeto grekoaren bi letra-izen, lehenarena eta azkenarena. Grekoa sekula ikasi ez dugunok ere ezagutzen ditugu, eta ez horiek bakarrik. Eskolatik pasatu den orok borrokatu behar izan du pi letrarekin, oinarrizko geometria ikastean. Eta grekoz ez dakien jende askok badaki, halaber, alfabeto horretako lehen lau letrak alfa, beta, gamma eta delta direla. Hortik aurrera…

Hortik aurrera ere, alfabeto grekoa ez da “letretako” jendeari soilik dagokion kontua. Zientzia eta teknologiako edozein ikasketatan, alfabeto grekoaren letrak noiznahi agertzen dira. Edozein ingeniarik, konparazio baterako, alfabeto grekoaren letra guzti-guztiak erabiltzen ditu bere ikasketetan.

Horrenbestez, badu nolabaiteko garrantzia letra horiek euskaraz nola idatzi eta ahoskatu behar ditugun jakiteak. Letra horien izenak lexiko arrunteko erreferentziako hiztegietan sarrera dira. Adibidez, RAEren edo Espainiako Errege Akademiaren hiztegian (Diccionario de la lengua española) edo Frantziako Trésor de la Langue Française hiztegian, alfabeto grekoaren letra guztien izenak sarrera dira.

Pentsa liteke aspalditik finkatutako grafia dutela letra-izen horiek gure bi auzo-erdaretan. Bada, bai eta ez. Gaztelaniaz, adibidez, 1992 arte, my, ny, zeta eta theta agertzen zen RAEren hiztegian. Geroztik, mi, ni, dseda eta zeta dira, hurrenez hurren (Hala ere, zientzian eta teknologian, ohikoa da gaztelaniaz, ez my eta ny, ez mi eta ni esatea eta idaztea, baizik eta mu eta nu). Eta frantsesez, adibidez, xi/ksi grafia-aldaera dago, baita zêta/dzêta ere (ez dira agertzen Frantses Akademiaren Dictionnaire de l’Académie française hiztegi ofizialean).

Eta euskaraz? Hiztegi Batuan pi eta omega besterik ez dago. Alfa bera ere falta da, baina pentsa daiteke hala idaztekoa dela, alfabeto, alfanumeriko eta antzeko hitzak araututa baitaude. Gainerako guztiak falta dira Hiztegi Batuan.

Hala ere, oraindik Hiztegi Batura pasatu ez badira ere, Euskaltzaindiak onartu berri ditu alfabeto grekoko letra guztien euskarazko izenak. Zeharka gertatu da: Exonomastika batzordea astroen izenei buruzko arau bat lantzen ari zen, eta, izarren eta konstelazioen izenen atalera iristean, ikusi zuen letra grekoen izenak erabiltzen direla izarrak adierazteko eta hizkuntza bakoitzak bere sistema grafikoaren arabera moldatzen zuela grafia. Adibidez, χ letraren izena ji da gaztelaniaz, khi frantsesez eta katalanez, chi da ingelesez eta portugesez… Horregatik, euskaraz ere izen horien grafia finkatzea komeni zela iritzita, proposamena landu zuen, eta Euskaltzaindiaren Osoko Batzarrak, eztabaidatu eta oharrak egin ondoren, onartu egin zuen joan den maiatzean. Laster argitaratuko da astroen izenei buruzko araua; han, eranskin gisa, letra grekoen izenen zerrenda emango da. Gero, hurrengo itzulian edo, Hiztegi Batura pasatuko dira.

Hau da zerrenda onartua:

euskara	gaztelania	frantsesa	ingelesa	larria, xehea
alfa	alfa	alpha	alpha	A, α
beta	beta	bêta	beta	B, β
gamma	gamma	gamma	gamma	Γ, γ
delta	delta	delta	delta	Δ, δ
epsilon	épsilon	epsilon	epsilon	Ε, ε
zeta	dseda	zêta/dzêta	zeta	Z, ζ
eta	eta	êta	eta	H, η
teta	zeta	thêta	theta	Θ, θ
iota	iota	iota	iota	I, ι
kappa	kappa	kappa	kappa	K, κ
lambda	lambda	lambda	lambda	L, λ
mu	mi	mu	mu	M, μ
nu	ni	nu	nu	N, ν
xi¹	xi	xi/ksi	xi	Ξ, ξ
omikron	ómicron	omicron	omicron	O, ο
pi	pi	pi	pi	Π, π
ro	ro	rhô	rho	Ρ, ρ
sigma	sigma	sigma	sigma	Σ, σ, ς
tau	tau	tau	tau	T, τ
upsilon	ípsilon	upsilon	upsilon	Y, υ
fi	fi	phi	phi	Φ, φ
khi²	ji	khi	chi	Χ, χ
psi	psi	psi	psi	Ψ, ψ
omega	omega	oméga	omega	Ω, ω

^¹taxi, oxido edo axioma hitzetako –xi– silaba ahoskatzen den moduan.

