Etiketa: ikus-entzunezkoak

Posted on

Nekatutak

Aitor Blanco Leoz

Iaz, Antton Telleriaren Nekatutak bakarrizketa gaztelaniara itzultzeko aukera (eta pribilegioa) izan nuen. Iruñeko Antzerki Eskolan komiko tolosarraren birako azken-aurreko emanaldiaz gozatu eta egun gutxira jaso nuen enkargua, Donostiako azkena grabatu ondoren, eta zalantzarik egin gabe eta gogo handiz onartu nuen “Euskal Herrian sekula grabatu den stand up ikuskizunik onena” gaztelaniaz azpititulatzeko erronka.

Monologoa zuzenean ikusi nuenean, hura itzulgai izango nuela jakin gabe oraindik, txunditua atera nintzen antzokitik. Zoragarria iruditu zitzaidan Anttonek hizkuntzaz baliatuta umorea egiteko eta euskararekin jolasean ikusleak barrez leherrarazteko duen gaitasuna. Une hartan, jakina, ez nekien nolako desafioa izango zen txiste eta hitz-joko horiek gaztelaniara ekartzea, baina berehala konturatu nintzen horretaz bakarrizketaren transkripzioa jaso eta lanari heldu nionean.

Bereziki maite dudan mundua da hitz-jokoena. Betidanik gustatu zait hitzen esanahi bikoitzarekin, antzeko hitzen adiera desberdinekin eta hizkuntzak eskaintzen dituen bestelako trikimailuekin jostatzea, eta, itzulpengintzan, horrelako elementuei aurre egitea ariketa izugarri polita iruditzen zait (horri buruzko gogoetatxo bat plazaratu nuen 2022ko Senez aldizkarian, Sherlock Holmesen memoriak liburua euskaratzean aurkitutako zailtasunen harira).

Askotan zaila izaten da hitz-joko horien ordain egokia aurkitzea. Are gehiago, zenbait kasutan, amore ematea eta itzulpena ezinezkotzat jotzea beste erremediorik ez dago (kontu labaina izaten da zer egin horrelako kasuetan, baina tira). Nolanahi ere, merezi du ahalegina egitea, xede-hizkuntzan ongi funtzionatzen duen forma baliokide bat aurkitzea oso sentsazio pozgarria izaten baita, eta itzulpenaren kontsumitzaileak biziki eskertzen baitu.

Horren erakusgarri, hona hemen Nekatutaken itzulpenean erronka handia izan diren baina nire ustez gaztelaniaz ongi funtzionatzen duten zenbait hitz-joko (norbaitek monologoa YouTube-n edo Filmin-en ikusteko asmoa badu, barka spoilerrak):

  • Gizonezkoon kasuan oso antzekoak dira masturbazioa eta literatura. Ze bi kasuetan emozioak paperean isurtzen dira.
    En el caso de los hombres, se asemejan mucho la masturbación y la literatura, ya que, en ambos casos, el papel se empapa de emociones.
  • Baina gustatzen zait irudi hori: Mirri sudur-gorria eta… Da pixka bat… da Mirriren bertsio rockeroa, badakizu? Izena du… Marra izena du. “Zuekin, Txirri, Marra eta Txiribiton!”. “Non dago Marra?”. “Komunean…”.
    Pero me gusta esa imagen: Mirri, con su nariz roja y… Es un poco la versión rockera de Mirri, ¿sabes? Se llama… se llama Tripi. “Con ustedes, ¡Txirri, Tripi y Txiribiton!”. “Pero, ¿dónde está Tripi?”. “En el baño…”.
  • [Ertzaintzaren Musika Bandaz] Jende honek, zer? Zer egiten du, ezta? Baten batek esango du “beste guztiek bezala: jo”.
    Esta gente… ¿qué? ¿Qué hace? Alguien dirá: “Lo mismo que todos los demás: poner a bailar”.

Jakina da itzulpengintza ez dela zientzia, eta argi dago modu bat baino gehiago dagoela pasarte horiek gaztelaniaz emateko, baina nik uste adibide onak direla ikusteko zer-nolako zailtasunak izaten diren estilo honetako testuak itzultzean. Dena dela, itzulpena bera jolas bihurtzen da halakoetan, eta aitortu behar dut oraingo honekin oso-oso ongi pasatu dudala.

