apirila 2013 – 2 orrialdea

2013-04-19

Salaketak

Iñaki Segurola

Itzultzaileentzat jarritako toki batean ez dakit ongi ematen duten ipuin soziolinguistikoek, baina gogoa hartaraino lerratu zaidalarik, holakoxea beharko du gaurkoak.

Hizkuntzei buruzko salaketak egiten dira hemen eskuarki errotulazioagatik, paisaia linguistikoa deritzanagatik, erakunde publiko nahiz pribatuen jarduera erdaldunagatik eta holakoengatik. Denok dakigu, ordea, hizkuntza baten bizian gehien inporta duena jendea dela, jendearen edo herriaren aho-mihitan zer dabilen eta entzuten den; orduan ni beti harritu izan nauena eta neure buruari ixilka galdetu izan diodana da ea zergatik ez den sekula egin salaketa edo protestarik zuzen-zuzenean jendearen, herriaren edo herritar soilen kontra. Harritu naiz eta ixilka galdetu, baina sekula inoren aurrean holako deus esatera ausartu gabe, bai baitago hor zentzuzkoa ez dirudien zerbait, edo erokeria usainen bat esplikatzen ez dakidana. Eta hala ere, arrazoiaren beste mutur batek lehengoa esanarazten dit berriro: zergatik ez salatu zinez inporta duena, hots, jendea edo herria bera?

Ea behar bezala adierazten dudan: ez dut esaten hori egin behar litzatekeenik, baina ez dut ikusten arrazoi garbirik ez egiteko ere. Harritzen naiz, beraz, zergatik ez dituen inork zuzenean salatu erdaldun garbiak izateagatik Erandio, Irun edo Urepelgo herri (ia) osoak, edo Lesaka edo Azkoiti (ia) erdia, adibide bakan batzuk besterik ez aitatzeagatik; edo gizabanakoetara etorririk, Ondarru, Goizueta edo Azpeiti batean arrazoi berberagatik herritar edo gizabanakoak zuzenean salatzea bertako agerkarietan; holako zerbait, konparazio batera: «Atzo, goizeko hamaikak aldean Azpeitiko plazan Halako eta Holako, bertako alabak, 55 urte ingurukoak, erdaraz ari ziren (ia erabat)». Bai, jabetzen naiz erokeria usaina dariola, eta gizartea, egiturak, boterea, giza-uste ustelak eta abarrak kontuan hartu behar direla eta erretolika hori dena. Baina erretolika psikosoziologikoaren azpitik, zuzeneko sentimendua dago, bitartekaririk gabea, intelektual eta adituen jardun teknikoaren aditzerik ez duena… eta bai, oraintxe oroitu naiz Xalbador batek horixe berori egin zuela, erokeria dirudien horixe berori:

nik ez dakit jendea zeri buruz doan,
euskara itotzea hartu du gogoan.

Jendea, bai: herria bera salatzea; protestaldiak, agerraldiak, oihualdiak, agiriak eta abarrak. Erokeria dirudi, baina agian ez da. Eta gehiago oraino: nork segurtatzen dit ez dela egin daitekeen gauzarik zuhurrena? Nork ixilaraziko du nere baitan artzain haren arrazoia?

Eta hala ere… egia da: nekez irudika nezake «herriaren kontrako» ekintza edo ekitaldirik.

Alferrik da. Gauza garbirik ez dago. Aunitz maite duenak aunitz dudatzen du.

2013-04-18

Burua eta paraxuta

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Patxi Goñi Zabaldikak[1] 50 urte bete zituen joan den astean. Sasoi betean dago, bidaiazale amorratua da eta aspalditik zerabilen kaskoan Europa iparraldera joatea hango bazterrak eta mendiak ezagutzera. Gurasoek, horren jakitun, opari berezia egin nahi izan diote aurten. Aurreko astelehenean, beraz, semearen urtebetze egunaren bezperan, ustekabeko afari-merienda antolatu zioten. Bapo jan zuten, edan ere ausarki, eta Patxiri, tartaren seigarren hirukia mozten ari zela, urre-koloreko kutxa zapal luzekara bat agertu zitzaion txokolate krematsuaren erdian. Kutxa metalikoaren barnean, Danimarka eta Norvegia ezagutzeko bidaia itxuraz zoragarri baterako gonbitea. Zorion beteko istant horietako bat izan zen, mundua ederra begitandu zitzaion, perfektua ia.

Biharamunean, bere urtebetze egunean, bihotz alai gerturatu zen Unibertsitatera (XXXXko irakaslea baita, EHUn) eta, arruntean ospakizunen oso zale ez izan arren, egun hartan lankide hurbilenendako otamen berezia prestatzea otu zitzaion. Berehala aipatuko zien, baita bidaiaren kontua ere, irrikan zegoen eta; hortaz, bulegora sartu bezain laster bota zien albistea Jokin eta Mikel lankideei:

-Aurten bai, aurten badiagu udarako plana! Danimarka eta Norvegia! Dohainik gainera! Atzo…

-Da-ni-mar-ka, Nor-ve-gi-a…!? Tira, motel, hi beti igoal, hitz egin normal behingoz!

Gizon patxadatsua da Patxi, nekez sumintzen den gizon klasea, baina 50 urte sasoi on-onean bete zituen egun hartako une hartan su gorri batek kiskali zizkion tupustean erraiak. Halere, arnasa sakon hartu, bulegoko atea atzera astiro ireki, arnasa sakon hartu berriro eta… eta danbateko zakar batez itxi zuen atea, bi lankideen mutur harrituen aurrean itxi ere.

Patxi euskaldun berria da, gaztetan euskaldundutakoa, eta 20 urtetik goiti daramatza EHUn Ibaetako campusean eskolak euskaraz ematen. Langile fina da, euskaltzale porrokatua. Ongi moldatzen da, euskaraz eta gaztelaniaz ez ezik, ingelesez ere. Horregatik, lankideek, Jokinek, Mikelek eta Mertxek bereziki, sarritan eskatzen diote laguntza, batez ere materialen bat edo beste gaztelaniatik edo ingelesetik euskaratu behar denean; tamalez, oraindik ere haiek hartu behar izaten dute-eta maiz lan hori. “Laguntza”, dena den, eufemismo ttiki bat baino ez da esateko normalean Patxi arduratzen dela departamentuan euskaratu beharreko material guztiaz. Gustura hartzen du lan hori bere gain, nahiz eta batzuetan ez den oso konforme egoten –nekez erakusten duen arren– Jokinek aitakeria bigun eta onbera batez oroitarazten dionean euskaraz bukaeran jarri behar dela aditza, eta aitortu beharra du gaizki hartu zuela Mertxek testu batetik “okela” kentzeko proposatu zionean, Donostian zeudela argudiatuz. Bestalde, gogoan du nola lotsagorritu zen beste behin, irakasle talde handi samar bat bazkaltzeko elkartu ziren batean, berak auskalo nongo futbol-zelaian ez dakit zer gertatua zela aipatu eta aldameneko lankidea iji-ajaka hasi zitzaionean esanez oso graziosoa zela, futbol-zelaia, ene! hori zela hori hizkera ponposo eta dotorea, “gurean beti kanpodefutbolean esan dugu”; iji eta aja, nor eta Mikel, departamentuko azken bilerako bere esaldia “las últimas vicisitudes y contingencias del proceso generativo de la actual situación tienen su fundamento no tan solo en meros factores coyunturales sino también y en mayor medida en causas cuyo origen es indiscutiblemente estructural” aktan hitzez hitz jaso ez zelako zalapartaka ibili zena, departamentuko (gaztelaniazko) dokumentu batzuen narraskeria salatuz bidenabar.

