Etiketa: generoa

Posted on

Galletagileak, kondesak eta mari-lotsagabeak

Isabel Etxeberria Ramírez

Aurtengo udan atera zuen albistea Berriak: Bilboko Udalak Zorrotzaurre auzoko bi kaleren izenak aldatzea onartu berri zuen, Ana Morales itzultzailearen borrokari esker. 2023an, auzo hartako berrurbanizazio prozesuaren ondorioz sortutako kaleetako biri izena jartzean, hamarkada batzuk lehenago auzo hartan lanean aritutako bi emakume talde omendu nahi izan zituen Bilboko Udalak. Hala, kale horiek Avenida Galleteras eta Avenida Cargueras izendatu zituen gaztelaniaz, eta Galletagileen Etorbidea eta Zamaketarien Etorbidea euskaraz, Artiach fabrikako langileak eta Bilboko portura iritsitako itsasontzietatik merkantzia buru gainean hartuta biltegietara eramaten zutenak gogoan, hurrenez hurren. 2023ko lehen bataiatze hartan, beraz, gaztelaniazko izendapenak lanbide horretan aritutakoak emakumezkoak zirela adierazten zuen -a morfemaren bitartez, eta bete egiten zen, beraz, emakume haiek omentzeko asmoa. Euskarazko izendapenean, berriz, euskarak izenetan generoa markatzeko morfemarik erabiltzen ez duenez, generorik gabeko lanbide baten berri ematen zen, emakumezkoen protagonismoa ezabatuta.

Berriako erreportajeak jasotzen zuenez, borroka administratibo luze bati ekin zion orduan Ana Moralesek temati, euskarazko izendapenean ere ekimen haren asmoa ―emakume haiek ohoratzea ― bete zedin eskatzeko. 2025eko ekainaren 26an, azkenik, aldaketa eskatzeko mozioa aurkeztu eta onartu egin zen, eta harrezkero bi kale horiek Emakume Galletagileen Etorbidea eta Andre Zamaketarien Etorbidea dute izena.

Albistea plazaratu eta gutxira, Gotzon Loberak iritzi artikulu bat sinatu zuen Deian, zeinean salatu egiten zuen ezen, halako erabakien bitartez, “aldameneko hizkuntza batean dauden arazoak, euskarak berez ez dituenak”, euskarara ekartzen direla, eta jakinezarekin lotzen zuen horrela jokatzea. “Zenbat bider gomutarazi behar da euskarak hizkuntza gisa ez duela generorik”, argudiatzen zuen Loberak. (Artikulu haren tonuari buruz gauza bat baino ez dut esango: ze nezesidade?).

Loberaren zutabe hari dotore, zehatz eta argudio sendoekin erantzun zion, nire iritzian, Moralesek Naiz, Berria eta Argia komunikabideetan argitaratu zen testu batean. Besteak beste, Moralesek ukatu egiten zuen euskara generorik gabeko hizkuntza denik, eta horren adibide hitanoa eta amama/aitite gisako bikoteak aipatzen zituen. Euskara, izatekotan, genero-morfemarik ez duen hizkuntza dela esaten zuen Moralesek.

Bai Loberaren testua bai Moralesen erantzuna irakurri nituenean, duela urte eta erdi inguru EHUko Letren Fakultatean ikasle batek egindako azterketatxo bat etorri zitzaidan gogora. Diego de Alba du izena ikasle horrek, eta Euskal Ikasketetako bere Gradu Amaierako Lana izan zen delako ikerketa hura: Genero femeninoa euskaraz. Teoria eta hiztunen erabilera parez pare. Lan hartan de Albak zenbait hiztegi eta corpus arakatu zituen genero femeninoa adierazten duten hitzen bila. Helburua, hain zuzen, Loberak botatako premisa teorikoa (euskarak ez du generorik) eta hiztunek egiaz egindako erabilera konparatzea zen. Beste modu batean esanda, euskal hiztunek generoa zenbat hitzetan, zeinetan eta nolakoetan markatzen duten ezagutu nahi zuen. Horretarako, hiru iturri erabili zituen probaleku edo aztergune gisa: Euskaltzaindiaren Hiztegia, Egungo Euskararen Hiztegia eta Egungo Testuen Corpusa.

Azal dezagun nola jokatu zuen de Albak. Lehenengo eta behin, Euskaltzaindiaren Hiztegiko sarrera guztien artetik, definizioan emakume, andre, neska edo alaba hitzak dituzten sarrera guztiak zerrendatu zituen. Adibidez, abadesa izenaren sarreran “emakumezkoentzako monasterio bateko burua” definizioa ageri da, eta moñoña adjektiboarenean, “emakumeez edo animalia emeez mintzatuz, polita”. Halako guztiak bildu eta eskuzko garbiketa bat egin eta gero ―amenorrea hitzaren definizioan, adibidez, emakume hitza ageri da, baina bistan da amenorrea ez dela euskaraz genero femeninoa adierazteko izen bat ―, 146 terminoko zerrenda bat geratu zitzaion.

Nolakoak dira bildu zituen hitzak? Badira, espero izatekoa den bezala, senidetasuna adieraztekoak: ahizpa, alaba, ama, arreba, ahizpaorde, alabaizun… Badira, bestalde, estatus sozialari edo emakumezkoek gizartean hartzen duten lekuari lotutakoak: andereño, andre gehien, dama, dontzeila, infanta, kondesa… Beste batzuek lanbideak edo jarduerak adierazten dituzte: abadesa, inude, kantinera, ostalertsa, prostituta, serora, soprano… Eta beste zenbaitek emakumezko horiek kalifikatzea dute helburu, dela itxurari erreparatuz (bular-harro, moñoña, morroskana, panpoxa, pertxenta, pospolin, zalamandrana…) dela izaera deskribatuz (baldraska, bargasta, ematxar, mamala, ninfomana, perkatx, parrandera, pottoka, tuntun, txatxala…).

Horiek guztiak, esan bezala, Euskaltzaindiaren Hiztegian jasotakoak dira. De Albak, ondoren, Egungo Euskararen Hiztegira jo zuen. Egungo Euskararen Hiztegia (EEH), jakina denez, Ereduzko Prosa Gaur eta Egungo Testuen Corpusean oinarritzen da, eta egungo erabileraren ispilua izan nahi du. Bestela esanda, gaur egungo hiztunek beren idatzietan egiaz erabiltzen dituzten hitzak jasotzen ditu, Euskaltzaindiaren Hiztegian jasota egon zein ez. Euskaltzaindiaren Hiztegia baino permisiboagoa da, nolabait esan, eta egiazko erabileraren adierazle zuzenagoa. De Albak, bada, antzera jokatu zuen EEHan: definizioetan emakume hitza jasotzen duten sarrerak bildu, eta eskuzko garbiketa bat egin ondoren 214 terminoko zerrenda bat lortu zuen. 214 termino horietatik 82 Euskaltzaindiaren Hiztegiko zerrendan jasoak zituen; beste 132ak ez ziren Euskaltzaindiaren Hiztegian agertzen.