Posted on

Biktima eta bekatari

Uxue Rey Gorraiz

«Herdoildu» aditzarekin erantzuten dut nire frantses mailari buruz galdetzen didaten aldiro. Modu egokia eta aski poetikoa iruditzen zait adierazteko ez naizela kasik deusetaz oroitzen.

herdoildu, herdoil/herdoildu, herdoiltzen

1. da/du ad. Herdoilez estali, herdoilak joa gertatu. Burdina, herdoildua egon arren, sutegian goritzen denean, suak jaten dizkio herdoilak. Ezin herdoilduzko metalak. || (Partizipio burutua izenondo gisa). Aingura herdoilduak. Ezpata zahar herdoildu bat.

2. da/du ad. Trebetasuna edo zalutasuna galdu edo galarazi. Alferkeriak gizonak herdoiltzen ditu. Geroztik bere luma ez da herdoildu.

Lehenbiziko adierari heldu, eta irudikatzen dut nire frantsesa herdoilak joa, berdekara kolorekoa tolesetan. Are, gorrixka subjuntiberan eta aditz irregularretan. Lizunak hartua ere bai. Eta hari esanen nioke zera, «leku abandonatuen/ edertasun arraro hori» duela, Anarik esanen liokeen bezala. Ordea, herdoila erromantizatzeari uzteko aski arrazoi bildu ditut azkenaldian. Maialen Berasategik eta Irene Arraratsek «herdoil burokatikoa» kontzeptua parera ekarri didatenetik, are eta gehiago. Izan ere, beste gomendio bat utziko dizuet blog honetan, lagunok: Ezer ez eta festa podcasta.

Aitorturik ez naizela objektiboa, eta halere jakinda honetan ez zaidala arrazoirik falta, lasai asko esan dezaket: aditu ezazue podcastaren lehenbiziko saioa. Izugarri garbi, bizi eta atsegin mintzo dira bi hizlariak hizkuntzaren «herdoil burokratikoaz», antilinguaz, «txosteneraz», egurrezko hizkeraz, «hipertrofia linguistikoaz». Alegia, dotorezia erakutsi nahian-edo, esateko askorik ez dugula disimulatzeko-edo, anbiguo, nahasgarri, sobrako hitz mordoarekin eta zehaztasunik gabe idazteko –edo hitz egiteko– maneraz.

Berasategik eta Arraratsek azalpen sakon eta aldi berean ulerterrazez bete dituzte saioaren 59 minutuak, «kolaborazio» eta guzti. Besteren hitzak ere ekarri baitituzte saiora. Anjel Lertxundik Anti-lingua eta beste ele-mele batzuk zutabean idatzitako hauek, esaterako:

«Errealitatea lanbrotu eta manipulatu nahi duenak higuina die hitz aratzei, esaldi gardenei. Etsai ditu. Antilingua praktikatzen duenak «terrore semantikoa» dio errealitatea zuzen izendatzeari, lanari lan eta esplotazioari esplotazio deitzeari. Gauzen eta gertaeren izaera lausotzen du halakoak; zehaztasuna kamusten du ustezko dotorezia baten izenean; hitzak eta esaldiak luzatzen ditu; burokrazieraz gainezkatzen ditu legeak, diskurtsoak, informazioa; antilinguaren gristasuna barreiatzen du hizkuntzaren zirrikitu ezkutuetaraino ere».

Podcastaren hamargarren minutura iristerako ohartu naiz zenbatetan aritu naizen neroni txosteneran. Zenbatetan egin dudan aditzak gehiegitan nominalizatzeko akatsa, nola tematu naizen modu inpertsonala erabiltzearekin eta esaldiak esajeratuki luzatzearekin. Aitorpen bat: erredakzioan pilotaleku deitzen diogu esaldiak luzatu behar ditugunean erabiltzen ditugun trikimailuei. Zazpi letra baititu frontoi hitzak. Beraz, zergatik ez erabili hamar letrako pilotaleku?