Patxik, bada, bere urtebetetzeko egunean danbateko zakar batez itxi zuen bulegoko atea eta elbarriendako komunera joan zen aterpe eske. 5 minutuko meditazio saiotxo batek mesede eginen zion. Uste baino minutu gehiago behar izan zituen erabat baretzeko, zeren, banan-banan, txinpartak bailiran, erasoan etorri zitzaizkion unibertsitatean hasi zenetik bere euskara zela eta ez zela lankide batzuengan sumaturiko begirada isekari eta barre-murritx guztiak; hitz edo esapide baten kontura jasandako iruzkin graziosoak, gatz gutxiesgarriz ongi hornitutakoak askotxotan: behin “jun” beharrean “joan” esan zuelako batuera jasoegian mintzatzea leporatu zion batek; itzulpen batean “arras” jarri zuenean, aldiz, periferiako txokokerien sobera zalea izatea egotzi zion lankide berberak. Dena den, azkenean ere, Patxik modua izan zuen erabat baretzeko eta bulegora itzuli zen. Tarte bat zuenez, Berria hartu eta atzekoz aurrera irakurtzen hasi zen. Lehenbizi, Santi Leoneren zutabea, ohi bezala: Estua. Irakurri ahala, atzera gorritu ziren aienaturiko txinparta ernegagarri guztiak, su gorri batek kiskali zizkion berriz kostata hoztutako bere errai minberatuak. Azken esaldiarekin batera, arnasa sakon hartu eta ordenagailua piztu zuen. Igandean prestaturiko azterketaren artxiboa osorik ezabatu eta gero, artxibo berri bat ireki zuen: “Galdera bakarra: 1. Ba al dakizu zertan diren berdinak burua eta paraxuta?[2] Jar itzazu hainbat adibide berdintasun hori azaltzeko”.

Astebete pasatu da eta ez zaio damutu. Azterketako igarkizuna asmatu dutenei 6 jarri die. Bizpahiru adibide jartzen moldatu diren bakanei, 10. Igarkizunaren mamiaz jarduteko saio berezi bat prestatu nahi du, irakurgaiak biltzen hasi da, ikuspegi zabalak izatearen onurez, ez soilik ikerketa zientifikoetan, noski. Gazteek hainbeste merezi dute; gure belaunaldikoen hertsikeriaz libratzea, “nik nola, denok hala” dihardutenen matrakaz askatzea. Lankideei mezu elektroniko bat bidali die goizean, azaltzeko kirolzale bihurtu dela azkenaldian, ez zaiola iruditzen hemendik aurrera larunbat-igandeetan astia nahikoa izanen duenik departamentuko materiala itzultzen aritzeko, baina balitekeela kanpodefutbolean maizago elkar ikusten hastea. Mezua bidali eta leihora hurbildu da. Kanpoan, udaberri giroa. Zabal-zabal ireki du leihoa, ea zoko-usaina garbitzen den. Mundua ederra begitandu zaio, perfektua ia.

[1] Egileak, segurtasun arrazoiak direla eta, egiazko istorio honetako protagonistaren benetako izena aldatzea erabaki du.

[2] Igarkizuna: “ba al dakizu zertan diren berdinak burua eta paraxuta? Zabaldu ezean ez dutela ezertarako balio ez batak ez bertzeak”.

2013-04-17

Gabriel Aresti, itzultzaile

Bego Montorio Uribarren

Ez nuke jakingo esaten zerk eraginda, baina Paul Verlainen Chanson d’automne poema etorri izan zait gogora egunotan. Verlainen poema eta Arestiren itzulpena, neurri batean, biak bat baitira niretzat; bata entzun edo ahoskatzen hasi orduko, bestearen oihartzuna datorkit burura.

Itzultzen zaila da poema –errazik ba al da inon?–; erabilitako hitzetan bezainbeste, esamoldean baitago udazkena. Entzun ezazue:

Chanson d’automne

Les sanglots longs
Des violons
De l’automne
Blessent mon coeur
D’une langueur
Monotone.

Tout suffocant
Et blême, quand
Sonne l’heure,
Je me souviens
Des jours anciens
Et je pleure

Et je m’en vais
Au vent mauvais
Qui m’emporte
Deçà, delà,
Pareil à la
Feuille morte.

Bada, 1963an, Arantzazuko Batzarra baino bost urte lehenago, honela eman zuen euskaraz Gabriel Arestik:

Udazken-kantua

Udazkenaren
arrabitaren
zotinak
biotzeratzen
zerauzkidaten
musinak.

Zurbil, itorik,
Ordua iorik
zenean,
egun zaarra
nuen (negarra)
barnean.

Orbelen pare
neraman aire
gaixtoan,
ortik, arantza,
edonorantza,
ninoan.

Grafiak grafia eta arauak arau, ederra deritzot euskarazko poema horri. Gaur. Euskarazko poemari.

Testu horren itzultzea samurra ez dela adierazten dute beste hizkuntza batzuetarako bidean Verlainen hitzek, musikak izan dituzten arazoak. Gaztelaniaz, esaterako, irakurriak ditut poema horren zenbait itzulpen, hiru behintzat bai, eta, Carlos Fujol-ena izan ezik, ahazteko modukoak iruditu zaizkit; eta antzera gertatu omen da alemanez ematerakoan, Michelle Wilmarti entzun nionez. Zaila baita poesia hizkuntza eta kultura batetik bestera pasatzea, baina ez ezinezkoa.

Arestik lortu egin zuen, ekarri egin zigun, Bilbon, 1963an. Itzultzen zuenean ere, mundiala zen-eta Aresti, mundial hitzaren adiera guztietan. Eta horren froga nahi duenak Susa argitaletxeak plazaratu zuen Arestiren obra osora jotzea baino ez du.