² Gaztelaniaz ji ahoskatzen den moduan.

2013-07-05

Hamaika itzultzeko jaioak gara (1)

Fernando Rey Escalera

Pochada solidaria sostenible

Sinetsia nago arrunt osasungarria dela umorea, eta are osasungarriagoa, jakina, nork bere buruari irri pixka bat egitea. Horregatik, itzulpen lanari lotutako miseriez irri pixka bat egiteko mezu sail bati eman nahi diot hasiera.

Umorearen eta ironiaren ondorioz, jakina, gogoetak eta eztabaidak ere pizten ahal dira, baina ez da hori, gaur behinik behin, nire helburu nagusia.

Itzulpen lanari lotutako pasadizo asko kontatzen ahalko genuke denok, eta txiste sail ederra aterako litzateke, baina nik lehengo eguneko bat kontatu nahi dut.

Badut adiskide bat, euskara teknikari dabilena Iruñerrian eta maiz kontsultak egiteko edo itzulpenak zuzentzeko eskatzen didana. Azkenaldi honetan, irri ederrak egin ahal izan ditugu pasadizo batzuk direla-eta.

Lehengoan, mezu-truke hau izan genuen:

Egun on, Fernando.
Uste diat txoro-haizeak eman didala.
Gaur itzulpen lan hau iritsi zaidak: “pochada solidaria sostenible”.
ALA! (y si tienes piiiii te la comes. Porque, con ese nombre, hay que tener valor)

Jakina, zer ote zen galdetu behar izan zuen. Festetan, potxa-jatea egin behar omen zuten, eta, bertan, bidenabar, kausa solidario baterako dirua bildu.

Eta “sostenible”? Oraingoan, kontu bakarra ez omen zen ingurumenarekiko errespetua. Pertsonen arteko errespetua eta ez-dakit-zenbat kontu gehiago ere adierazi nahi omen zuten horrekin. Enfin!

Nik honela erantzun nion:

Ba, nik, askatasunez jokatuko niken.
Ba, esan nahi dutena esateko paragrafo luzea beharko litzatekeenez, uste dinat hobe dela libre jokatzea. Erdaraz jar ditzatela nahi dituzten astakeriak, eta hik normal jokatu.

Potxa-jate solidarioa (eta kitto)

Eta “sostenible” jan (potxekin batera), orain arte eman diren ordainek ez digutelako pitorik (barka!) balio kasu honetarako (iraunkorra, jasangarria…).

Begira zer-nolako munstroa aterako litzatekeen kasu honetan asmazio horien eta Ibon Sarasolaren edo Euskalterm-en esanei kasu egin beharko bagenie:

Babarrun zuri berrien jate solidario iraunkorra

¡A disfrutar, que son dos días!

Irri batzuk egin genituen: nolako betekada eta tripako mina izan behar zuten denek potxa-jate iraunkorra eginez gero. Edo, nolako jaleak behar ziren potxa-jate jasangarria jasateko.

Irrien ondoren, bi gauza etorri zitzaizkidan burura. Bata, jatorrizko testuari traizio pixka bat egitea, batzuetan, konponbide hobea dela fideltasuna baino, eta, zenbaitetan, itzulpena hurbilketa-lana besterik ez dela. Bestea: Zehazki-n eta Hiztegi Batuan zergatik ez dagoen onartua “potxa” hitza. Nafarroako ekialdeko euskalkietan hala erabili da. Orotariko Euskal Hiztegian jasoa dago. Eta potxak jateko ohitura dugunok hala erabiltzen dugu euskaraz. Non dago problema? Bi dira segur aski: maileguei diegun beldur zentzugabea, eta Euskal Herri horiko platera izatea, zeren, Euskal Herri berdekoa izan balitz, hantxe izanen zen, jatorria gaztelania izan edo beste edozein hizkuntza izan.

