Etiketa: generoa

Elizabete Manterola Agirrezabalaga

Pertsona baten ala batzuen generoa markatu gabe uzteko aukera ematen digu euskarak, beste hizkuntza batzuetan derrigor markatu behar den lekuetan. Generodun hitzak euskarara itzultzean sortzen diren buruhausteez jardun izan du batek baino gehiagok blog honetan, hala nola Aiora Jakak, Bakartxo Arrizabalagak, Bego Montoriok edo Fernando Reyk. Kontrako norabideko itzulpenari helduko diot gaurkoan, genero marka zehaztu gabeko hitzak itzultzean sortzen diren zailtasunak mintzagai hartuta. Horretarako, Itzulpengintza eta Interpretazio Graduko ikasleekin eginiko lanketa izango dut abiapuntu.

Euskaratik gaztelaniarako itzulpen praktiketako eskoletan landutako hiru testuren adibideak ekarriko ditut segidan. Lehenengo testua egunkarian argitaraturiko iritzi-artikulu bat da, eta bertan kontatzen zaigu biloba aitona bisitatzera joan dela zahar-egoitzara. Behin han, egoitzan lanean diharduen aspaldiko ezagun batekin egin du topo bilobak. Ez dakigu pertsona errealak ote diren artikuluan aipatzen direnak ez eta benetako gertakizuna ote den ere topaketa hura. Biloba eta egoitzako langilea, ez dugu bi pertsonaia horiei buruzko datu handirik. Kontakizunean ez zaigu esaten emakumezkoak ala gizonezkoak diren, eta ez zaigu pistarik ematen aukera baten edo bestearen alde egiteko. Testua itzultzean, hortaz, itzultzaileak zehaztu egin beharko du artikuluegileak zehaztu ez duena, edo zehaztu gabe uzten saiatu, artikulugileak egin bezala. Itzulpengintzako eskoletan testua itzultzeko eskatu nien ikasleei eta honakoa izan zen emaitza: 14 ikasletatik 8k gizonezkotzat jo zuten biloba, eta 6k, emakumezkotzat. Zahar-etxeko zaintzailea, aldiz, 8k jo zuten gizonezko eta 5ek emakumezko, eta beste batek zehaztu gabe utzi zuen. Esan dezadan, ikasleen artean 10 emakuzmezkoak zirela, eta 4 gizonezkoak. Artikulua, aldiz, emakume batek idatzi zuen.

Bigarren kasuan, ipuin labur bat izan genuen itzulgai. Narratzaileari buruzko ezer askorik ez dakigu, idazleak ez ditu zehaztu haren sexua eta adina, seniderik ba ote duen, zer itxura duen, non bizi den, zertan lan egiten duen, ez ezer. Kontakizunaren arabera, baserriko baratzearen ardura hartuko du narratzaileak, amona hil ostean. Horretaz gain, narratzaileak kontatuko digu zenbait urte lehenago modu misteriotsuan desagertu zen aitona zergatik desagertu zen argitu nahian ibili zela, bati eta besteari galdezka, tartean amari eta izebari. Ikasleek eginiko gaztelaniarako itzulpenetan, 10 ikaslek jo zuten narratzailea emakumezkotzat, eta bakarrak gizonezkotzat. Hiru ikaslek narratzailearen generoa markatu gabe uzteko hautua egin zuten, bestalde. Kasu hartan ere, ipuinaren egilea emakumezkoa zen.

Ikasleek landu zuten hirugarren testua ere ipuin labur bat izan zen, gizonezko batek idatzia. Protagonista psikiatraren kontsultan dago, eta harekin hizketan ari da. Irakurleok pazientearen hitzak besterik ez ditugu irakurgai, barne-elkarrizketa moduko bat baita kontakizuna, psikiatrarekin duen elkarrizketako pasarteekin osatua. Jakin badakigu protagonista emakumezkoa dela, eta psikiatraren sexua da kasu honetan zehaztu ez dena. Dena den, pasarte batean, psikiatraren sexuari buruzko pistaren bat ematen zaigu, guztiz argitzen ez bada ere. Hain zuzen ere, protagonistak esaten du film batean emakume bat ikusi zuela bere buruaz beste egiten psikiatraren komunean, komunean bertan topatu zituen bizarra egiteko kutxilekin. Horregatik, emakumezko psikiatrak hobeak direla esaten du protagonistak. Hortik ondoriozta liteke aukeratu duen psikiatra emakumezkoa dela? Ikasleek eginiko itzulpenen 9k markatu zuten gaztelaniaz psikiatra emakumezkoa dela, eta beste 4k gizonezkotzat jo zuten. Ikasle batek markatu gabe utzi zuen psikiatra gizonezkoa ala emakumezkoa zen.