Saioari esker gelditu zait argiago zer neurritan dagoen antilingua itxurakeriarekin lotua, egoarekin. Oihane Zuberoak behin kontatutako zera etorri zait burura: «Esango nuke idazten hasten zarenean, gaztetan, mezu bat transmititu edo irakurlearengana iritsi baino gehiago, erakutsi nahi izaten duzula zenbat dakizun. Idazten dituzu esaldi ponposoak eta inork erabiltzen ez dituen sinonimoak, eta kizkurtzen duzu hizkuntza, nahiz eta orduan ez zaren konturatzen». Dena dela, ez du zertan izan gaztetasunarekin lotua, eta, hain justu, halaxe nabarmendu zidan 60 urteak paseak dituen itzultzaile batek joan den otsailean, WhatsAppez: «Badakizu dinosauroon jarrera beti izaten dela zenbat dakigun erakutsi nahia».

Baina ez nadin ni ere alferrikako luzamenduetan aritu. Saioa aditu bitartean sakelakoan hartutako apunteetako bat utziko dut hemen, eta aski honekin. Ez dut egiten zuei deus deskubritzeko, baina polita da ikustea zer ez nekien eta orain badakidan, podcastari esker. Espezie inbadituen eta espezie inbaditzaileen atalean dago aipatua, zehazki, eta kontua da -ekiko kasu markaren erabilera baten berri izan dudala.

Euskaltzaindiaren hiztegian halaxe dago esplikatua:

Estiloak estilo, izenlagun-erabilera, testua arintzeko baliabide erosoa gertatzen zaie idazle askori izen konkretuekin: arkabuzekiko erasoa, zaldunekiko erasoa, datiboarekiko komunztadura, zain urdinekiko eskua, leiho beltzekiko eraikina, begi urduriekiko mutila…

Herdoil burokratikoaren ideiara itzulita, eta Iñigo Astizek esan bezala, «argi hitz egitea elkartasun ekintza bat da». Eta jendeari kalitatezko edukiak gomendatzea ere elkartasun keinu bat delakoan ekarri dizuet Ezer ez eta festa honaino. Hau da: antilinguaren biktima eta bekatari batek. Ongi izan.

Posted on

Benetan hobetzen al du azpidazketa (itzulpen) automatikoak itzulpenen kalitatea?

Josu Barambones Zubiria

Presaren kulturan bizi gara. Egungo gizartean dena da frenetikoa eta berehalakoa. Azkar bizi gara, azkarregi aukeran. Eta horrekin lotua beste sukar moduko bat ere bizi dugu: edukiak nahi beste hizkuntzatara automatikoki itzultzeko beharra, di-da batean eta merke bada, hobe.

Dena azkar eta automatikoa nahi dugu. Eta azkartasun eta automatikotasun hori ikus-entzunezko itzulpengintzara ere iritsi da, bai bikoizketara eta bai azpidazketara ere. Oraingoan horri buruz hausnartu nahi nuke blog honetan, eta nire kezka eta zalantzak zuekin partekatu.

Duela gutxi Elhuyarrek eskura jarri du bideoen transkripzioak eta azpitituluak automatikoki eta minutu gutxian egiteko software propio bat: Elhuyarren hizketa-ezagutzailea. Probatzeko tentazioan jausi naiz eta bi bideoklipekin egindako proben emaitzen berri emango dizuet. Biak ala biak gaztelaniaz daude (nahiz eta sorburu-hizkuntza ingelesa izan). Fitxategiak deskargatu eta makinari euskarazko azpitituluak sortu eta euskarara itzultzeko eskatu diot.

Lehen bideoklipa Bridget Jonesen egunerokoaren lehen bi minutuak dira. Hona azpidatzien euskarazko transkripzio osoa (sic):

Todo enpresoi día de año nuebo dmitrij ísimo segundo año de soltera. Une bermaz estaba sola egiten iec existi hidalgo urtean o aldekoa boal kurri de mi madre. Ez mesedez tratatzen pare jarduneko nago muermo de median eta Concarera. Espezia-ingetemeak. Ez da inon nos erionez dut zion extraños erdibidez egon daitekeenik. Islako medela sofistikazioan. Ez Jenny Andeba, ez ona, ez Realidades. 1000, ez haiek Insisten. Gero, Jameti omen Transverso. Balbulei meatze la pregunta que tenemos todos los halterak.