Zazpi liburuki dira, eta, horietako bi, itzulpenak. Edizio hori apailatzen ari zirela, aukera izan nuen Jainkoaren hitzak (Divinas Palabras, Ramón María del Valle-Inclán) testuaren eskuizkribuak ikusteko –eskuz itzuli zituen Gabriel Arestik–, eta txunditu, miretsi… egin ninduten. Koaderno txiki bat zen, txarto gogoratzen ez badut, eskuz idatzita, eta oso gutxitan agertzen ziren ezabatutako hitz edo esaldiak. Miretsi, txunditu, hunkitu… egiten nau Arestik.

Eta orain, banoa, Pero Gailo, Mari Gaila, Simoniña eta konpainiarekin, Valle Incláni bizarretik tira egitera.

2013-04-16

Bihar, eguraldi

Asier Larrinaga Larrazabal

Post honetan jaso ditudan datuak eta gogoetak Ugarteburu Terminologia Jardunaldietako Hizkuntza-bitartekariak eta terminologia mahai-inguruan zirriborratu nituen 2013ko urtarrilaren 23an, eta ETB1eko eguraldi-iragarpenaren hizkerak izan duen bilakaeraren berri ematen dute.

Aroa Euskal Telebistan

EiTBren hastapenetan, eguraldiaren iragarpenaren ildoa Pello Zabalak urratu zuen Euskadi Irratitik. Telebistan, lehen eguraldi-aurkezleak ―Ainhoa Etxebestek― Zabalaren hitz egiteko modu herrikoiari jarraitzen zion, meteorologo batek gaztelaniaz prestatzen zuen iragarpena pantailaratzen zuenean.

1980ko hamarkadak aurrera egin, eta Edurne Otaegik ordezkatu zuen Etxebeste. Hizkeran, berrikuntza bat egon zen baliabideen aldetik, UZEIk Meteorologia hiztegia argitaratu baitzuen 1988an. «Brisa», «itsaskirria» eta beste termino asko betiko itsatsi ziren eguraldiaren iragarpenean, eta banalerro garbi bat trazatu zuten herri-hizkera soilaren eta eguraldiko aurkezleen mintzamoldearen artean. Luze gabe, ezin saihestuzko bihurtuak ziren soluzio terminologiko bermedunak, eta, hala, eski-estazioen berri ematen hasi zenean, 1992-93ko neguan, ETBko Meteorologi Zerbitzuak eta Euskara Zerbitzuak Euskaltzaindiraino helarazi zuten elur-motei zegozkien terminoen kontsulta: «udaberri-elurra», «elur-hautsa»…

Herri-hizkerak eta terminologia meteorologikoak formatu dute, beraz, Euskal Telebistako eguraldi-aurkezleek darabilten hizkera. Nahastura horri oratze on bat egin zioten 1990ko hamarkadaren erdialdean Andoni Aizpuruk, Asier Sarasuak eta Jon Albisuk. Sarasua, Zientzietan lizentziatua, ETBko lehen meteorologo euskalduna izan zen, eta iragarpenak zuzenean euskaraz lantzen lehena. Aizpuruk, Sarasuarekin elkarlanean, Pello Zabalaren ildoari jarraitu, eta diskurtso natural, dotore eta iristen erraz bat aurkitu zuen. Urteagarrenean, 1994an, Albisuk hartu zuen Sarasuak utzitako lekua, eta iragarpena kontzeptu meteorologikoen azalpenekin hornitzen hasi zen. Iragarpenen edukia maila teknikorantz jaso zuen. Eduki “meteorologikoago” hori ere, egokiro integratu zuen Aizpuruk bere diskurtsoan.

Euskara Zerbitzuak, bere aldetik, Aizpururi eta berriemaile-taldea osatzen joan ziren Urko Aristiri, Aurkene Iturriozi eta gainerakoei laguntzeko asmoz, herri-hizkeran eguraldiaz jarduteko erabiltzen diren hitz eta esamoldeak biltzeari ekin zion. Emaitza HIKEAn kontsulta daiteke, “Gaia (1)” eremuan Orokorra eta “Gaia (2)” eremuan Eguraldia aukeratuta.

2000ko hamarkadaren erdialdean, Euskalmeteko meteorologoei eman zitzaien ETBko iragarpena prestatzeko ardura, lehendik irratian egiten zen bezala, eta meteorologo haietakoren bat edo beste ―Onintze Salazar…― kamera aurrean ere jarri ziren, lehenago irratiko mikroen atzean jarriak ziren bezala.

Urrats hori egiteko, meteorologoei komunikatzaile-prestakuntza ematea hitzartu zuten EiTBk eta Euskalmetek. Ekimena 2008-2009 epealdian eraman zen aurrera, eta, hizkuntzari zegokionez, arreta berezia ipini zitzaion ‘teknolekto’ kontzeptuari. Teknolektoa, meteorologoek euren txostenetan erabiltzen dute, eta, ondoren, txosten horiek eguraldi-iragarpenaren lehengaia baitira, ikus-entzuleentzako hizkerara itzultzen dute.

Prestakuntza haren emaitza interesgarri bat Euskaltermen euskarazko terminologia finkatzea izan zen. Euskalmeteko meteorologoek, EiTBko Euskara Zerbitzuaren laguntzarekin, terminologia guztia bildu, sistematizatu, eta definitu egin zuten, eta gaztelaniazko, frantsesezko eta ingelesezko ordainekin biribildu zuten, 100 erregistrotik gorako taula batean. Taula, Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuko lantaldeari aurkeztu zitzaion 2008an, eta hainbat ohar eta iradokizun egin zituen. Euskalmetek darabilen behin betiko bertsioa HIKEAn kontsulta daiteke, “Gaia (1)” eremuan Zientzia eta Teknologia eta “Gaia (2)” eremuan Meteorologia aukeratuta.

Teknolektoa vs. herri-hizkera

Uste dut adibide oso ona dela lanbro hitza, eguraldiaren aurkezleek herri-hizkeraren eta teknolektoaren artean egin behar dituzten oreka-ahaleginak ilustratzeko.

Herri-hizkeran, «lanbroa» oso gauza zehaztugabea da, leku batzuetan ideia bati dagokiona, beste batzuetan beste bati, eta beste batzuetan beste bati. Hiru ideia horietako bakoitzerako, sinonimo ugari daude herri-hizkeran. Teknolektoak, ugaritasun horren artetik, forma bakarra aukeratu du termino modura.