Hiru adibide soil horietatik ezin ondorio garbirik atera zergatik hartu dituzten itzultzaileek hartu dituzten erabakiak. Lehenengo testuan ikusi dugu ikasle gehiagok jo zituztela gizonezkotzat generoa markatu gabeko pertsonaiak –biloba eta zaintzailea–, emakumezkotzat baino. Aldiz, bigarren eta hirugarren testuetan, baratzean lanean hasi berria den biloba eta psikiatra hurrenez hurren, gehiagotan zehaztu dituzte emakumezko gisa. Itzultzaileek hartutako erabaki horien atzean arrazoi ugari izan liteke. Esaterako, gerta daiteke idazlea eta protagonista genero bereko irudikatzea itzultzaileak, eta horregatik zehaztu izana emakumezko gisa lehenengo bi testuetako protagonistak. Edo itzultzailearen generoa eta protagonistarena pareko jotzea, hala izatera, emakumeek errazago identifikatuko dituzte itzulgaietako pertsonaiak emakumezko gisa eta gizonezkoek gizonezko gisa. Ohikoa izaten da, baita ere, gizartean indarrean dauden estereotipoak errepikatzera jotzea. Esaterako zahar-etxeetako langile gehienak emakumeak diren heinean, lehenengo testuko egoitzako langilea emakumezko gisa irudikatzea. Edo kontrara, estereotipoei aurre egiteko estrategia ere hauta dezakete itzultzaileek eta gizonezko gisa irudikatu langile hori. Baliteke testuan ageri den egoera jakin batek generoa zehaztera bultzatu izana itzultzaileak. Konparazio batera, bigarren adibidean, itzultzaileari errazagoa izan dakioke protagonista amarekin eta izebarekin berriketan ari direlarik, emakumezko bat irudikatzea testuinguru horretan. Baliteke, bestalde, testuko beste elementu batzuek pisua hartzea itzulpenean, edo pistak ematea generoa zehazteko. Psikiatrari buruzko kontakizunean, emakumezko psikiatrak hobeak direla dio protagonistak eta baieztapen horrek bultza dezake itzultzailea kontakizuneko psikiatra emakumezkoa dela ondorioztatzera. Gerta liteke, baita ere, genero markaturik gabeko hitzak itzultzean kontzientzia hartzen joan izana itzultzaileak –trebatzen ari diren itzultzaileak honako kasu honetan– eta haien itzulpen estrategiak egokitzen joatea testutik testura. Amaitzeko, jatorrizko testuan generoa markatu ez bada itzulpenean ere generoa ez markatzeko hautuaren alde ere egin daiteke, ikasle zenbaitek egin moduan. Jatorrizko testuak bilatzen duen efektua nahita bilatua bada, garrantzitsua izango da pareko efektua bilatu nahi izatea xede testuan ere.

Jatorrizko testuak esaten duenari arretaz erreparatu behar diogun modu berean erreparatu behar diogu itzultzaileok testuak iradokitzen duenari edo esaten ez duenari. Testuinguru jakin batean sortzen du testua idazleak, eta testuinguru konkretu batean itzuli itzultzaileak. Haien inguruan indarrean diren arauak eta konbentzioak ezagutzea ezinbestekoa izango da, horren jakitun izanda betikotuko baititugu estereotipoak edo haiei aurre egin. Jatorrizko testuan zehaztu gabe dauden horiek, azken batean, testuan bertan ez bada, idazleen, itzultzaileen eta irakurleen buruan zehazten baitira.