Nolakoak dira Euskaltzaindiaren Hiztegian jasota ez badaude ere euskal idazleek eta kazetariek genero femeninoa zehazteko erabiltzen dituzten hitz horiek? Formari dagokionez, haietako asko genero-morfema baten bidez sortutakoak dira: gaztelaniazko –a morfemadun hitzak maileguan hartuta (adultera, asistenta, azafata, batelera, bollera, daktilografa, errepublikana, heroina, jefa, kabaretera, tipa, txupinera, utopika…), edo -sa gehituta (aktoresa, alkatesa, buhamesa, dantzarisa, deabrusa, irakaslesa, kazetarisa, lehendakarisa, olerkarisa, pilotarisa…). Semantikari dagokionez, aurreko adibideetan nagusi diren lanbideak eta jarduerak ez ezik, ugari dira emakumezkoak kalifikatzea helburu dutenak: buruloka, emalizun, emazital, errubia, guapa, lerda, mimosa, morena, neskazimur, oilanda, oilandatxo, pepelerda, pija, potola, potxola, pulpos, puta, putalaba, salada, tranposa, txotxola… Kalifikatze-ahalegin horretan, azpimultzo berezi bat osatzen dute mari- osagaiaren bidez sortutakoek. Euskaltzaindiaren Hiztegian ageri diren mari-bandera, mari-gizon, mari-maistra, mari-maisu, mari-matraka, mari-motrailu, mari-mutil, mari-purtzil eta mari-zikin adjektiboez gain, gaur egungo erabileraren ispilu izan nahi duen EEHak beste hauek ere jasotzen ditu: mari-agintzaile, mari-apain, mari-bekaizti, mari-belendrin, mari-bero, mari-berritsu, mari-bideetako, mari-bihurritxo, mari-burruntzi, mari-fandanga, mari-gaxte, mari-harro, mari-jakintsu, mari-kutzu, mari-lizun, mari-lotsagabe, mari-madama, mari-matxarda, mari-mutiko, mari-ozpin, mari-pertxenta, mari-petarda, mari-potxorra, mari-potxotxa, mari-salsera, mari-sorgin, mari-sorgintxo, mari-txoro, mari-zilipitrin, mari-zirri, mari-zirtzil eta mari-zorotxo.

Hirugarren pauso batean, azkenik, de Albak Egungo Testuen Corpusean ere bilaketatxo bat egin zuen. Genero femeninoa markatzen duten hitzen zerrenda luzatu nahian, corpus horretan bai –o bai –a atzizkiarekin ageri diren hitzak erauzi zituen: bobo/boba eta gisako bikoteak, alegia. Hala, eskuzko garbiketa eginda, beste bi iturrietan jaso ez zituen ia hogeita hamar termino gehiago aurkitu zituen ETCn: amerikana (adjektibo gisa erabilita, eta ez jantzia adierazteko), boba, bruta, elektrika (adjektibo gisa erabilita, ez elektrizitatea adierazteko), esposa, famosa, femenina, filosofa, flamenka, freska, funtzionaria, gorda, italiana, kortesana, ministra, musulmana, nobia, patrona, pottoka (adjektibo gisa erabilita, ez animalia adierazteko), pottola, rubia, saltsera, sardinera, teatrera, tonta, txikita eta txula.

De Albaren arakatze-lana hurbilpen bat izan zen, halako terminoak bilatzen hasteko proposamen xume bat. Eta hala ere 305 termino bildu zituen guztira. Generoa markatzen ez duen hizkuntza bat izateko, ez da gutxi. Gotzon Loberak bere artikuluan aipatzen zuen “aldameneko hizkuntza batean dauden arazoak” gurera ekarri nahi izate hura aski hedatuta dago, beraz. Euskal hiztunek egoera eta testuinguru askotan sentitu dute generoa markatu beharra; horrelakoetan, autoritateak onetsitako bideetatik jo dute batzuetan (kondesa, moñoña, bular-harro, mari-maistra…), eta araua hautsiz beste batzuetan (pepelerda, salada, tonta, txikita…). Bidenabar, uste dut ez dela kasualitatea genero femeninoa markatzeko ahalegina egin den kasuetako asko irainak eta hitz gutxiesgarriak izatea.

Bitxia iruditzen zait hizkuntzaz zenbaitek duten ikuskera immobilista eta beti batekoa, hizkuntza hiztunen erabakien eta erabileren gainetik dagoen izaki gisa ikusten duena. Hizkuntza, izan ere, hiztunok sortzen dugu aldiro; hiztunok behartzen, eraldatzen eta berrasmatzen dugu etengabe. Eta ulertzen eta babesten badut ere arauak funtzio garrantzitsua duela, eta funtsezkoa dela aldaketa-indarren eta kontserbazioaren arteko tirabiran oreka bilatzea, argi dut hiztunon eraldaketa-proposamen guztiak ez direla berdin epaitzen, eta horretarako arrazoia, Moralesek dioen bezala, ez dela linguistikoa.

Posted on

Euskaraz ere badugu maskulino generikoa

Itziar Otegi Aranburu

Interes handiz irakurri nituen duela gutxi Asier Larrinagak hizkera inklusiboaz blog honetan idatzitakoak. Gai interesgarria iruditzen zait hizkera inklusiboarena, hizkuntza modu kontzientean erabiltzearekin lotura duen guztia bezala.

“Euskaraz, genero gramatikalik ez duen hizkuntza izanda, urrunetik begiratzen diogu hizkera inklusiboari”, adierazi zuen Asier Larrinagak bere sarreran. Eta egia da, euskaraz ez da genero-desinentziarik erabiltzen lanbideak edo zereginak izendatzeko kasu gehien-gehienetan. Hori abantaila da, ez baitugu hitzak zertan bikoiztu generoak aintzat hartzeko, gaztelanian eta frantsesean gertatzen den bezala. Mediku, margolari, kantari, garbitzaile… diogunean, gizonezkoak zein emakumezkoak izendatzen ari gara, teorian behintzat berdin-berdin, baina kontuak baditu hasiera batean dirudien baino ertz gehiago, lerro hauetara ekarriko ditudan adibideek erakusten duten bezala.

Maileguz hartu ditugun erdal formetan, presidente edo filosofo, funtzionario, notario, filologo eta halakoetan, maskulinoa soilik hartu dugu. Bada blog honetan sarrera bat horri buruz. Aspaldikoa da, baina kontuak berdintsu dirau. Duela gutxi atentzioa eman zidan Berria egunkarian Hanna Arendti buruz agertutako artikulu honek. Handik hartuak dira bi adibide hauek:

Sonatua da Hannah Arendt filosofak Eichmann Jerusalemen liburuan jasotako «Gaizkiaren hutsaltasuna» edo banalizazio terminoa.