	LANBRO HITZAREN EREMU SEMANTIKOA
ideiak	1	2	3
herri-hizkerako berbak	laino behe-laino laino-behera gandu	gandu lanbro	euri lapratz euri mehe garapa euri-landur zirimiri lantxurda garo lanbro
teknolektoko terminoak	«laino»	«lanbro»	«zirimiri»
gure inguruko hizkuntzetan	es: «niebla» fr: «brouillard» en: «fog»	es: «bruma» fr: «brume» en: «mist»	es: «llovizna» fr: «bruine» en: «drizzle»
terminoaren definizioa	Ur-tanta oso txikien aireko suspentsioa, lurrazaleko ikuspen horizontala kilometro bat baino gutxiagora murrizten duena. Ikuspena 200 m baino gutxiagokoa bada, orduan, laino itsu terminoa erabiliko da	Ur-tanta mikroskopikoen edo zatiki higroskopiko bustien aireko suspentsioa. Lanbroa denean, ikuspena 1 km eta 5 km artekoa da, eta hezetasun erlatiboa % 70 edo gehiagokoa	Prezipitazio nahiko uniformea, elkarren kontra oso hurbil dauden ur-tanta oso txikiz (0,5 mm baino diametro txikiagokoz) osatua

Eguraldi-aurkezleak ez du ezer konpontzen «lanbroa» esanda, ikusleen “deskodetze-gakoa” ez baita teknolektoa, herri-hizkera baizik. Aurkezlearen lana da, beraz, testuinguru egokian kokatzea iragarpenerako aukeratzen dituen hitzak, eta behar den beste argibiderekin hornitzea. Esaldiak eta testuak sortzea, alegia.

Esaldietan dago gakoa

Esaldiak eta testuak sortzeko artearen jabe den aurkezlea teknolektoaren uztarpetik aska daiteke, eta samurrago komunikatzen da.

Adibidez, hodeiek zeruaren erdia baino gutxiago estaltzen badute, partez hodeituta dagoela esaten da teknolektoan. ETBren eguraldiaren tartean, nekez esango da hala. Modu hauetakoren batean, bai:

Zeruan oskarbiguneak zabaldu dira.
Zeruan hodeiak eta ostarteak daude.
Hodeitza saretu egin da.

Ederra da hodeitza saretzearen irudia, eta zaleak ere baditu aurkezleen artean. «Eguraldi ona» esapide topiko eta ―ETBko ikusle askoren mundu-ikuskearen arabera― gezurrezkoak, ostera, nekez du zalerik, baina, horregatik, ez dago aurkezlerik udako egun garbi, eguzkitsu eta bero bat egokiro aipatzen ez dakienik.

ETBko eguraldi-aurkezleak ―lehengoak eta oraingoak― hitzaren zinezko artistak dira. ETBko meteorologo eta hizkuntzalariekin eskuz esku, hizkera berri bat sortu dute, eguraldi-iragarpenaren hizkera.

2013-04-15

Alferrikako bikoiztasunak

Alfontso Mujika Etxeberria

Seikotea deitu genion guk duela 21 urte araua argitaratu zenean, eta seikotea da oraindik ere gure artean: eliza, burdina, hizkuntza, kultura, natura eta literatura.

Begiratu dezagun atzera, hitz-elkarteen idazkeraren araugintzaren historia polita da eta.

Duela 42 urte heldu zion Euskaltzaindiak lehenengoz hitz-elkarteen idazkeraren gaiari. Sotana-usaineko Euskaltzaindi hark, 1971ko abuztuaren 4an, idaztarau bat onartu zuen, eta, Loturik ala bereiz idatzi behar diren hitz, aurrezki eta atzizkiak atalean, Hitz elkarteak azpiatalean, 19 lerrotan «ebatzi» zuen gaia. Gaurko gaiari dagokionez, honela zioen idaztarau hark:

(…) Aurreko hitzak bilketan letraren bat galdu baldin badu, eta aurreko zein atzeko hitza laburra baldin bada, biak baturik idaztea hobe; bestela, berriz, bereiz. Luzea bezala jotzen da bi silabatik gora duen hitza. Adibidez: Abendats, Arnasots, Elizgizon, Gizabide, Gizalan, Gizatalde, Itsasertz. Baina: Anai maitasuna, Arnas gaitzaldia, Ekonomi arazoa, Eliz agintariak, Filosofi saila, Giza eskubideak, Kultur gaiak, Euskal Kantari, Literatur irakaskintza. Baina bilketa egitean, bi hots, euskeraz elkartzen ez diren hoietakoak, elkar joko baluteke, hori gerta ez dedin, kasu horretan, hitzok bereiz idatziko dira. Adibidez: Eliz zerga, Itsas xori.

Lehentxeago, 1971ko maiatzaren 28an, marratxoaren erabilerari buruzko idaztarauan, Hitz-elkarteak azpiatalean, 18 lerrotan «ebatzia» zuen marratxoa noiz jarri eta noiz ez.

Idaztarau haiek motz gelditu ziren berehala, jakina, eta laster iritsi ziren araua osatzeko eskaerak Euskaltzaindira. 1986an, Lexikologi Erizpideak Finkatzeko batzordea (LEF batzordea) hasi zen lanean, eta, lana gogotik egin ondoren, 1992ko otsailean, Hitz Elkartuen osaera eta Idazkera txostena aurkeztu zion Euskaltzaindiari. Lau hilabete geroago, ekainaren 26an, gomendio gisa onartu zuen Euskaltzaindiak: Hitz elkartuen osaera eta idazkera. Euskaltzaindiaren gomendio arauak (1992.06.26). Eta geroago, 1995eko urtarrilaren 27an, arau gisa onartu zen: 25. araua: Hitz elkartuen osaera eta idazkera. Gomendioa zena arau bihurtu zenean, aldaketatxo batzuk egin zizkioten. Gure gaiari dagokionez, letra lodiz eta azpimarratuta jarri dudan esaldia gomendioan zegoen, baina desagertu egin zen arau bilakatu zenean:

Bukaeran >ia< duten hitzak lehen osagai edo mugatzaile gisa dihardutenean, >a< hori kenduta nahiz kendu gabe erabili: biologi azterketa, geologi irakaslea, pedagogi berrikuntza, ortografi arauak, erreferentzi puntua, diplomazi falta, bidai agentzia, Filosofi Fakultatea, Euskal Autonomi Elkartea, edota biologia(-)azterketa, geologia(-)irakaslea, pedagogia(-)berrikuntza, ortografia(-)arauak, e.a. Hala ere, >a< kenduta erabiltzeari ematen zaio lehentasuna.

