Etiketa: euskalkiak

Posted on

Lore Jokoetatik Herri Olinpiadetara

Jaime Altuna Ramírez

Atxis!

Aitorpen txiki batekin hasiko naiz: euskal jaia izendapenarekiko alergia moduko bat garatu dut. Edozein herritako jaietako programan euskal jaia irakurri orduko doministiku egiten dut. Atxis bakarra izaten da, ezer larririk ez. Galdera bati lotutako usin bakar bat: nolakoak izango dira herri edo auzo horretan euskal ez diren jaiak?

Eta hala ere, blog honetan idatziko dudan nire lehenengo artikulua alergia handirik sortu ez didan euskal jai izenekoospakizun bati buruz izango da. Aurten ehun urte bete batira Hondarribian Euskal Jaiak ospatu zirenetik. 1925eko irailean hamar eguneko egitaraua prestatu zuten eta Francisco Sagarzazu alkateak honako deia egin zien herritarrei:

Datorren jayak ekarriko digute gure erri maite ontara jende asko eta ospetsua. Beti bezala datorren jendeari egiten ba-diogu ongi etorri bero bat, eta gure artean dagozten bitartean atsegiñez edukitzen ba-digute, eramango dute beuren errietara oroitz on eta luze bat. Beragatik eskatzen dizutet len-bai-len asteko zeuden etxeak apaintzen eta leyo-balkoyak lorez betetzen, erriontako etxezar, politak, agertu ditezen ederki jantziyak (Hondarribia Aldizkaria, 408)

Loreak leiho eta balkoietan. Egungo begiekin alkatearen eskaera bitxi samarra izan zitekeena erabat logikoa zen duela ehun urte, 1925eko Euskal Jaiak XIX. mendearen erdialdean Anton Abadiaren ekimenez sortu ziren Lore Jokoetan oinarrituta zeudelako.

1851n Abadia, erromantizismoaren espirituaz blai, euskal musika, dantza eta poesiari buruzko jardunaldiak antolatu zituen Urruñan. Gustura geratu omen ziren, ondorengo urteetan Lapurdiko zenbait herritan ospatzen jarraitu zutelako. 1879tik aurrera beste lurraldeetako herri batzuetan ere Lore Jokoak antolatu ziren: Begoñan, Beran, Donostian, Maulen, Irunen, Aramaion, Urnietan, Kanbon… Euskal Pizkundea abian zen. Hondarribian, Lore Jokoak 1883an ospatu ziren lehen aldiz, eta Lehen Mundu Gerra amaituta, 1925ean berriro antolatu zituzten Euskal Jaiak izenarekin. Auñamendi Entziklopediak jasotakoaren arabera, urte hartako jai programak oso ekimen anitzak jaso zituen: musika kontzertuak eta arte ederren erakusketa; bertsolari saioak eta lehiaketa; literatura festa eta olerki lehiaketa; aizkolariak eta futbol partida; prozesioak eta mezak; baita zinema kalean ere (pantailek hitz egiten ez zuten garaia zen).

Ehun urte geroago, Hondarribian ez da Euskal Jai edo Lore Jokorik antolatzen; garaiak aldatu dira. Baina festa giroan elkartzeko gogoa bizirik dago eta, azken urteetan, gazteek XX. mendearen azken hamarkadan sortu ziren Herri Olinpiadak berreskuratu dituzte. Neguko hilabeteetan, herriko koadrilen arteko hartu-emanak sustatzea helburu, joko ugari antolatzen dituzte.

Saioa Zabala Aristizabal antropologo gazteak 2023ko Hondarribiko Herri Olinpiadei buruzko ikerketa egin zuen eta, besteak beste, bertan parte hartzen dutenen hizkuntza praktikei erreparatu zien. Olinpiadak euskaraz antolatzen direla ikusi zuen: koordinazio bilerak euskaraz dira, jokoak euskaraz antolatzen dira eta mikrofonotik esaten den guztia euskaraz da. Gainera, Olinpiadetan parte hartzen dutenek ez dute ekimen hau beste hizkuntza batean imajinatzen. Arrotza egiten zaie Olinpiadak erdaraz irudikatzea; oso garbi dute euskaraz direla eta horrela izan behar dutela.