Judu israeldar edo sionista kontzeptuak nahasten ditugun honetan, argigarriak iruditzen zaizkit filosofa alemaniarrak utzitako zehaztapenak.

Egileak femeninoa markatzeko beharra sentitu zuen artikulua idazterakoan. Ezin dugu jakin zehazki zergatik, baina, beharbada, oro har zail egiten zaigulako, hain hurbil ditugunez erdarak, maileguan hartutako forma maskulinoek euskarara pasatu eta femeninoa ere barne hartzen dutela irudikatzea. Presidente hitzarekin ere antzera gertatzen zaigu, maiz jotzen baitugu presidenta markatzera.

Argudioari tira eginez, esan dezakegu kasu horretan nolabait gaztelaniazko maskulino generiko bat inportatu dugula euskarara. Baina “bertako” adibideak ere baditugu. Horietako batek erakusten du erreginak eurak ere ez direla libratzen; izan ere, reyes plurala emateko errege-erregin erabiltzen dugun arren, real izenondoa emateko soilik errege- erabiltzen dugu, eta hortik sortzen dira errege-etxeak, errege-jauregiak, errege-lekuak (“reales sitios”) edo errege-patronatuak, buru dena erregina izan arren:

Ingalaterrako Isabel II.a erregina eta Britainiar Errege Familia.
Isabel II.aren errege-etxea.
Karlosen alaba Joanak errege-patronatua sortu zuen 1557an.

Errege-dekreturekin ere hala litzateke, baina ez daukagu adibide errealik. Eta bitxikeria bat: Euskaltzaindiaren Hiztegian erregina-jele ageri da gaztelaniazko jalea real. Zehazki hiztegian, berriz, erregeren jele.

Anaitu, anaitasun, anaiarte eta antzekoek ere berekin dakarte nolabaiteko maskulino generiko izaera. Izan ere, horiek guztiak anaia hitzetik datoz, lehen adiera, eta nagusia, “gizonezko senide” duena, eta bigarren adiera “beste batekin nolabaiteko anaitasunak lotzen duen pertsona”. Maskulino orohartzailea, beraz. Bestela, Herritar guztiak elkarrekin daudela anaitasun handian edo Euskaldun guztion anaitasuna nolabait erakustearren adibideetan jauzi semantiko nabaria legoke esaldiaren lehen erditik bigarrenera.

Beste adibide bat maisu hitza litzateke, Euskaltzaindiaren Hiztegian behintzat. Maisu eta maistra hitzen definizioak konparatuta, asimetria nabaria da. Itxurazko bikote dira, maisu hitzak badituelako maistra hitzak ez dituen adiera batzuk:

maisu
1 iz. Zenbait egitekotan, gidari edo arduradun gisa ari den pertsona. Itsasontziko maisu gaztea.
2 iz. Lehen irakaskuntzako irakasle gizonezkoa. Ik. eskola maisu; irakasle; errient. Herriko maisua. Maisu gehienak erdaldunak ziren.
3 iz. Irakaslea; gidaria. Ikaslea ez da maisua baino gehiago. Judasek saldu zuen Jesus bere maisu eta ongile handia. Maisuen maisua. Eliza Ama Santuak bere maisuak ditu. Ignazio, Loiolako arima maisu handia.
4 iz. Eskuzko lanbideetan, nagusi gisa aritu eta ikasleei irakasten dien pertsona. Ik. ofiziale. Migel de Santa Zelai, hargin maisua. Herri bakoitzean izango dira langintza guztietan maisu eta langile onak.
5 iz. Aipatzen den artean edo zientzian jakinduria edo trebetasun handia duen pertsona. Gaztelaniazko maisu zaharrak. Guk Orixe izan genuen prosa-maisua. Maruja Torres ez dakit zinikoa den edo ironiaren maisu. Hizkuntza-maisuak. Hilarion Eslaba musika maisua izan zen batik bat.
6 adb. Maisu gisa. Egiteko zail horretan maisu ageri da beti aita Bilbao.		maistra
 iz. Lehen irakaskuntzako irakasle emakumezkoa. Ik. errientsa; andereño 2. Maisu-maistra euskaldunak.

Maistra hitzean ez dago “jakinduria edo trebetasun handia duen pertsona” adieraren arrastorik, eta soilik emakumezkoak izendatzen ditu. Aldiz, maisu pertsonentzat da, ez soilik gizonentzat; adibide batean Maruja Torres ez dakit zinikoa den edo ironiaren maisu ageri da, bai eta Olga Viza ere, zeremonia-maisu gisa. Bestalde, hitz multzo horretan izenez aipatzen diren gainerako guztiak gizonezkoak dira: Judas, Jesus, Ignazio Loiolakoa, Miguel de Santa Zelai, Orixe, Hilarion Eslaba, aita Bilbao, Axular, Thomas Mann, Campo Vidal.

Egungo Euskararen Hiztegian maistra hitzak badu beste adiera bat:

3 irud/hed
Carmen Cubillo maistrarekin hainbat urtez lanean aritu eta gero, egun bere dantza konpainia du Cortesek.  Berria – Kultura  
Maria euren alaba gailurrera iritsi dela, tenislarien artean maistra bihurtu dela, Masters Torneoaren irabazle, 17 urte eskasekin.  Berria – Kirola  
· Emakume bitxia dugu hau […]: abangoardiako rock emozionala garatzen du-, ahotsean eta gitarran maistra.  Berria – Kultura  

Argi dago, beraz, euskaraz ere baditugula orohartzaile gisa jokatzen duten maskulino batzuk, baina ez dakit zenbateraino den hori horrela egiaz, alegia hiztunak horrela nabaritzen eta erabiltzen ote dituen.

Azken kontu bat, gai honekin lotuta. Adituek azaldu zutenez, generorik gabeko hizkuntzetan gertatzen da ezen, nahiz eta izendapenak berak “generorik” ez izan, azpian dagoen kontzeptuak baduela, hiztunak barneratuta daukan moduan. Horregatik irudikatzen ditugu errazago, edo maizago, suhiltzaile, zirujau, abokatu, mediku eta abar gizonezkoak, eta zaintzaile, erizain edo garbitzaile emakumezkoak. Genero-kutsadura esaten zaio horri. Jakina, historiaren zama dago hor, oraindik ere astun askoa.