Lehen osagaia eliza, burdina, hizkuntza, kultura, natura edo literatura hitza (eta sei hitz hauek bakarrik) duten elkarteetan eliz, burdin, hizkuntz, kultur, natur, literatur forma >a< -gabeak zein eliza-, burdina-, hizkuntza-, kultura-, natura-, literatura- >a< -dunak berdin onargarri dira. Ongi emanak daude, beraz, bai eliz agintaria, burdin fabrika, hizkuntz gaitasuna, kultur emankizuna, natur zientziak, literatur tradizioa modukoak eta bai eliza(-)zerga, burdina(-)saltzailea, hizkuntza(-)eskola, Kultura Saila, naturazalea, literatura(-)joera gisakoak. Lehen osagaiari berezko >a< hori kentzen zaionean, marrarik ez erabili (edota loturik eman, bigarren osagaia erdi-atzizki duten burdingintza modukoetan).

Gainerako elkarte berri guztietan debeku da lehen osagaiaren amaierako >a< kentzea. Beraz eskola(-)liburua, iraultza(-)giroa, jaiotza(-)kontrola, plangintza(-)arduraduna, (…)

18 urte joan dira araua kaleratu zenetik. Eta ez dira alferrik joan. Nire ustez, bada garaia orduan, zuhurtziaren printzipioa erabiliz, zabalik utzi zena bide bakarrera ekartzeko. Bikoiztasunak, berez, ez dira onak; hizkuntzaren estandarizazioari ez diote mesederik egiten, nolabaiteko salbuespen-egoera adierazten dute. Uste dut, puntu horretan, urrats bat aurrera egiteko moduan gaudela (marratxoaren puntuan, adibidez, ez dut uste oraindik egoera horretara iritsiak garenik: marrafiloen eta marrafoboen arteko etena nabarmenegia da oraindik).

Batetik, bukaeran -ia duten hitzak hitz-elkarte baten lehen osagai direnean, ia inork ez du amaierako -a letra kentzen: biologi azterketa, geologi irakaslea, pedagogi berrikuntza, ortografi arauak, erreferentzi puntua, Zientzi Fakultatea… iraganeko (iragan hurbileko) kontuak dira dagoeneko. Oraindik bidai agentzia batzuk ikusten dira, baina “gipuzkoarkeriatzat” har daitezke. Horiek horrela, Euskaltzaindiak arauaren 1. puntua oso-osorik ezabatuko balu, espanturik gabe pasatuko litzateke.

Hel diezaiogun seikoteari. Hiru sail egingo nituzke: batean, burdina eta eliza ditugu. Hiztegi Batuak, esplizitatu ez badu ere, garbi markatu du bidea burdina hitzerako: hitz-elkarteetako lehenengo osagaia denean, sistematikoki galtzen da amaierako -a. Hauek ematen ditu Hiztegi Batuak (aukera bakar gisa): Burdin Aro, burdin barra, burdin hari, burdin harri, burdin hesi, burdin salda, burdin sarde, burdin sare, burdin ur, burdin ziri.

Arauak seikotea zehazten eta «eta sei hitz hauek bakarrik» esaten badu ere, bada beste hitz bat hor sartzekoa, burdina hitzaren jokamoldeari atxikia: arnasa. Hiztegi Batuak esplizitatu egin du, honela:

arnasa iz. [arnas forman erabiltzen da hitz-elkarketako lehen osagai denean: ik. arnas aparatu].

(Bide batez: bada antzeko beste kasu bat ere, -a letraz amaitzen ez den hitz bati dagokiona: itsaso. Hitz horri buruzko aipu espliziturik inon ez badago ere —ez arauan, ez Hiztegi Batuan—, elkartean sartzen delarik, sistematikoki galdu du azken letra Hiztegi Batuko sarrera eta azpisarrera guzti-guztietan: itsas armada, itsas txakur, itsas gaztainondo, itsas igaraba, itsas aingira, itsas arrain, itsas arrano, itsas arrantza, itsas barakuilu, itsas barraskilo, itsas belar, itsas dortoka, itsas fauna, itsas hegazti, itsas hegi, itsas hondo, itsas izar, itsas kabra, itsas lakatz, itsas triku, itsas lehoi, itsas lore, itsas oilar, itsas otso, itsas pinu, itsas portu, itsas suge, itsas txori, itsas uhin, itsas ur, itsas zaldi, itsas zapo, itsas mihilu)

Eliza hitzerako, gauzak ez daude hain garbi Hiztegi Batuan (Kixoteren Con la Iglesia hemos dado, Sancho hura gogoan): eliza-besta edo eliza besta eta eliza-txori edo eliza txori daude batetik, eta eliz guraso eta eliz dei bestetik. Ez dakit zergatik ez duen egin Hiztegi Batuak elizguraso (kontuan izanda eliza gizon* e. elizgizon egin duela) eta elizdei (elizatorra, elizbarruti, elizbatzar, elizbide, elizbira, elizetxe, elizinguru gainerako hitz tradiziodunetan bezala), baina, tira, hobe genuke Euskaltzaindiak zirt edo zart egingo balu, burdinarekin egin duen moduan.

Bigarren sailean, hizkuntza dugu. -kuntza atzizkia duten gainerako hitz guztietan (hezkuntza, hazkuntza…) ez da azkeneko -a galtzen hitz-elkarteetan. Gainera, EAEko eta Nafarroako administrazioetan, aspaldi egin zuten hautua, eta Hizkuntza Politikarako Sailburuordetza/Zuzendaritza gisakoetan ez da aukerakoa, erakundearen izena baita. Oso samurra litzateke hizkuntz aukera debekatzea (Orduan, Euskaltzaindiak Euskal Herriko Hizkuntz Atlasa produktuaren izena egokitu beharko luke, besterik ez).

Azkenik, -tura atzizkia duten maileguzko hiru hitzak daude: kultura, natura eta literatura. Nago gipuzkeradunon (gehiegizko) eragina dagoela hor, sakonean, erabakia hartu aurretik galdetegi zabal bat egin baitzen (duela 22 urte), eta erantzun gehienak Gipuzkoa aldetik iritsi baitzitzaizkion Euskaltzaindiari (erantzun guztien % 55,48). Izan ere, ez da oso logikoa. Zergatik onartzen da kultur, baina ez eskultur* edo akuikultur*? Zergatik du literatura hitzak pribilegio hori, eta zergatik ez pintura eta arkitektura hitzek? Zergatik du bulda natura hitzak, eta ez partitura edo tenperatura hitzek? Hitz aristokratikoak ote dira kultura, natura eta literatura?