Bigarrena, Napoleonen gaztelaniazko trailer ofiziala, bi minutukoa hau ere (sic):

Jeneralak. No se han descubierto. Bien da. Ez ba. Jon, oso konplexutasun berez. Ez, jauna, zurea da. Edeski ospitaleko pertsonalaren komun burutu oraindik. Nori un alto. Kargo zurea da hitza. Brasil ez da zuri. Alejandro Romak. Cesar hitza. Beste BEZ. Beraz, bezeroa xede. Zergaldi ertza. Noscere segundo. Almandino janaria. Baserri zerbitzuez. Estatistika duela. Jendetza haien ekonomi. Francia por los suelos. Ia Orreagako lokatza. Mesedez. Mesedez. Zuz. Kirol portu saldu. Txikituz. Gurekin ez. Estibariz 1.000 ez.

Transkripzioaren kalitatea ez ezik deigarria ere da kasu bietan hizketa-ezagutzaileak ez duela den-dena transkribatu, erdia baino gehiago azpidatzi gabe utzi duelako. Ez dut dudarik egiten sistemak hobeto funtzionatzea lortuko dutela, baina absurdoa iruditzen zait inoiz baino teknologia gehiago erabiltzea hain emaitza kaskarrak lortzeko (oraingoz).

Horiek horrela, gerta daiteke, gertatzen denez, enpresa batek horrelako azpidatziak (itzulpenak) bidaltzea itzultzaile (posteditore?) bati zuzen ditzan ahalik eta azkarren (gaur, denak presa bide du). Bezeroek edo bitartekariek itzulpen amaitu baten berrikusketa gisa ulertzen dute postedizioa, eta horrela gutxiago ordaintzeko aitzakia gisa erabiltzen dute. Gaur egun eta teknologiari esker, itzultzaileen lansariak gero eta kaskarragoak dira (demagun minutuko bost euro ordaintzen dizutela azpidazteagatik; posteditatzeagatik zenbat?, bi euro?). Finean, irabazian irteten diren bakarrak enpresa teknologikoak eta bitartekariak dira.

Baina arazo honek badauzka beste adar batzuk. ATRAEk (Espainiako Ikus-entzunezko Itzultzaile eta Egokitzaileen elkartea) komunikatu batean esaten zuen legez, makina batek egindako prozesua posteditatzeak edo zuzentzeak “itzultzaileari berezkoa zaion sorkuntza-ahalmena mugatzen du eta erabat artistikoa den lanbide bat deshumanizatzen du”. Horrela sortutako itzulpenak lauak dira, erdipurdikoak eta arimarik eta ñabardurarik gabeak. Testu bat hutsetik itzuli behar duzunean, zure burua “itzulzaile moduan” jartzen duzu; testu bat posteditatu behar duzunean, zure buruak dio: “Testu hau berrikusi behar dut”. Itzulpenaren osagai kreatiboa, emozioak… dena desagertzen da. Zortzi ordu pasatzen baduzu makina batek egin duena konpontzen, zure sorkuntza-gaitasuna atrofiatu eta zure talentua maxkaldu baino ez duzu egiten, ahalmen sortzailea ez duzulako garatzen.

Hartara, makina itzulpen prozesuaren erdian jarri dugu eta itzultzailea mutur batean. Egoera berri honek berekin dakar paradigma-aldaketa funtsezko eta sakon bat. Itzultzailea morroi-lana egitera darama eta nolabait ere makinak umiliatu egiten du berak gaizki egin duena zuzendu behar duelako.

Eta itzultzailea ez ezik Itzulpengintzako irakaslea ere naizen aldetik, kezkatuta nago itzulpen automatikoak eta adimen artifizialak hartu duten abiadurarekin (euskaraz gaztelaniaz bezain azkar ez badoa ere), absurdoa iruditzen zaidalako Itzulpengintza eta Interpretazioko gradu bat lau urtez egiten pasatzea azkenean makina batek egiten dituen akatsak zuzentzeko. Ikus-entzunezko itzulpengintzaren kasuan, eta kontu etikoak alde batera utzita (zer gertatzen da film baten egile eskubideekin?), film bat egiteko talde oso batek gorputz eta arima eman badu lan artistiko bat sortzearren, gero guk makina batetik pasatuko dugu minutu gutxian film horren hala-holako itzulpen, bikoizketa edota azpidazketa-lan batekin konformatzeko? Badirudi bide horretatik goazela.