Euskaltzaindiaren Hiztegian mediku hitzaren sarrera begiratuta, lehen adibidea mediku jauna da, eta izenez aipatzen den bakarra, Broussain [Piarres]. Bertsolari bilatuta, izenez aipatzen den bakarra Xenpelar da. Kantari bilatuz gero, Xenpelar berriz. Filosofo bilatuta, Platon. Euskaltzain bilatuta, Gorostiaga euskaltzain jauna eta Azkue jauna. Jostun bilatuta, Cristobal Balenciaga. Albaitari bilatuta, E. Zurutuzak [Enrique Zurutuzaz ari delakoan nago] albaitaritza izan zuen lanbide, baina lan asko egin zuen euskararen alde ere, batez ere irratigintzan. Esploratzaile bilatuta, jakiten dugu Espedizioaren buru Ernst Schaeffer esploratzaile zaildua zegoela. Lehendakari bilatuta (adiera guztietan, ez soilik Jaurlaritzakoan), J.A. Ardantza eta Ibarretxe. Presidente bilatuta, Ferry [Jules?], Joe Biden, eta Sarah Palin presidenteordetzarako hautagai ohia. Margolari bilatuta, Ignazio Zuloaga, eta margolaritzan, Gauguin. Irakasle bilatuta eraman dut ezustekoa, aipatzen den Lafon irakaslea nor ote den begiratuta Marie-Hélène Dafon aurkitu baitut. Baina berdinketa dago, hala ere, Freud ere aipatzen da eta. Beste askotan, hala nola idazle, erizain, itzultzaile, zientzialari, legelari, futbolari, artista, eskalatzaile edo ikerlari, ez da izen aipamenik ageri. Egia da, ez dut azterlan sistematikorik egin. Baina orobat da egia hamar bat minutu aski izan ditudala goiko adibide horiek pilatzeko. Esanguratsua iruditzen zait.

Hain daukagu barneratuta kontua ezen joera izaten dugu gizonezkoei dagokiena neutro gisa emateko, eta emakumezkoena, berriz, markatu gisa. Horregatik jotzen dugu batzordeko lehendakaria esatera gizona denean, eta batzordeko lehendakari andrea esatera emakumezkoa denean. Edo besterik gabe futbol-taldea gizonezkoena denean, eta emakumezko futbol-taldea, bestela denean.

Hizkera inklusiboaz ari garelarik, oro har tentsio bat nabaritu ohi dugu orokortzeko eta zehazteko beharren artean. Askotan ez dugu jakiten zer den hobea, femeninoa markatzea edo ez. Beste albo-ondorio bat ere badu kontuak, gainera: binarismoan erortzearena, hartara ezkutuan utzita hor kabitzen ez diren identitateak.

Posted on

Hizkera inklusiboaren alde

Asier Larrinaga Larrazabal

Mendebaldeko gizarteetan, inboluzioa bizi dugu giza eskubideen eta pertsonen askatasunen arloan, eta biktimetako bat hizkera inklusiboa da.

Euskaraz, genero gramatikalik ez duen hizkuntza izanda, urrunetik begiratzen diogu hizkera inklusiboari. Euskaraz ari garenean, zama moduko bat kentzen dugu gainetik gaztelaniaz edo frantsesez saiatu dituzten formuletara jo beharrik ez dugula: «las y los periodistas», «l@s alumn@s», «lxs diputadxs», «les niñes» (horiek denak, gaztelaniaz), «les auteur·trice·s», «ils·elles sont», «iel est» (azkenok eta beste batzuk, frantsesez).

2021eko maiatzaren 5eko zirkular batean, Frantziako Hezkuntza Ministerioak debekua ezarri zien halako baliabideei eskola-materialetan, hizkuntzaz ondo jabetzeko eta irakurtzen ikasteko oztopo zirela argudiatuta. Argentinan, 2024ko otsailean, gobernuak iragarri zuen hizkera inklusiboa eta genero-ikuspegia debekatu egingo zituela administrazio publikoan. Javier Mileiren gobernutik etorrita, erabakiak ez du inor harritu, baina gaztelaniaz, nolanahi ere den, hizkuntzaren akademia bera da hizkera inklusiboaren gaitzeslerik porrokatuena.

Espainolaren Errege Akademiak era guztietako argudio gramatikalak erabiltzen ditu gorago azaldutako baliabideen aurka, baina jai du, kontua idazkera bitxi edo ez hain bitxi batzuk baino sakonagoa da eta. Hizkera inklusiboa edo hizkuntzaren erabilera inklusiboa esaten dugunean, aditzera ematen duguna da pertsonei buruz hitz egiteko edo idazteko sortzen ditugun testuetan agerian jarri nahi dugula buruan daukagun mundua pertsona berdinen mundu bat dela. Horrek esan nahi du testua ekoizteko orduan jakinaren gainean ekiditen ditugula zenbait adierazpide, zeintzuen bidez gutxietsi, ezkutatu edo diskriminatu egiten baitira emakumezkoak, ezgaitasuna duten pertsonak, LGTBIQ pertsonak, nahiz “gure talde”-kotzat sentitzen ez dugun beste edozein pertsona.

Batzuetan, diskriminazioa oso agerikoa izaten da eta, beste batzuetan, sotilagoa, baina ukitzen dituen pertsonentzat oso mingarria izan daiteke. Ohitu gaitezen gure testuei inklusioaren betaurrekoekin begiratzen. Hurrengo esaldiak, adibidez, orraztu bat mereziko luke plazaratu aurretik:

Gure bizi-kalitateaz ari garenean, zientziako gizon handiak ekarri behar ditugu hizpidera: Alexander Fleming, Thomas Edison…

Honela ipinita, inklusibo egingo genuke:

Gure bizi-kalitateaz ari garenean, zientziako izen handiak ekarri behar ditugu hizpidera: Alexander Fleming, Marie Curie, Thomas Edison, Hedy Lamarr…

Hizkera inklusiboa ez da gramatikari dagokion kontu bat bakarrik. Gure diskurtsoan hautatzen ditugun adibideei eta osatzen ditugun enuntziatuei ere badagokie, estereotipoetatik ihes egitea baita inklusioaren lehen araua. Frantziako Hezkuntza ministroaren hitzetan esanda: «Le choix des exemples ou des énoncés en situation d’enseignement doit respecter l’égalité entre les filles et les garçons, tant par la féminisation des termes que par la lutte contre les représentations stéréotypées».

Posted on

Itzulpenaz eta (genero) disidentziaz II

Irati Bakaikoa García

Aurrekoan arartekoaz, generoaz eta itzulpenaz ibili ginen gora eta behera. Baita itzulpenaren estrategikotasunaren inguruan. Adibide zehatzak agindu nizkizuen, eta agindutakoa bete behar da:

Azken boladan, lana dela-eta, justizia kontuekin zerikusia duten telesailak ingelesez ikusten ibili naiz. Lincoln Lawyer izan zen azkena, adibidea jartzeko aitortu behar nuen. Telesailean, bada bollera bat, Izzy (she/her). Bikotea behin baino gehiagotan aipatzen du, Ray (she/her). Hau ez da gomendio bat, baina nahi duenak egin dezala proba:

Jatorrizko bertsioan ikusten baduzue, ingelesez, Izzyren bikotea, Ray, emakumea da. Horraino ondo. Baina, sorpresa, gaztelaniazko azpidatziekin ikusten baduzue, Izzyk noviOa du askotan. NoviA ere badu tarteka. NoviEa ere izan zezakeen, baina horrainoko saltorik ez dago.