Kasu honetan ere, administrazioek egina dute hautua: Kultura Saila. Eta, EAEn behintzat, Natura Zientziak da irakasgaiaren izen ofiziala. Egia da kultur ekintza edo literatur generoa gisakoak ohikoak direla oraindik, baina bada garaia alferrikako bikoiztasun horiek desagerrarazteko. Komunitate euskaldun aktiboa duela 21 urte baino umoago eta trinkoago dago orain, eta Euskaltzaindiak aise har lezake aukera horiek murrizteko erabakia.

2013-04-14

Bahnar deithu salbaiak

Irantzu Epelde Zendoia

Les Sauvages Ba-Hnars liburua Pierre Dourisboure misiolari beskoiztarrak idatzi zuen 1870ean. Vietnamen egon zeneko berri kontatzen du liburuan, 35 urte luze eman baitzituen sortaldeko lur horietan Jainkoaren Hitza predikatzen. Bere apezpikuak bidali zuen Annam eta Laos artean dauden mendi handietara, mugarik gabeko oihan batzuen erdian basatiki bizi zen etnia kristautzera: Bahnar edo Ba Na etnia. Kon-ko-Cham-en hasi zuen liburua 1865ean, eta Parisen bukatu, bost urte geroago. Beste bi edizio ere izan zituen: 1883an bata, eta 1894an bestea.

Bada lan honen euskarazko bertsio bat ere, hirugarren edizioarena, hain zuzen: Jean Elissalde Zerbitzari azkaindarrak frantsesetik itzuli, eta 1936an argitaratu zuen, Bahnar deithu Salbaiak izenburupean. Henri Duhau idazle lapurtarraren opari berezia izan dut oraintsu azken hau, joan den urte bukaeran prestatu berria baitu lan honen faksimile edizioa. Hemendik, eskerrik zintzoenak Henriri. Liburuak euskarazkoa du lehen orrietako hitzaurre edo aintzin solasa ere, eta egilea, Joanes Chabagno misiolaria. Errukirik gabe izendatzen ditu honek «basa gizon», «jende basa», «pagano», «basa dohakabe», «salbayak» eta tankerakoak «Iguzkaldeko Cochinchineko» jendeak, Dourisbourek berak bezalaxe, beherago ikusiko dugunez.

Irakurtzaileari eskainitako hitzean iragartzen zaigu «eskuara ederrean moldatua» dagoela itzulpena, eta irakurleak bertan topatuko duen euskara bixkotxa bezen goxoa eta arno xaharra bezen gostukoa dela. Pasarte labur bat ekarriko dut hona, ziur aski aperitibo bixkotx eta arno dastatze txikiegia irudituko bazaizue ere. On egin!

Dans les pays civilisés, une fois hors d’un royaume, on n’est plus soumis à ses lois, on n’a plus à craindre ses tribunaux.

Europan, erresuma batetik kampo denak, sortzez hartakoa izanik ere, ez du hango legeekin gehiago ikustekorik: ez du hango jujeen beldurrik.

Chez les peuples demi-barbares de l’Asie, au contraire, ce point fondamental du droit des gens est parfaitement ignoré, et on le viole chaque jour sans le moindre scrupule.

Asiako eskualde basa edo erdi basetan, ez dire lege berak.

Un missionnaire européen, arrêté dans le pays des sauvages par les premiers vagabonds venus, et reconduit par eux en Annam, devait être, malgré toutes les protestations possibles, aussi infailliblement jugé et exécuté que si on l’eût pris en flagrant délit dans les rues mêmes de la capitale.

Misionest bat atcheman dezatela nun-nahi eta Annam-eko lurretarat ereman, harenak egin du: jujatu eta hilaraziko dute lastersko, hiri-nausiko karriketan atcheman balute bezen segurki.

Les premiers missionnaires des sauvages étaient donc forcés, non seulement de se cacher à leur point de départ, mais encore de s’avancer secrètement dans les montagnes, jusqu’à des limites inconnues aux marchands cochinchinois: c’est-à-dire qu’en dehors d’Annam, ils avaient à se cacher encore pendant quatre ou cinq jours de marche.

Salbaietarat joan ziren lehen misionestek etzuten beraz ongi eta ongi gordetzea baizik muga ondoetan: bainan barnagoko mendietan ere guti agertu behar zuten, delako merkatariek berek ezagutzen etzituzten eskualdetaraino. Erran nahi baita, Annam-etik lauzpabortz egun bidetan heriotzea bethi gainean zutela…

Dourisboure, P. [euskaratzailea: J. Elissalde]. 1936. Bahnar deithu Salbaiak. Baiona: Courrier, 8-9. orr.

2013-04-13

Hitz bi itzultzaileen zaindariaz

Koro Garmendia Iartza

Aita Santu baten agurrarekin eta bestearen izendapenarekin, hautsak harrotuta izan ditugu azkenaldi honetan Vatikanoan. Elizgizonen bilkuren ingurukoak irakurtzean, Michelangelo Buonarrotik margotutako kaperaren irudiak ikustean, eta latinezko mintzaira entzutean, San Jeronimo etorri zait gogora; itzultzaileen eta interpreteen zaindaria, alegia. Egin diezaiodan tartetxo bat blog honetan.

Nolatan den San Jeronimo itzultzaileen eta interpreteen zaindari? Bada, ordura arte grezieraz eta hebreeraz zegoen Biblia latinera itzuli zuelako. Damaso I.a aita santuaren idazkari zenean jaso zuen Liburu Santuak latinera itzultzeko mandatua. Artean, baziren beste itzulpen batzuk, baina estiloaren aldetik bateratu gabeak, zehaztasunetan lausoak eta jatorrizko bertsiotik dezente aldenduak. San Jeronimok latin klasikoa ondo baino hobeto menderatzen zuen arren, latin xehea erabiltzearen aldeko hautua egin zuen, herritarrek aise uler zezaten. Horrexegatik deitzen zaio Bibliaren itzulpen horri Vulgata: latin arruntean idatzita dagoelako. Urtetako lana izan zen hura ‒hogeitik gorakoa‒, erantzukizun handikoa, eta ez denen gustukoa.

Esan beharrik ez dago hamaika buruhauste ekarri zizkiola Biblia itzultzeko zereginak. Eta, eskarmentuaren kariaz, adierazpen interesgarri hauxe egin zuen, beste askoren artean: «Ego enim non solum fateor, sed libera voce profiteor, ne in interpretatione Graecorum, absque scrituris sanctis, ubi et verborum ordo mysterium est, non verbum e verbo, sed sensum exprimere de sensu» (Nik esaten dizuet, eta ozen aldarrikatu ere egiten dut, greziarrek Liburu Santuei dagokienez egindako interpretazioan, hitzen ordena bera misterio hutsa dela, eta, hitz bakoitzaren esanahia ulertzeko, ez diodala hitzari berari begiratzen, zentzuaren zentzuari baizik).