2013-07-04

Kalkoa eta analogia: «artatu»-z arta hartuz

Beñat Oihartzabal

Aditz batek ematen dit egungo gaia: artatu aditzak, zehazkiago erranik, aditz horrek izan ditzakeen argumentu objektuen gaineko murrizketek. Solasa, bizkitartean, beste aditz batekin hasiko dut: sendatu-rekin.

Era iragankorrean erabilia denean, sendatu aditzak bi jokabide onartzen ditu objektuari dagokionaz. Alabaina, alde batetik, eriak ager daitezke haren objektu gisa, edo, orokorkiago erranik, eritasun batek joak izaten ahal direnak, izan daitezen jendeak, animaliak edo gaitz-leku gerta daitezkeen hauen atributuak (arima, eskua, zauria, …), baita metaforaz gaixotzen ahal direnak ere (hizkuntzak, arteak, …). Beste aldetik, eritasunak adierazten dituzten sintagmak ere izan daitezke sendatu aditzaren objektuak (gaitzak, sukarra, minak, …). OEHan bi aukerak elkarretarik garbiki bereiziak ez badira ere, argi da han ematen diren adibideetan, XVII. mendeaz geroztik bederen, bi objektu motekin erabilia izan dela sendatu. Euskaltzaindiaren Hiztegiak ere adierak elkarretarik bereizik biltzen ditu bi aukerak. Hona zenbait adibide, XVII. eta XVIII. mendekoak:

Eriaren sendatzeko indazu iakitea (Etcheberri Ziburukoa)

Ea senda dezakedan eztakit erhasuna / Arima konfesionez senda zazu lehena (Etcheberri Ziburukoa)

Jinkoa othoi ezazu eta hark sendatuko zaitu (Tartas)

Hau da erhasun bat sendatzeko gaitza (Etcheberri Sarakoa)

Sendatuko dut zure aur elbarria (Mendiburu)

Sakramendu Saindu hau arimako eta gorphutzeko salbamendua da, eta gaitz ispiritual guzien erremedioa, hunek gure bizio gustiak sendatzen ditu. (Arrambillaga)

Euskarak, badu bestalde, beste aditz bat, artatu, Hiztegi Batuak Iparraldekotzat ematen duena, eta Euskaltzaindiaren Hiztegian zaindu aditzaren bidez definitua dena. Ikus hemen aditz horri dagokion sarrera:

artartu, arta/artatu, artatzen du. Ad. Ipar. Zaindu. Azienda ongi artatuak. Eriak artatu. Nork bere burua artatu. Serorak ditu elizak artatzen.

OEHan ikus daitekeen bezala, artak hartzen ahal dituzten guziak izan daitezke artatu aditzaren objektuak: jendeak, eta baita animalia edo landareak eta gauzak ere, ondoko adibideek erakusten duten bezala:

Eriak arthatzen zituen, hilak ehorzten. (Arbelbide)

Berak behar zuen bere burua arthatu. (Elissalde)

Osasuntsu naduka ni aize garbiak / artatzen ditudala behi ta ardiak. (Xalbador)

Gorphutz hau, hainbertze arthatzen eta lausengatzen dudana, ustelduko da. (Jauretche)

Nork ditu artatuko, aita-ama maiteak, / Zuen tonba-gainean nik eman loreak? (Elissamburu)

mahastia ongi artatua zuten (JB. Etxarren-Lohigorri)

Haatik, ez da adibiderik agertzen non artatu-ren objektuak artatzearen beharra sortzen duen gaitza, edo kausa, adierazten baitu. Euskaltzaindiaren Hiztegian ere ez da horrelakorik aipatzen (ikus gorago kopiatu sarrerako adibideak).

Iparraldeko XX. mendeko eta gaurko testuak biltzen dituzten corpusei behatuz gero, ordea, honelako adibideak agertzen dira:[1]

Begietarik sofritzen dutenak doazila beren gaitzaren arthatzerat, Miarritzen aurkhitzen den etxe berezirat (1912ko Almanako iragarkia)

paralesia baten artatzeak bide luzean sartzen ditu aitamak, eta xahubidean (J. Etchepare, medikua)

Hezurren antolatzen bezen trebe zen Baltatzar arrunteko gaitz batzuen artatzen (Elissalde)

medikuntzan espezialiszta berriak behar dira eritasun berri horren artatzeko (X. Arbelbide)