Spoilerra: ziur nago pertsonaia hetero guztiek hetero izaten jarraitzen dutela aukeran dauden azpidatzien hizkuntza guztietan; izan ere, baten batek eskuak burura eramango lituzke gizon protagonista heteroak noviOa izango balu kapitulu batetik bestera. Kasu horretan, ordea, ez dago akatsetarako tarterik. Besteren bati galera ez zaio hainbesterako irudituko. Izzy bollera, beltza, drogazale ohia eta protagonistaren txoferra da, hau da, aniztasunaren kupo guztiak nolabait ordezkatzen dituen pertsonaia. Bakarra dago seriean, eta itzulpenean, kale…

Arazoa ez da bakarrik itzultzaileak erabaki bat edo beste hartu izana, ezta horrek dakarren galera ere. Arazoa ez da hizkuntzarena. Itzultzaile horrek hartu dituen erabaki horiek behin ere pentsatu gabe hartzera bultzatzen duen makineria bat dago martxan, eta ez da itzulpenak eta itzultzaileok soilik dugun gaitza. Heterosexualitatea erabaki bat da, bizitzeko modu bat da eta inguruan duguna ulertzeko modu bat da.

Eskerrak badirela gure luparekin arretaz begiratzea merezi duten adibide hobeak, eta horretarako Feinbergengana itzuliko naiz. Mari-mutil handi baten bluesan, jatorrizko bertsioko bollera guztiak bollerak dira itzulpenean ere bai. Dena den, euskarazko itzulpenean, zerbaitek aldatu egiten du pertsonaia horien errepresentazioa: oraingoan, ingelesez irakurriz gero, mari-mutilek beti dute she/her genero marka inguruan, edo marka horrek ordezkatzen ditu. Euskaraz, ordea, genero marka horren arrastorik ez dago gehienetan, emakumeak esplizituki aipatzean izan ezik.

Oraingoan galera irabazia da, hain zuzen ere, emakumetasuna bera delako nobelak kolokan jartzen duen hori: mari-mutilek emakumetasunaren mugetan sartzen ez diren identitateak ordezkatzen dituzte, eta Feinbergek genero-gatazka horrek eragindako talka indibidualak zein historikoak kontatzen ditu. Izan ere, identitate disidenteon errepresentazioak aztertzerakoan soilik orientazio sexualaren mailari erreparatzen badiogu, generoan duen eragina kontuan hartu gabe, potentzialtasuna galtzen ari gara. Genero eta sexu disidentzia erabaki bat, bizitzeko modu bat eta inguruan duguna ulertzeko modu bat da ere bai.

Ildo beretik, baina beste plano batean, errepresentazio horien itzulpenak egiten duen ekarpena adibide konkretuetatik baino askoz harago doa. Mariokerrak: nola esan/izan bollera euskaraz (2023) liburuan egindako azterketan, Alvarezek eta Fernandezek oso esanguratsua den joera bat mahaigaineratu zuten: bollera identitateaz euskaraz hitz egiterako orduan, neurri handi batean, ingelesetik edo gaztelaniatik ekarritako maileguak edo itzulpen literalak erabiltzen ditugu. Hitzak sortu baino, gure hizkuntzaren kodeetara egokitzen ditugu beste hizkuntzetan sortzen diren horiek.

Hortaz, queer gurean kuir izango da, ezta? Dena den, ezinezkoa da testuinguru zehatz batean sortutako hitzek eta kontzeptuek dimentsio bera hartzea beti xede hizkuntzan. Bataren eta bestearen arteko tarteek eta jauziek luzerako ematen dutela argi dago… eta aurrekoan eman nuen hitza betetzeko saiakera zen gaurkoa.

Posted on

Itzulpenaz eta (genero) disidentziaz I

Irati Bakaikoa García

Aurrekoan, txioerria zen sare sozial horretan, honako hau irakurri genion @Arartekoa kontuari:

«Mayoritariamente las personas jóvenes reconocen que la violencia machista contra las mujeres es un problema social de primera magnitud. […] las jóvenes (74%) lo tienen mucho más claro que los jóvenes (50%).»

Euskaraz, zuzendu zuten arte, hala zioen:

«Gazte gehienek onartzen dute emakumeen aurkako indarkeria lehen mailako gizarte-arazoa dela. […], eta gazteek (%74) gazteek (%50) baino askoz argiago dute.»

Horra hor ustez generoa markatzen ez duen gure hizkuntza maitea, horra hor generoa abolitu duen itzultzaile automatikoa. Hurrengo egunean argitu zioten misterioa euskal txio-irakurleari: kontua da emakume gazteak direla gizon gazteek baino argiago dutenak.

Zuzenketak zuzenketa, argi gera dadila gazteok oso argi genuela. Generoa ez adierazte hori hautu transfeminista izan zitekeen, baina itzulpen horren atzean utzikeria besterik ez dagoelakoan nago, eta ez erabaki politiko bat. Izan ere, utzikeria erabaki politikoa da behar baino gehiagotan. Hamaika izan daitezke adibide absurdo horretatik ateratako ondorioak, eztabaidak eta hausnarketak, baina komeni zaidan moduan buelta emango diot nik. Eta, oraingoan bai, hautu transfeminista eta politikotik.

Batzuetan, generoa ez adieraztea estrategikoa da, eta itzultzaileak potentzialtasun handia du zentzu horretan eragiteko; izan ere, generoak, funtzio gramatikala izateaz gain, badu gizartea antolatzeko moduko estatusa. Baita indarkeria batzuei eusteko ahalmena ere. Halaber, hizkuntzak dira heteroarautik at gaudenon errealitateak izendatzeko eta zabaltzeko bide, eta hortaz, itzulpenak jokatzen duen paperari erreparatzea ezinbestekoa da. Bitartekoa baino, tresna bat delako.

Aurreko ideiak garatzeko, ezin dut Leslie Feinberg aipatu gabe utzi, berriz, komeni zaidalako eta erreferente transfeminista handi-handia delako. Feinbergek zein itzulpenak eman didate gauzak idatzita dauden moduaz harago ulertzeko nahia (batzuetan beharra), muinera heltzeko aukera eta galbidea, eta erantzunik ez duten galderei aurre egiteko aukera.

Aurten, Mari-mutil handi baten bluesa (2018) liburutik abiatuta, Feinbergek egiten dituen errepresentazio disidenteetan eta horien itzulpena aztertzen ibili naiz buru-belarri –master amaierako lanerako eta bizioagatik–, eta hementxe idatziko dizkizuet prozesu horretan jasotakoak, hausnartutakoak eta ikasitakoak, hiru ataletan. Behintzat, hori da asmoa. Hauxe da lehen saiakera (I) eta, lehendabizi, kokapen txiki bat egingo dut. Datozen hilabeteetan, beste bi saiakera eginen ditut (II eta III).