Ezagun egin diren beste esaldi ugariren sortzailea dugu, halaber. Hona horietako batzuk: «Aritu zaitez lanean, deabruak beti lanpetuta topa zaitzan», «Aurpegia arimaren ispilu da, eta begiek, isilean, bihotzaren sekretuak islatzen dituzte», «Has zaitez orain bertan aurrerantzean izango zaren hura izaten».

San Jeronimo 420an hil zen, 80 urte zituela. Zehazki, irailaren 30ean. Hain zuzen ere, horregatik ospatzen da egun horretan Itzultzaileen Eguna. Apur bat falta da oraingoz buruilari ongi etorria emateko, baina ez dago ordura arte itxaron beharrik itzultzaileak eta interpreteak ongi egindako lanagatik zoriontzeko!

2013-04-12

«Itzultzailearen lana idazlearena baino zibilizatuagoa da»

Angel Erro

Jorge Luis Borgesek irrati frantses batean, frantsesez, 1965ko martxoan emandako elkarrizketa batean hala esaten du. Ez da halakorik esaten duen lehendabiziko aldia, baina bai nik berari zuzenean entzuten diodan lehen aldia. Testua Borgesen ama hizkuntzara itzultzea opatu diot neure buruari, berak itzulpengintzari buruz bertan esandakoa sinetsi nahian baina egiatan gezurtatuz. Lan hori gorde dut eta hona, berriz, bigarren ahalegin bat ekarriko dut, hitzok (Borgesek elkarrizketa honetan, 6:56 minututik aurrera esaten dituenak) euskarara ekarriz:

Aurten, abenduan, Buenos Airesen, nire olerkien bilduma osoa argitaratuko da. Hau da, bertan bilduko dira 1923tik hona, 1964raino, argitaratu ditudan olerki guztiak, hiru liburutako edukia: Fervor de Buenos Aires, Luna de enfrente, Cuaderno de San Martín eta El hacedor izeneko liburuko zati poetiko osoa («El hacedor»-ek zera esan nahi du, ez dakit frantsesez zehazki nola eman, «le faisseur», egilea, baina zentzu greziarrean, poetarenean, «egiten duena», akaso Maker ingelesezko hitzaren zentzuan, poetarako balio duena), eta hogeita hamar bat edo berrogeita bat pieza argitaragabe, egunkarietan edo aldizkarietan agertuak. Liburu hau frantsesera Néstor Ibarra adiskideak itzuliko du. Ibarrak aspaldidanik ezagutzen nau. Enkarguaren esanahi argia dauka. Argentinar moduan, espainieraz ederki daki. Gainera, espainolezko oso itzulpen ederra egin du, guztietan ederrena, Valéryren Le cimetière marin-ena [i], aspaldian argitaratu zuena Buenos Airesen, eta nik aitzinsolasa egin niona. Nire usadio literario guztiak ezagutzen ditu, are esango nuke nire mania edo tik literario guztiak ezagutzen dituela, eta ziur nago itzulpen ez bakarrik oso zuzena, baizik eta, seguru asko, testua baino askoz hobea egingo duela. Ibarra oso kasu bitxia da, literatur talentu handikoa da, baina nik ez dakit zer apaltasun edo zer ironia motak ez dion idazten uzten, edo, hobeki esan, ez dio idatzitakoa argitaratzen uzten. Itzuli nahiago du. Akaso uste du itzultzailearen lana idazlearena baino sotilagoa dela, zibilizatuagoa; izan ere, itzultzailea, bistan da, idazlea baino gerokoagoa da; etapa aurreratuagoa da, baina, dena den, nago lana bikain egingo duela. Eta uste dut nire frantses argitaletxean, Gallimardenean, agertuko dela, eta heldu den urtean argitaratuko dela.

[i] Itsas hilerriaren gaztelaniazko itzulpen erreferentziazkotzat Jorge Guillenen bertsioa izan badut ere, aukera bat eman nahi diot hemen Borgesek itzulpen guztietan ederrena dela ebazten duen Néstor Ibarrarenari, errimaduna bada ere: http://www.lamaquinadeltiempo.com/valery/cement05.htm

2013-04-11

Maiz eta maiza

Fernando Rey Escalera

Batzuetan bi ideia etortzen zaizkit kolpean burura, maiz hitza ikusten edo aditzen dudanean. Bata, ia ezkerrik ez zuen pilotari aranztar erraldoi hura, ezkerrez ez jotzeagatik eskuinez jo eta gorputza arraxtadan paretaren kontra jartzen zuena. Bestea, orain dela urte batzuk aditu nuen esaldi pare xelebre hura, itzulpengintzan ari garenoi irribarrea pizten diguna: «Maiz jaten dut artoa / Estoy harto de comer maíz».

Barkaidazue hasiera, ez baitu inongo ikustekorik gero esan behar dudanarekin, baina esateko gogoa izan, eta han gelditu da.

Azken asteotan, Osasungoa Euskalduntzeko Erakundeak Iruñean maiatzean egin behar duen biltzarrerako komunikazio eta txosten zientifiko mordoa irakurri dut, haiekin denekin liburu bat argitaratuko baita urtero egiten diren osasun jardunaldietan egiten den bezala.

Maiz hitza agertu zait behin baino gehiagotan, baina, zenbaitetan, orain arte ez bezala, izenondo gisara. Erabilera bitxia inondik inora, gehientsuenok, nik dakidala, ez baitugu sekula ez esan ez aditu adberbioaren adieran baizik. Baina boligrafo gorria hartu baino lehen –zuzentzaileok erne ibili behar izaten dugu zuzendu behar ez dena ez ezabatzeko–, zerbaitek esan zidan ongi ote zegoen, bai, ikusia nuela bestelako erabilera Orotariko Euskal Hiztegian, eta, badaezpada, hartara jo nuen. Eta hantxe dago bigarren erabilera hori, bai, arrunt urria bada ere:

2. (Lar, H). (Adj.). Frecuente. “Maizena […] il se prend […] comme adj. superl. de maiz” H. “Zure eskea maiza da, maizegi” Ib. Eztala [zortzikua] uste bezin maiza ta ezta ere askotan uste dan bezin antsiñakua. LzM EEs 1912, 106. Ango euri maizak. Or Eus 91. “Iesus” atera zitzaidan oiurik maizena. Or QA 175

Eta orduantxe egin zitzaidan zalantza. Hiztegi Batuak ez du (oraindik?) erabilera hori onartu. Eta hauxe esaten digu:

maiz adlag.: ahal den maizena jaiki zaitez; horretaz ahalik eta maizena oroituz.
– maiz aski
– maiz asko
– maiz askotan g.er.
– maizenean ‘maizenik’
– maizenik
– maizko izlag.: maizko erabilera.

