Beñat Oihartzabal
Mugaz alde bateko eta besteko euskaldunek ez ditugu arras manera berean erabiltzen joan eta etorri aditzak (edo Iparraldean azken honen orde erabil daitezkeen aditz baliokideak: jin eta heldu).
Laburzki erran nezake Hegoaldekoek joan aditza erabiltzen dutela Iparraldekoek etorri aditza edo haren baliokideak baliatzen ohi dituzten zenbait testuingurutan. Kasu adierazgarria da ondoko hau: toki desberdinetan diren bi solaskide elkarrekin telefonoz ari dira, eta batak bestea gomitatzen du ondoko hilabetean dagoen lekura: «Etorriko zara?». Erantzuna nola emanen du solaskideak: «Bai joango naiz» erantzunez, edo «Bai, etorriko naiz» ihardetsiz? Horretan ageriko dira batzuen eta besteen jokabideak: Hegoaldeko askok (ustez) joan erabiliko dute solaskidearenganako hurbiltzea adierazteko, eta Iparraldekoek, berriz, etorri (edo honen tokiko aditz baliokidea).
Desberdintasun mota hori ezaguna da, hizkuntza guziak ez baitira berdin jokatzen aipatu mugimendu aditz horien parametro deiktikoak finkatzerakoan. Japonieraz, adibidez, nahitaez iku (joan) erabiltzen omen da holako egoera batean, eta mandarin-txineraz, berriz, qù (joan) eta lái (etorri), biak. Ingelesez, itxura guzien arabera, come nahiago dute.
Euskaldunak, nik uste, auzoko hizkuntzei garraizkie: gaztelerazko erantzunean, oker ez banago, ir aditza baliatzen da aipatu egoeran, Hegoaldeko euskaldunek joan erabiliz egiten duten bezala; frantsesezkoan, aitzitik, venir aditza agertuko da, erran nahi baitu Iparraldekoek baliatzen dituzten etorri edo jin aditzen baliokidea.
Ez da hau tokia aditz horien erabilera zedarriztatzen duten parametroen ikerketa egiteko. Xehetasunetan doi bat sartzen bada, franko kontu korapilatsua da, eta, ene jakinean bederen, euskaran aditz horien deiktikotasuna ez da deskribatua izan. Bi hitz, halere, gogoeta baten abiapuntu gisa menturaz balia daitezkeenak.
Lehenik derragun oinarrizko erabileretan era berean baliatzen ditugula denek joan eta etorri aditzak. Alabaina, haien arteko aurkaritza zorrozki agerrarazten duen ondoko egoeran, oro berdin jokatzen gara: solasaren unean solasgilea dagoen tokiari badagokio mugimenduaren helmuga, orduan denek obligatuzki etorri erabiltzen dugu, eta joan, alderantziz, ezin erabilizkoa dugu (mugimenduaren egilea, edonor izanik):
Han bazkalduko naiz eta *joango / etorriko naiz hona
Han bazkalduko zara eta *joango / etorriko zara hona
Han bazkalduko da eta *joango / etorriko da hona
Kontuan hartu behar da, haatik, hizkuntza anitzetan 1. pertsonatik 2. pertsonara (eta 3.era ere) hedatzen ahal dela etorri aditzak eskatzen duen erreferentzia deiktikoa. Lerratze hori haizu denean, joan eta etorri lehian izaten dira, eta biak erabil daitezke. Edo beste parametro batzuek ekartzen dute bataren edo bestearen hobespena. Ene iduria da gure arteko jokabide desberdinak hortik sortuak direla. Hegoaldean anitzek erreferentzia deiktikoaren lerratzea ez baitute aise onartzen. Ondorioz, joan hobesten dute mugimenduaren helmuga solasgilea dagoen tokiari, edo haren ohiko egoitzari, ez badagokio. Ondoko adibidea test gisa balia daiteke jakiteko nola jokatzen garen, hots, etorri aditza holako adibide batean errazki onartzen dugun edo ez ikusteko (argi izan bedi solasgilea Ameriketan dela eta haren solaskidea Europan):
Ez zait gustatzen, ni orain Ameriketan izanik, haiek zuregana diru eske joatea/etortzea.
Horrelako testuinguruen bila testu zaharretan ibilirik, ondoko bi adibideak aurkitu ditut, oraingo jokabide bitasuna berria ez datekeela erakustera ematen dutenak. Bietan, solaskidea da mugimenduaren helmuga (solasgilea beste nonbait izanki), eta hirugarren pertsona plurala mugimenduaren egilea. Lehenbiziko adibidean, Etxepare garaztarrak jin erabiltzen du, eta bigarrenean Lazarraga arabarrak joan:
Jainkoak egin zinduzen [Maria sainduari ari zaio]… miserikordiaren refugio zinaden
nola berak justizian ezin salba litzake [bekatoreak]
zure miserikordiaz remedia litezen
Balinetan egiazki zugana jin balite(Etxepare, Amorosen gaztiguia)
oi zuetara
joan joazen orduan [=joan ohi ziren orduan (beharrean zirenak)]
limosna eske
Jaungoikoaren kontuan(Lazarraga, Inbocación a la madre de Dios)
31 eskutik 