Hala ere, horrek ez du bermatzen Olinpiada egunetan euskara izatea gehien entzuten den hizkuntza. Zabalak azaltzen duenez, jokoetan parte hartzaileen arteko elkarrizketa informalak gehienak gaztelaniaz dira. Joera hori ulertu nahian, zenbait gazte elkarrizketatu zituen. Lagunarteko hizkera kolokialaren falta aipatu zuten horietako askok eta herriko hizkeraren galerarekin lotzen zuten. Hala zioen ikerlariak udaberrian Blagan Euskara Elkarteak antolatutako mahai-inguruan:

Argi eta garbi ikusi nuen badagoela nahi bat, Olinpiaden kontestuan batez ere, Hondarribiko euskara erabiltzeko. Taldeen izenetan ikusten da, talde gehienen izenak Hondarribiko hitzekin edo bertako esaerekin sortuak dira: Guazemizia, Faki ta faki, Ur karruxa… Izen asko dira horrelakoak, nahiz eta gero jende askok ez dakien zer esan nahi duen beste taldeen izenak. Baina hitz horiek erabiltzeko saiakera bat dago. Karteletan ere ikusten da. Adibidez, lehenengo proba egin zenean kartelean argi eta garbi jartzen zuen: “Olinpiadak. Lemixiko eguna”. Hori nahita egindako gauza bat da.

Zabalak urte hartako Herri Olinpiadei lotutako sare sozial digitalak ere aztertu zituen ondorio interesgarriak erakutsiz. Talde edo koadrila bakoitzak Instagram kontu bana zuen eta sare sozial horretan mugimendu handia sortzen zen, bai joko egunean, baita hurrengo egunetan ere. Ikerlariak jasotakoaren arabera, testuinguru digitalean euskara nagusitzen zen eta Hondarribiko hizkera erabiltzea kode moduko bat zen. Egindako elkarrizketa batean honela azaldu zioten online ta offlinen arteko ezberdintasuna: «Eske nik ez dakit zurekin hitz egiten horrela, bat-batean, pentsatu gabe, ez daukat solturarik, baina nik hartzen badut mugikorra eta daukat munduko denbora guztia pentsatzeko, nik badakit Hondarbiko euskaran idazten». Antropologoak ondorioztatu zuen Herri Olinpiadek euskarazko burbuila moduko bat sortzen dutela:

Nahiz eta gazteleraz egin, egia da Olinpiadak lotuta daudela euskal mundu batekin. Herritik sortu den zerbait da, herrigintza mugimendu bat da, euskalgintzarekin lotua dago, nahiz eta inportanteena ez den Olinpiadak euskaraz direla, inportanteena da Hondarribikoak direla. Orduan, euskaraz egingo dugu, baina Hondarribiko hizkuntzan, hondarribitarrak garela erakusteko.

Azken asteetan Euskal Jaien mendeurrena ospatzeko hainbat ekitaldi antolatu dira Hondarribian eta bihar liburuak eta euskal sortzaileak izango dira protagonistak, Euskal Azoka egingo baita. Itsas Etxea Auditoriumean salmenta postuak ipiniko dira eta zenbait idazleren aurkezpenekin batera “Euskal Jaiak: iragana eta etorkizuna” izenburua duen mahai-ingurua programatu dute. Handik gertu, herriko gazteak Olinpiadetako jokoetan arituko dira, egun berezi honetarako “euskara proba” antolatu baitute.

Bihar, beraz, aspaldiko Euskal Jaiek, biziberritutako Euskal Azokak eta egungo Herri Olinpiadek bat egingo dute eta, bistan denez, euskal izendapena erabiltzen jarraitu behar dugu ohikoa ez dena izendatzeko: euskaraz egiten den liburu azoka edo euskarari buruzko proba olinpikoak. Nik dagoeneko etxeko balkoi guztiak lorez apaindu ditut etorriko zareten guztiok zeuen errietara oroitz on eta luze bat eraman dezazuen!

Posted on

Lau istorio ttipi

Enrike Diez de Ultzurrun Sagalà

Ai, ene onetsia erran zuen Graziana Jaso andreak hasperenka, barne minak urraturik, etsiak jota, bere amorantearen ―Joanes Otsaren― aldeko hileta-elizkizunaren kanpai-hotsak ziegatik entzun zituenean. Graziana giltzapeturik zegoen senarra engainatzeagatik. Senarra ere preso harturik, Joanes amorantea sastakadaka hiltzeagatik. Bakoitza ziega-zulo batean, Agoitzen. Eskribauak honela itzuli zuen Grazianak euskaraz errandakoa: “Ai, ene onetsia”, que quiere dezir en romance “ay mi bien amado”.