Jakina, azkenaldi honetan maiz izenondoa agertu izanaren arrazoia ez da Orotarikoak ematen digun beste baliabide bat erabiltzea, baizik eta, nire ustez, itzulpen oker bat, hiztegietara «frecuente» hitzaren bila jo eta maiz aurkitzearen ondorioa. Erdaraz, maiz aurkitzen baititugu honelako esaldiak, kasu honetan medikuntzan:

– Es frecuente que estos enfermos presenten también síntomas neurológicos.
– La mononucleosis infeciosa es una enfermedad frecuente entre adolescentes.

– Maiza da gaixo hauek sintoma neurologikoak ere izatea. (?)
– Mononukleosi infekziosoa gaixotasun maiza da adoleszenteen artean. (?)

Nik, orain arte, beste bide batzuk erabili ditut beti gaztelaniaren «frecuente» adjektiboaren ordaina emateko: «Mononukleosia ohiko gaixotasuna da adoleszenteen artean» / «Mononukleosia arrunta izaten da adoleszenteen artean» / «Gaixotasun arrunta da…» / «Aski eritasun zabaldua da…».

Halako ideiak emateko, bada, esaldia aldatu, nire komenentziara bihurritu, baina beti bide hauek erabili ditut: maiz adberbioa, arrunt izenondoa, ohiko izenlaguna, edo bestelako perifrasiak. Berdin, superlatiboa adierazteko: «Maizenik egiten diren akatsak» («los errores más frecuentes»).

Hori guztia buruan nerabilela, Zehazkira jo dut, eta, hara non, maiz izenondoa aipatzen digu Sarasolak, goi markarekin betiere:

frecuente 1 adj maizko; sarri, maiz goi: era cliente frecuente de magos, aztien bezero sarria zen; lluvias frecuentes, maizko euriak, euri maizak.

2 (usual) ohiko.

Hauxe da, lagunok, nire duda: aski ote den Orotarikoan aipamen bakar horiek agertzea bide hori bultzatzeko; «euri maizak» horrek ez ote digun balio aitzakiatzat gaztelaniaren egitura hori kalkatu eta, automatismoak ematen duen erosotasunez, senak normalean eskaintzen dizkigun beste bide (naturalago?) batzuez baliatu beharrik ez izateko; edo, besterik gabe, hor dagoen aukera bat izanda, bultzatu behar ote dugun hasieran belarriari gogorxko egiten bazaio ere.

Nik ez dut garbi. Zuek?

2013-04-10

Debekuak eta baimenak

Xabier Aristegieta Okiñena

Euskara egokiari buruzko arau nahiz bestelako irizpen eta orientabideak emateari dagokionez, denbora igaro ahala gero eta argiago ikusten dut are zorrotzago jokatu behar dela debeku-arauak ematerakoan, baimen-arauak ematerakoan baino. Alegia, debeku bat ezartzeko pisuzko eta ezbairik gabeko arrazoiak eduki behar direla, eta ez nolanahiko beste batzuk.

Eta hori, arrazoi sinple batengatik: debeku-arauak arau inbasiboak dira, eta baimen-arauak, ordea, ez. Alegia, debeku batek –nahi bezain zilegizkoa eta oinarriduna– hizkuntza-erabiltzaileen adierazpidea baldintzatu eta mugatzen du. Hizkuntza-erabiltzaile guztiena, gainera: debekuarekin ados daudenena eta desados daudenena. Araugileak debekua jaurtiki eta, gezi baten modura, debeku horrek hiztunak zeuzkan adierazpide posibleen eremua inbaditzen du eta bertan zulatuta geratzen da, muga bat ezarriz: «zuzen hitz egin/idatzi nahi baduzu, ezin duzu hitz hau erabili, ezin duzu espresio hau erabili, ezin duzu egitura sintaktiko hau erabili, ezin duzu…».

Baimen-araua, ordea, guztiz bestelakoa da. Hitz, espresio edo joskera jakin bat baimentzen duen arauak ez du inola ere behartzen baimendutako hori erabiltzera; aitzitik, erabilera-aukera bat gehitzen du, aukera hori gustuko duenaren eskuragarri, gustuko ez duenari horren ordez gogoko duen beste bat erabiltzea eragotzi gabe. Kito. Asko jota, aukera hori ematearen kontra dagoenak beste hiztunen erabilahala jasanarazten zaiola sentitzera etsi beharko du (bizitza honetako aniztasunen kudeaketa egokiak dakartzan jasanarazpen horietako beste bat), baina halaber aitortu beharko du bere adierazpidea ezertan ukitu gabe uzten zaiola. Horrelaxe funtzionatzen baitu zilegitzeak: bideak irekiz, baina bide horietan barneratzera behartu gabe. Debekuak, bistan da, guztiok behartzen gaitu.

Edozein debekuren izaera murriztailea dela-eta, bidezko deritzot debeku bat ezarri ahal izateko justifikazio erabatekoa eskatzeari. Azken batean, planteamendua ez da hainbeste aldentzen zuzenbide penalean in dubio pro reo («zalantza kasuan, auzipetuaren alde», esango genuke) oinarri-oinarrizko printzipioa aplikarazten duen arrazoibidetik: jokoan dagoenaren muntak (auzipetuaren askatasun pertsonala, kasu batean; hiztunaren adierazpide-askatasuna, bestean) behartzen du askatasun hori murriztuko duen neurri bat hartu aurretik zorrozki egiaztatzera, arrazoizko zalantza oro uxatzeraino, kasuko jokabidea okerra, gaitzesgarria, dela. Eta –hizkuntzaren esparrura bueltatuz–, nire ustez, horrexe-horrexegatik behartzen du hiztunaren adierazpide-askatasuna tinko lehenestera, dena delakoagatik okerrekotasuna eztabaidagarria denean.

Gaur egun, euskaraz zer den zuzen eta zer oker erabakitzean, debeku gehiegi ikusten dut. Horietako batzuk okerrespen peto-peto gisa adierazten zaizkigu. Beste batzuk, ordea, irizpen lausoagoak dira, hizkuntza-erabilera bat berariaz txarretsi beharrean sotilki gonbidatzen gaituztenak erabilera hori alboratzera (azken batean, debekuak duen ondorio bera bilatzen dute), argudio ezberdinak tarteko: beste erabilera bat hobestearena, hizkuntza-erabilera jakin baten euskarazko «beharra» ukatzearena, eta abar.

Adibideak, hurrengo batean.