Jatorrizko liburuak Stone Butch Blues (1993) izenburua du, eta horixe bera da ardatza: 60ko hamarkadatik 90eko hamarkadara bitarteko langile klaseko butch baten istorioa. Ez dakienarentzat, butch hitza oso maskulinoa den bollera bat izendatzeko erabiltzen dugula esango dut, baina, ongi ulertzeko, liburua irakurri beharko duzue; izan ere, butchak ordezkatzen duen maskulinitate ereduak etengabe egiten du talka genero bitartasunaren gainean eraikitako errealitatearekin. Feinbergek, protagonista den Jess Golbergen bidez, generoaren, klasearen eta arrazaren arteko intersekzioari heldu zion, eta gaur egun heteroarautik at dagoen komunitate disidentearentzat kanonikoa den nobela idatzi zuen. Zapalkuntzen kontrako nobela da batik bat.

Hogeita bost urte geroago izan genuen aukera gurean eta gure hizkuntzan irakurtzeko, Fermintxo Zabaltzaren itzulpenari esker. Ekarpen literarioa egiteaz gain, Feinbergen itzulpenarekin batera autorearen pentsamendu-markoa eta hura eraikitzeko ezinbesteko hitzak ere ekarri zituen itzultzaileak. Aurretik aipatu bezala, hitzak ez dira bakarrik hitzak, errealitateak baizik. Horrela, stone butchak «mari-mutil handiak», he-sheak «emazte-gizonak» eta femmeak «femmeak» izan ziren gurean.

Itzulpen horren aurretik mari-mutilak, emazte-gizonak eta femmeak hementxe geunden, eta itzultzaile baten erabakien ondorio dira baliokide horiek. Ez da ardura txikia, kontuan hartuta baliokideak hamaika izan zitezkeela eta, aldi berean, bete-betean asmatu beharra dagoela, hitzek ordezkatzen dituzten errealitate horiek gordetzeko.

Imajina itzultzaileak «mari-mutil» aukeratu beharrean «emakume*» erabili izan balu. Edo «lesbiana», «bollera», «ez bitar», «kuir»… edo «gazte». Istorioa beste bat litzateke, eta historia ere bai. Nire ustez, bete-betean asmatu zuen Zabaltzak, bai identitatea euskaraz ekartzen, eta baita jatorrizkoaren eta itzulpenaren arteko denbora-jauzi hori gordetzen ere.

Laburbilduz, itzulpenak paper estrategikoa jokatzen du identitate disidenteen eraikuntzan eta errepresentazioetan, eta gaiari eskatzen duen arretaz eta kontzientziaz heldu behar diogu. Hauxe izan da hurbilketa bat egiteko lehen saiakera, eta datozenetan sakonago landuko dugu, adibide zehatzekin.

Posted on

Genero alborapena eta itzultzaile automatikoak

Elizabete Manterola Agirrezabalaga

Adimen artifiziala gure egunerokoan barru-barruraino sartu zaigun honetan, Elhuyarren eta EHUko TRALIMA-ITZULIK ikerketa taldearen artean landu dugun proiektu baten berri emango dut idatzi honetan. Euskaratik gaztelaniarako norabidean itzultzaile automatikoek eskaintzen duten emaitza aztertu nahi izan dugu, genero alborapenik ba ote den ikusteko. Elhuyarreko Klara Ceberio, Itziar Cortés eta Eneko Sagarzazu eta EHUko TRALIMA-ITZULIK ikerketa taldeko Aitziber Elejalde, Zuriñe Sanz, Naroa Zubillaga eta ni neu aritu gara proiektu honetan lanean. Idatzi hau nik sinatzen badut ere, zazpion artean eginiko lanaren emaitza dakart.

Genero-alborapena arazo ezaguna da itzultzaile automatikoen alorrean. Tresna horiek elikatzeko erabiltzen diren adibideetatik ikasten dutenez, algoritmoek testuetan dauden alborapen eta estereotipoak ikasten eta errepikatzen dituzte. Arazo hori are nabarmenagoa da genero gramatikalik markatzen ez duten hizkuntzetatik generoa markatzen duten hizkuntzetara itzultzean, konparazio batera, euskaratik gaztelaniarako noranzkoan.

Itzulpen automatikoen emaitzetan sakondu asmoz, euskaratik gaztelaniara testuak itzultzean IAk nola jokatzen duen begiratu dugu. Genero gramatikala markatu gabea duenez euskarak, itzultzean sarritan markatu beharra egokitzen baita. Esaterako, subjekturik ez dagoenean markatuta (etorri da), posible da markatu gabe uztea (ha venido), baina markatu beharra suertatzen da gaztelaniaz halabeharrez, maskulinoan ala femeninoan, euskaraz subjektua markatuta dagoen kasuetan (ikaslea etorri da –> El/la alumno/a ha venido), nahiz eta euskarazko esaldiak subjektu horren generoa zehaztu ez.

Itzultzaile automatikoek genero alborapenik egiten ote duten eta zer neurritan aztertzeko, maila lexikoko bi elementu hautatu ditugu: adjektiboak eta lanbide-izenak. Maskulinotzat jotzen diren lanbide eta adjektiboekin zerrenda bana osatu dugu eta beste zerrenda bana femeninotzat jotzen diren lanbide eta adjektiboekin. Dabilena corpusetik adibide errealak hartu eta corpus bat osatu dugu, euskarazko esaldiekin eta Eliak emandako esaldi horien gaztelaniazko itzulpenekin.

Esaldi kopuru zabal samarra aztertu dugu, adibide interesgarri ugari lortu, eta datu esanguratsu zenbait atera. Ez naiz baina emaitzak xehe-xehe ematen hasiko hemen, hau ez baita datu kuantitatiboak emateko toki aproposena. Azterketan atera dugun ondorio nagusi bat aurkeztuko dut horren ordez.

Jakina da itzultzaile automatikoek, gaur-gaurkoz, esaldi mailako emaitzak eskaintzen dituztela. Hau da, ez dute testua bere osotasunean kontuan izaten, eta horrek koherentzia arazoak sortzen ditu. Esaterako, kirolari batek marka berria egin duela esaten bada albiste batean eta testuan aurrerago esaten bada kirolari horrek gogor entrenatu duela lorpen horretara iristeko, makinak albiste hori gaztelaniara itzultzean itzul dezake kirolaria emakumezko modura lehen agerpenean eta gizonezko modura bigarrenean. Ez baitu testua bere osotasunean prozesatzen.

Gure proiektura itzuliz, euskarazko jatorrizko testuak eta itzultzaile automatikoaren emaitzak aztertzean, adibidea eta testuingurua izan ditugu eskura ikertzaileok. Itzultzaile automatikoak esaldika funtzionatzen duela jakitun, ez dugu testuingurua kontuan hartu. Nahiz eta guk geuk testuingurua eskura izan emaitzak aztertzean eta beste mota batzuetako ondorioak ateratzea izan dugun hortik.