Posted on

Egon hadi lo eta jango duk mehe

Josu Barambones Zubiria

2023ko Senezen Netflix plataforman ikusgai dauden euskarazko azpidatzien hizkuntza-kalitatea aztertu dut. Artikuluak baina, herren egiten du ikus-entzunezko itzulpenen kalitatean eragina izan dezaketen alderdi profesionalak ez dituelako aintzat hartzen, bereziki itzulpen-enkarguak entregatzeko epe estuak eta itzultzaileek jasotzen dituzten ordainsariak. Artikulu honetan bakarrik ikus-entzunezko lanak esleitzeko moduaz eta itzulpen-epeei buruz mintzatuko naiz. Hurrengo baterako utziko dut ordainsarien kontua.

Lan baldintzen zer-nolakoa ezagutzeko zer hoberik baldintza horiek pairatzea baino, ezta? Hain zuzen ere, egun merkatuan dauden bideo plataforma gehienentzat lan egiten duen zerbitzu-hornitzaile batean lanean hasteko aukera fortunatu zitzaidan pasa den udan. Unibertsitateak eskaintzen didan konfort-zonatik bolada batez aldendu eta autonomoen lan munduan sartzea begitandu zitzaidan egokiena lanbidearen gazi-gozoak ezagutzeko. Egia esan, banuen eskarmenturik bizkoizketarako itzulpen-egokitzapenean, baina ez hainbeste azpidazketan, han-hemen egindako hainbat ikastaro alde bat utzita.

Horiek horrela, zerbitzu-hornitzaile horrek kontratatu, eta berehala ezagutu nuen enpresa batzuek itzulpen-enkarguak esleitzeko daukaten era txit bitxia. Horrela lan egin ohi zutela entzunda nengoen, baina bertatik bertara ikustea harrigarria iruditu zitzaidan: itzulpen enkargua hainbat itzultzaileri bidaltzen zaie aldi berean, eta itzultzeko eskaera jasotzen den hurrenkeran onartu eta esleitzen da. Beraz, eskaerak lehenesten dira hautagaiek euren eskaintza aurkeztu duten minutua eta segundoa aintzat harturik. Nire kasuan premiazko lan bat zen, eta bezeroak dagoeneko euskaraz azpidatzita zeuden testu batzuk zuzentzea nahi zuen. Mezuan bertan irakur zitekeen itzulpen-proiektua “iritsieraren araberako ordenan” esleituko zela. Nire ustez, hobe lukete horrela adierazi beharrean era gordinago eta zuzenago bat erabiltzea, esaterako: egon hadi lo eta jango duk mehe. Mezua iritsi eta di-da batean erantzun beharrean, honekin edo horrekin entretenituko nintzen, eta berriro posta zabaldu nuenerako lana esleiturik zegoen. Orduan Axularrekin gogoratu nintzen, eta zenbat kalte egiten duen luzamendutan ibiltzeak, egitekoen geroko uzteak.

Lana esleitzeko modu horrek badu bere arriskua, nik uste, izan ere ez du lehentasunik ezartzen itzulpen-enkarguaren inongo alderditan. Hau da, berdin dio edukiaren konplexutasunak edo itzultzaileak gai horretan izan dezakeen ezagutza-mailak, soilik hurrenkera kronologikoa interesatzen zaiolako. Demagun, bada, Australiako koral hesi handiari buruzko dokumental bat euskaraz azpidazteko erabakia hartu dutela; demagun, aldi berean, ni geologian aditua naizela, eta bereziki arrezife eta koralen mundua oso gertutik ezagutzen dudala; demagun, orobat, mezu bat bidaltzen dietela hainbat itzultzaileri dokumental hori azpidazteko iritsieraren araberako ordenan oinarrituta; eta demagun, azkenik, itzultzeko eskaera bidaltzen duten egunean eta orduan Internetik gabe geratu naizela telefono-operadorez aldatzen ari naizelako. Beste behin ere lanik gabe geratuko nintzateke. Baina adibide bat baino ez da.