Iruñeko bizilagun Migel Arraiozek gogor jo zuen bere emazte Katalina Erratzuren kontra, bai eta emaztearen amorante Migel Anotzibarren kontra ere. Katalinak ez zuen inola ere ezkutatu maitalearekiko sentimendua: “Nik amorio daukat Migel Anotzibarrekin eta beldurra dut nekez edekiko zaidala harekin dudan amorioa”. Gertakarien lekuko batek ere antzera deklaratu zuen auzian, horixe entzun baitzion Katalinari, emaztea ohatzean burua hautsirik zetzala, senarrak emaniko makilakadaren ondorioz: “Migel Arraiozek ez dit bada edekiko nik harekin dudan amorioa”.

Maria Izturitz Iruñeko bizilaguna preso hartu zuten, senarrak Petri Uztaritz izeneko gizonaren ondoan harrapatu zuelako etxeko logelako ohatzean. Senarrak, Martin Irañetak, “zer ari haiz bellakoa?” erran zion kolera gorriturik gizonari, labana eskuan zeramala, eta Maria eta Petri ihes egiten saiatu baziren ere, Martinek labankadaz josi zuen Petri. Behin atxiloturik, senarrak auzian adierazi zuen ezen, etxeko eskaileretan gora ziztuan zihoanean, argi eta garbi entzun zuela emazteak “hik eta nik semeto baten egin bageneza!” erran ziola kontent Petriri hainbat aldiz, erran nahi baita, “¡o, si tu y yo hiciesemos un hijito!” idatzi zuen gaztelaniaz kasuan kasuko eskribauak.

Hainbat emakume kalaka bizian eta txutxu-mutxuka ari ziren Iruñeko Arrotxapea auzoan, Arga erreka bazterrean, arropa eskuz garbitu bidenabar. Iduri duenez, hiriko bi gaztek ezkontzeko promesa egin zioten hitzez elkarri, baita sinatu ere, baina azkenean mutilak ―Pedro Aierrak― hitza jan, atzera egin, eta giltzapetu zuten. Epaiketako paperetan jasoa dagoenez, emakume haietako batek omenka zekien zer gertatu zen: “omen diote mutilak entzun duela neskatoa ez dagoela bere hondran. Erran omen diote neskatoa useginik dagoela eta horrengatik ez omen da joan (neskatoarekin)”. Bertze gauza bat ere erantsi zuen neskatoari buruz: “Lehen ere neskatoaren izebak bere dendan aurkitu omen zuen (neskatoa) alkate Liedenaren mutilarekin eta horregatikan atera omen zuen etxetik”.

Horratx lau istorioak, laurak ere Nafarroako Artxibo Nagusiko paper zaharretan jasotakoak, azken urteotan argia ikusitakoak, garaian garaiko euskararen lekukoak, kasuan kasuko eskribauek idatzitakoak, iraganeko misoginiaren erakusgarri.