Nun ere baita oinhaze bat eztitzeko, eritasun bat artatzeko, …, han kausituko ditutzu Jondoni Bixintxok finkatu kongrega bereziko serorak (JB. Etcheberry)

elgarren arteko multxo batzu egiten dituzte girixtino ainitzek, arras ontsa badakitelarik zer irriskatzen duten: edo lanaren galtzea, edo preso joaitea, edo ospitale berezi batzuetan sartzea, beren buruko nahasduraren artatzeko (J. Hiriart-Urruty gaztea)

1918ko urtetik goiti, hetika edo bularreria artatzen hasten dira Kanbon eta dotzena bat erietxe sortuko dira bi gerlen artean (M. Itzaina)

Ezontsa horiek gaizki edo batere ez dira artatuko, ospitalean oherik aski ez delakotz edo farmazian erremediorik ez (G. Joannateguy)

Ez jin ondoko egunetan gure bila, zure errematismen artatzeko! (P. Larzabal)

Bi eritasun mota artatzen dira hor nagusiki: errumatismak eta hats-nekeak (Herria)

Hamar bat adibide, baxenabartar lapurterazko tradizioaren jarraikitzaile diren idazle batzuenganik hartuak. Erran ote daiteke, orduan, kontuak garbi direla, hots, artatu aditzak, objektu gisa, gaitzak edo eritasunak ere hartzen ahal dituela? Neurri batean, bai, kontuan izanik Etchepare medikua, Elissalde, Etcheberry, Larzabal edo Hirart-Urruty gaztea bezalakoen lekukotasunak agertzen direla horko zerrendan. Halere, artatu aditza agerraldi anitzeko aditza da corpusean, baina goragokoak bezalako adibideak, araberan, guti. Ez da dudarik, beraz, artatu aditzari dagokion objektua, normalean, beste erakoa dela. Horregatik zukeen erabilera hori isildu Euskaltzaindiaren Hiztegiak.

Kasu honek, ene ustez, franko garbiki agertzen ditu aditzen erabilmoldea kanbiaraz dezaketen bi faktore mota, hizkuntzaren begiraleek modu desberdinetan ikusten ohi dituztenak: kalkoa eta analogia. Azal dezadan hori hobeki.

Euskarazko artatu aditzaren baliokidea frantsesez soigner da. Aditz honek berdin eriak edo eritasunak adierazten dituzten sintagmak har ditzake objektu gisa: soigner les malades / soigner une maladie. Artatu aditzak, aldiz, hastean bederen, osagarriko gaitzen testuinguruan erabilirik, eriak bakarrik agerrarazten ahal zituen objektu gisa, ez gaitzak. Erabilera berria, beraz, frantsesari egin egiturazko mailegu baten ondorioa izan daiteke, euskarazko ‘gaitz baten artatzea’ frantsesezko ‘soigner une maladie’ perpausaren kalkoa izanik.

Bestalde, eriez doalarik solasa, artatu eta sendatu auzo aditz dira (holakorik erran badaiteke). Ez elkarren baliokide beteak halere, lehenak aritzeari berari – arta emateari – behatzen baitio (artatzeak ez du sendatzea segurtatzen), eta bigarrenak, berriz, ondorioari (sendatzeak eritasuna desagertzea edo inplikatzen du). Pentsa daiteke, bizkitartean, batak dituen argumentu egiturako alternantzia jokoak analogiaz hartu dituela besteak.[2] Eta, ondorioz, eriak eta eritasunak sendatzen ahal diren bezala, orain eriak eta eritasunak arta daitezkeela. Ikuspegi horretan, erabilera berria, euskararen barneko bilakaera baten ondorioa da.

Erran gabe doa, bi azalpen horiek ez dutela, baitezpada, elkar kanporatzen, eta kalkoa eta analogia, biak, izan zitezkeela bilakaera horren eragileak.

[1] Mota horretako adibide gehientsuak XX. mendekoak dira. Halere, Hiribarrenen lanetan jadanik agertzen dira horrelako erabilerak. J. P. Arbelbideren liburuetan ere aurki daiteke bat edo beste.

[2] Analogiaren oinarrian den eredua garbitu aditzari dagokiona bide da. Holako aditzetan, kentzen den zerbait (locatum) eta kentzea gertatu den lekua (locus) bi moldetan agertzen dira alternantzia sistematiko batean: ura zikinkerietarik garbitu (objektua: locus) → zikinkeriak garbitu (objektua: locatum). Badaiteke, urrunago joanik, locative alternation deitua izan den alternantziarekin lotura izatea. Halere, kontua ez da guziz garbia. Literatura zabala bada kontu honetaz, arras guti, haatik, oker ez banago, euskarazko datuetan oinarritzen denik.