Lan egiteko epeak direla eta, azken hilean film bat eta serie bateko hainbat atal azpidazteko enkarguak alde batera utzi beharrean egon naiz. Filmaren kasuan bi egun eman zidaten ordu bat eta erdiko film bat euskaraz azpidazteko (lokalizazioa, hau da, azpidatzion hasiera eta bukaerako denbora kodeak ezartzea, aurretik egina zegoen), hau da, 1.300 azpidatzi inguru bi egunetan egiteko. Nik ez dakit jendeak oso azkar itzuliko duen, baina ni aitortu beharrean naiz lana patxadaz egitea gustatzen zaidala, eta agian behar baino denbora gehiago hartzen dudala. Frogatuta daukat azkar itzultzen dudanean kalitateak behera egiten duela; gainera, epe hain laburrean itzuli behar izateak buru-ahalegin aparta egitea dakar berekin, ordu askoan eta ia atsedenik hartu gabe egin behar duzulako lan epea errespetatuko baduzu. Horrelako kasuetan, itzulpenaren kalitatea bainoago norberaren buru-osasuna ere egon daiteke arriskuan. Gainera, azpidazketaren kasuan, denbora- eta espazio-muga batzuk daude: batetik, lerroko karaktere kopuru mugatua baino ezin da idatzi, eta horrek eramaten zaitu itzulpenak behin eta berriz formulatzera bat etor daitezen karaktere kopuruarekin; eta, bigarrenik, irakurtzeko abiadura ere errespetatu beharra dago. Nolanahi ere den, mezu bat idatzi nien hori guztia azalduz eta epea luzatzeko eskatuz, gutxienez bost egun beharko nituela ingelesezko azpidatziak euskaratzeko eta itzulitakoa orrazteko. Alferrik, ordea. Lana eskaintzeko bidaltzen dizuten mezuan oso jator eta adeitsu jokatzen dute zurekin, baina oraindik bidali nien mezuaren erantzunaren zain nago.

Serieko atalen kasuan, epeak oso antzekoak ziren: sei atal euskaraz azpidazteko, 45 minutukoak batez beste, eta 500 azpidatzi ingurukoak. Epea: bi eguneko tartea atalok itzuli, (berrikusi?) eta bidaltzeko. Enpresaren ikuspuntutik produktibitatea nahikoa ona dela esan daiteke, baina itzultzailearen ikuspuntutik begiratuta, ez dago lana berriz irakurri eta zuzentzeko denborarik. Ondorioa: akatsak ez detektatzeko probabilitatea oso handia da. Egia da itzuli eta hurrengo fasean, zuzenketa aldian, norbait arduratuko dela itzulpena berrikusi eta zuzentzeaz (behintzat zerbitzu-hornitzaile honen kasuan, guztiekin ez baita berdin gertatzen), baina, aukeran, nahiago akatsak zuzentzeko paradarik ez eman.

Egiari zor, esan behar dut azken enkarguan malguak izan direla itzulpena entregatzeko epearekin, eta eskatu nien hiru eguneko luzapena onartu didatela. Eta, gaitzerdi, zeren, onartu ezik, nire burua beharrean ikusten bainuen gaueko ordu txikitan masokismoaren paroxismoan harrapatuta.

Esan berri dudana ebidentea da, eta itzulpen-lanak entregatzeko epeak agentziaren eta itzultzailearen artean finkatu behar dira, eta beti ere epe errealistak ezarri, hartara itzulpenaren kalitatea bermatu eta bezeroaren espektatibak betetzearren. Eta denboraren kudeaketa egokia egiteko, funtsezkoa da itzultzeko prozesuan esku hartzen duten guztien arteko elkarlana eta komunikazioa.

Eta, bukatzeko, badakit hau nire talaiatik esatea merkea izan daitekeela, eta hileroko gastuei aurre egin behar dieten itzultzaileek sarritan baldintza kaxkarrak onartu beste erremediorik ez dutela izango, baina itzultzaile guztion esku dago maite dugun lanbide honetako baldintzak duindu eta hobetzea aldian behin lo egon ahal izateko eta mehe ez jateko.