Lau adibiderekin erakutsiko dut testuinguruaren auzia, adibide bat aztertu dugun kategoria bakoitzeko. Kolore grisez testuinguruko informazioa markatu dugu eta kolore beltzez aztergai izandako esaldia. Letrakera lodiz markatu dugu estereotipaturiko hitza, kasuan kasu.

Dabilena corpusetik ateratako adibideak
Maskulinotzat jotako adjektiboaKorrika egiteko oinak mugitu behar dira, baina horretarako buruak %100ean egon behar du, beti, lasterketa guztietan, eta Maite ona da horretan. Beti da lehiakorra, beti ematen du daukan dena.
Femeninotzat jotako adjektiboaEz zenuen Maddiren ama ezagutu, ezta? Koadrilako batek esaten duen moduan, TXEMA bat zen: Txortan Egiteko Moduko Ama. Polita, elegantea, karrerarekin, modernoa, sasoikoa… web porno bateko istorioetatik ateratakoa zirudien. Egunen batean horrelakoa izango zen Maddi: zoragarria.
Maskulinotzat jotako lanbideaLa pelota vasca. La piel contra la piedra film luzea egin eta lau urtera itzuli da Medem. Film hark zenbait kritika izan zituen eta urtebete inguruko nerbio beheraldia eragin zioten zinemagileari. Berak dioenez, ordea, dagoeneko osatu da erabat.
Femeninotzat jotako lanbideaVanessahirian geratu da eta supermerkatu batean lan egiten du. Hasieran kutxazain gisa arituzen eta orain dela gutxi postu administratibo bat eskaini dio zuzendaritzak.

Lehenengo adibidean, Maite ona dela aipatzen da testuinguruko esaldian, baina aztertu beharreko esaldian, horren ostekoan, subjektua omitituta dago eta aurreko esaldia irakurri gabe ezin da jakin nor den lehiakorra. Bigarren adibidean ere subjekturik ez da ageri aztergai izan dugun esaldian. Polita, elegantea, modernoa, sasoikoa aipatzen da, baina bi esaldi lehenagora jo behar dugu testua Maddiren amaz ari dela jakiteko. Hirugarrenean, zinemagilea aipatzen da aztertu dugun esaldian eta hor ere bi esaldi lehenago esaten da nor den. Kasu horretan, gainera, zinemagilearen abizena besterik ez da aipatzen: Medem. Irakurlearen kultur ezagutzak lagunduko du jakiten La pelota vasca dokumentala Julio Medemek zuzendu zuela, alegia gizonezko batek. Azkeneko kasuan, kutxazainak Vanessa izena duela eta hortaz femeninoa beharko lukeela testuinguruko esaldiak zehazten digu.

Eta nola jokatu du Eliak?

Maite es buena esan eta hurrengo esaldian siempre es competitivo esan du. Maddiren ama bonito, elegante, con carrera, moderno, de temporada omen da. Medemi erreferentzia egiten dion “zinemagile” lanbide-izena omititu egin da gaztelaniazko ordainean. Eta Vanessak cajero modura lan egin omen zuen hasieran. Hona hemen gaztelaniazko ordainak bere osotasunean. Jarraian ikus litezke itzulpenak osorik:

Goiko taulako esaldien itzulpenak, Eliak emanak
Maskulinotzat jotako adjektiboaPara correr hay que mover los pies, pero para ello la cabeza tiene que estar siempre al 100% en todas las carreras y Maite es buena. Siempre es competitivo, siempre parece lo que tiene.
Femeninotzat jotako adjektiboa¿No conociste a la madre de Maddi, no? Como dice una de las cuadrillas, era un TXEMA: Txortan Egiteko Ama. Bonito, elegante, con carrera, moderno, de temporada… parecía sacado de las historias de una web porno. Un día Maddi fue así, maravilloso.
Maskulinotzat jotako lanbideaLa pelota vasca. Medem vuelve cuatro años después de su largometraje La piel contra la piedra. La película contó con varias críticas que provocaron una decadencia nerviosa de un año. Pero dice que ya se ha completado totalmente.
Femeninotzat jotako lanbideaVanessa se queda en la ciudad y trabaja en un supermercado. Al principio trabajó como cajero y recientemente la dirección le ha ofrecido un puesto administrativo.

Lau adibide soil eta lauetako batek ere ez du behar bezala asmatu, dela komunztadura arazoak medio, dela omisioagatik. Nahikoak dira ikusteko itzultzaile automatikoek ez dutela testua bere osotasunean kontuan izaten, ezta aurreko edo osteko esaldiak ere. Esaldi mailan funtzionatzen dute, eta esaldi barruan ere batzuetan komunztadura arazoak topa litezke, erreparatu esaterako bigarren adibideko azken esaldiari: Un día Maddi fue así, maravilloso.

Adimen artifiziala abiada bizian ari da aurrera egiten eta testuingurua kontuan izango duten gailuak sortuko dira etorkizun hurbil batean. Hala ere, testuinguruak ez digu beti argituko subjektuaren generoa, ezin beti emaitza perfekturik lortu. Zer egin edo nola jokatu bi generoentzat erabiltzen diren izen bereziekin? Amets, Itsaso, Lur? Eta erdal izen bereziekin? Zer egin, halaber, generoa berariaz zehaztu nahi ez den kasuekin? Hau da, anbiguotasuna nahita bilatzen den kasuekin? Giza adimena behar-beharrezkoa izango da halakoak behar bezala itzultzeko, ezinbestean.

Posted on

Zaintzaileak, bilobak eta psikiatrak

Elizabete Manterola Agirrezabalaga

Pertsona baten ala batzuen generoa markatu gabe uzteko aukera ematen digu euskarak, beste hizkuntza batzuetan derrigor markatu behar den lekuetan. Generodun hitzak euskarara itzultzean sortzen diren buruhausteez jardun izan du batek baino gehiagok blog honetan, hala nola Aiora Jakak, Bakartxo Arrizabalagak, Bego Montoriok edo Fernando Reyk. Kontrako norabideko itzulpenari helduko diot gaurkoan, genero marka zehaztu gabeko hitzak itzultzean sortzen diren zailtasunak mintzagai hartuta. Horretarako, Itzulpengintza eta Interpretazio Graduko ikasleekin eginiko lanketa izango dut abiapuntu.

Euskaratik gaztelaniarako itzulpen praktiketako eskoletan landutako hiru testuren adibideak ekarriko ditut segidan. Lehenengo testua egunkarian argitaraturiko iritzi-artikulu bat da, eta bertan kontatzen zaigu biloba aitona bisitatzera joan dela zahar-egoitzara. Behin han, egoitzan lanean diharduen aspaldiko ezagun batekin egin du topo bilobak. Ez dakigu pertsona errealak ote diren artikuluan aipatzen direnak ez eta benetako gertakizuna ote den ere topaketa hura. Biloba eta egoitzako langilea, ez dugu bi pertsonaia horiei buruzko datu handirik. Kontakizunean ez zaigu esaten emakumezkoak ala gizonezkoak diren, eta ez zaigu pistarik ematen aukera baten edo bestearen alde egiteko. Testua itzultzean, hortaz, itzultzaileak zehaztu egin beharko du artikuluegileak zehaztu ez duena, edo zehaztu gabe uzten saiatu, artikulugileak egin bezala. Itzulpengintzako eskoletan testua itzultzeko eskatu nien ikasleei eta honakoa izan zen emaitza: 14 ikasletatik 8k gizonezkotzat jo zuten biloba, eta 6k, emakumezkotzat. Zahar-etxeko zaintzailea, aldiz, 8k jo zuten gizonezko eta 5ek emakumezko, eta beste batek zehaztu gabe utzi zuen. Esan dezadan, ikasleen artean 10 emakuzmezkoak zirela, eta 4 gizonezkoak. Artikulua, aldiz, emakume batek idatzi zuen.

Bigarren kasuan, ipuin labur bat izan genuen itzulgai. Narratzaileari buruzko ezer askorik ez dakigu, idazleak ez ditu zehaztu haren sexua eta adina, seniderik ba ote duen, zer itxura duen, non bizi den, zertan lan egiten duen, ez ezer. Kontakizunaren arabera, baserriko baratzearen ardura hartuko du narratzaileak, amona hil ostean. Horretaz gain, narratzaileak kontatuko digu zenbait urte lehenago modu misteriotsuan desagertu zen aitona zergatik desagertu zen argitu nahian ibili zela, bati eta besteari galdezka, tartean amari eta izebari. Ikasleek eginiko gaztelaniarako itzulpenetan, 10 ikaslek jo zuten narratzailea emakumezkotzat, eta bakarrak gizonezkotzat. Hiru ikaslek narratzailearen generoa markatu gabe uzteko hautua egin zuten, bestalde. Kasu hartan ere, ipuinaren egilea emakumezkoa zen.

Ikasleek landu zuten hirugarren testua ere ipuin labur bat izan zen, gizonezko batek idatzia. Protagonista psikiatraren kontsultan dago, eta harekin hizketan ari da. Irakurleok pazientearen hitzak besterik ez ditugu irakurgai, barne-elkarrizketa moduko bat baita kontakizuna, psikiatrarekin duen elkarrizketako pasarteekin osatua. Jakin badakigu protagonista emakumezkoa dela, eta psikiatraren sexua da kasu honetan zehaztu ez dena. Dena den, pasarte batean, psikiatraren sexuari buruzko pistaren bat ematen zaigu, guztiz argitzen ez bada ere. Hain zuzen ere, protagonistak esaten du film batean emakume bat ikusi zuela bere buruaz beste egiten psikiatraren komunean, komunean bertan topatu zituen bizarra egiteko kutxilekin. Horregatik, emakumezko psikiatrak hobeak direla esaten du protagonistak. Hortik ondoriozta liteke aukeratu duen psikiatra emakumezkoa dela? Ikasleek eginiko itzulpenen 9k markatu zuten gaztelaniaz psikiatra emakumezkoa dela, eta beste 4k gizonezkotzat jo zuten. Ikasle batek markatu gabe utzi zuen psikiatra gizonezkoa ala emakumezkoa zen.

Hiru adibide soil horietatik ezin ondorio garbirik atera zergatik hartu dituzten itzultzaileek hartu dituzten erabakiak. Lehenengo testuan ikusi dugu ikasle gehiagok jo zituztela gizonezkotzat generoa markatu gabeko pertsonaiak –biloba eta zaintzailea–, emakumezkotzat baino. Aldiz, bigarren eta hirugarren testuetan, baratzean lanean hasi berria den biloba eta psikiatra hurrenez hurren, gehiagotan zehaztu dituzte emakumezko gisa. Itzultzaileek hartutako erabaki horien atzean arrazoi ugari izan liteke. Esaterako, gerta daiteke idazlea eta protagonista genero bereko irudikatzea itzultzaileak, eta horregatik zehaztu izana emakumezko gisa lehenengo bi testuetako protagonistak. Edo itzultzailearen generoa eta protagonistarena pareko jotzea, hala izatera, emakumeek errazago identifikatuko dituzte itzulgaietako pertsonaiak emakumezko gisa eta gizonezkoek gizonezko gisa. Ohikoa izaten da, baita ere, gizartean indarrean dauden estereotipoak errepikatzera jotzea. Esaterako zahar-etxeetako langile gehienak emakumeak diren heinean, lehenengo testuko egoitzako langilea emakumezko gisa irudikatzea. Edo kontrara, estereotipoei aurre egiteko estrategia ere hauta dezakete itzultzaileek eta gizonezko gisa irudikatu langile hori. Baliteke testuan ageri den egoera jakin batek generoa zehaztera bultzatu izana itzultzaileak. Konparazio batera, bigarren adibidean, itzultzaileari errazagoa izan dakioke protagonista amarekin eta izebarekin berriketan ari direlarik, emakumezko bat irudikatzea testuinguru horretan. Baliteke, bestalde, testuko beste elementu batzuek pisua hartzea itzulpenean, edo pistak ematea generoa zehazteko. Psikiatrari buruzko kontakizunean, emakumezko psikiatrak hobeak direla dio protagonistak eta baieztapen horrek bultza dezake itzultzailea kontakizuneko psikiatra emakumezkoa dela ondorioztatzera. Gerta liteke, baita ere, genero markaturik gabeko hitzak itzultzean kontzientzia hartzen joan izana itzultzaileak –trebatzen ari diren itzultzaileak honako kasu honetan– eta haien itzulpen estrategiak egokitzen joatea testutik testura. Amaitzeko, jatorrizko testuan generoa markatu ez bada itzulpenean ere generoa ez markatzeko hautuaren alde ere egin daiteke, ikasle zenbaitek egin moduan. Jatorrizko testuak bilatzen duen efektua nahita bilatua bada, garrantzitsua izango da pareko efektua bilatu nahi izatea xede testuan ere.

Jatorrizko testuak esaten duenari arretaz erreparatu behar diogun modu berean erreparatu behar diogu itzultzaileok testuak iradokitzen duenari edo esaten ez duenari. Testuinguru jakin batean sortzen du testua idazleak, eta testuinguru konkretu batean itzuli itzultzaileak. Haien inguruan indarrean diren arauak eta konbentzioak ezagutzea ezinbestekoa izango da, horren jakitun izanda betikotuko baititugu estereotipoak edo haiei aurre egin. Jatorrizko testuan zehaztu gabe dauden horiek, azken batean, testuan bertan ez bada, idazleen, itzultzaileen eta irakurleen buruan zehazten baitira.