Posted on

Mendigatxa bidankoztarra

Enrike Diez de Ultzurrun Sagalà

Bidankoze, 1878. Arturo Campion jaunak Iruñetik igorritako gutun-azala ireki eta edukia irakurri du Marianok bere sortetxean, sukaldeko arraskan eskuak garbitu ondoren. Ezin jakin harrigarria egin ote zaion. Egun osoa eman du herri inguruko lerdoi (pinudi) batean zurak egiten eta lotzen. Akaiturik dago, hau da, leher eginik. Idazluma eskuan, handik egun batzuetara lotu zaio Campionek enkargatutako lanari, sukaldeko zizeiluan jarririk, papera mahai gainean ezarririk. Hantxe hasi da, beraz, kriseiluaren argipean Orreaga izenburuko balada gaztelaniaz irakurtzen, “Es media noche. El rey Carlomagono está en Espinal con todo su ejército….”, eta erronkarieraz ematen: “Gai erdia da. Errege Karlomagno Aurizberrin dago bere ejerzito guziuarekin…”. Itzulitakoa irakurri eta aitzina egin du. “Los francos cantan en el pueblo, los lobos ahullan en Altobizcar; los vascongados afilan sus hachas y sus dardos en las piedras de Ibañeta…”. Hau da, “frankoek kantatan dei irian; otsoek marraka egiten dei Altobizkarrian; uskaldunek zorroztan dei beren aizkorak eta beren dardoak Ibañetako arrietan…”. Handik egun batzuetara bukatu du enkargua: “Ah! –exclamó Carlomagno–, no puedo dormir, la fiebre me quema. Qué ruido es ese? –Señor– dijo el buen Turpin– Rezad. Rezad conmingo. Ese estruendo es el canto de guerra de Vasconia, y hoy es el último día de nuestra gloria”. Mendigatxak honela eman du: “Ah, –egin zion Karlomagnok–. Eztoked lorik egin. Kalenturak ixikitan nau; zer arroitu da kori? –Jeina– erran zion Turpin onak –erreza zazu, erreza zazu enekin. Arroitu handi kori da gerra kantu Uskaldun Herriarena, eta egun da gore azken zeuriguna (zeru eguna)”.

Ez dakigu laguntza edo aholku eskatu ote zion Mendigatxak herriko apezari, Prudenzio Hualde bidankoztarrari, alegia. Izan ere, Marianok ederki zekien bi idazki euskaratzeko enkargua eman ziola Bonaparte printzeak apezari hamabi urte lehenago, hizkuntzalari ospetsua Bidankozera 1866an iritsi zenean, Erronkaribarko “uskara” aztertzeko asmoz: batetik, Aita Asteteren dotrina eta, bertzetik, Gore Jeinaren Ebanjelio Saintiua segun San Mateok. Bidankozeko aldi hartan, printzeak gure Mendigatxa ere ezagutu eta, handik hiru urtera, Donibane Lohizunera gonbidatu zuen (1869). Marianok gonbitea onartu eta mando gainean egin zuen joan-etorri luze hura. Han, Donibane Lohizunen, erronkarierari buruzko berezitasun aunitz erakutsi zizkion Bonaparteri; tartean, aditz-jokoa. Derragun, bidenabar, hizkuntzalariak aldi hartan egina dela Mendigatxaren argazki ezaguna, Marianok Erronkariko janzkera soinean daraman huraxe bera, horrela janzten baitzen, jakina. 

XX. mendearen hasieran, berriz, Resurreccion Maria Azkue hizkuntzalariak eskatu zion laguntza, eta Marianok, ohi zuenez, gogoz eta eskuzabaltasunez lagundu zion. Santa Garazin ezagutu zuten elkar, Zuberoan, Azkuek berak deiturik, eta elkarlan sakonean aritu ziren hamalau urtez, 1903tik aitzina. Adiskide minak izan ziren. Mendigatxak euskaraz idatzitako gutun aunitz igorri zizkion Erronkariko mintzoaren ezaugarriez, aldi berean Bidankozeko bizimolde, ohitura eta ospakizunen berri emanik. Astia zuenean idazten zuen, zeren, hirurogeita hamar urte baino gehiago izanik ere, boladaka lan nekosoan aritzen baitzen, Mendigatxak berak Azkueri frankotan aitortu zion bezala: “Orai berian igaro dut Erronkarin amaborz egun, zurak eta lot lana egiten; kementik antzina, ez naz xinen etxera… eztud leitako tenprarik…”. Eta bertze batean: “Badaramatzagu iror urte gaxto, xunto; orai bi urte, arri erauntsi batek eraman zaikugun kosetxa; iaz, zoritu zren gariak, granorik bage; ez genuen bildu baizik autz (lastoa); eta, aurten negu gaixto egin duenez, galdu zaizkigu; eztugu esprantzarik bildu bihar dugula, ez garirik, eta, ez autzik; korregatik bihar digu emon zurari ahal dugun guzia. … Akaitrik nago”.

Bertze behin, Marianok kartaz eskaturik, Azkuek bere erretratua igorri zion, eta Mendigatxak itxura txar-txarra antzeman zion lekeitiarrari: “Ene jaun ona: egiaren erraiteko, ene urdukari (ene iduriz), zarturik eta flako dago (berorika ari zaio Azkueri); orain berean nago begitartez-begitarte berareki; eta eztut ikusten baizik gorputz mehe edo mehar bat, sotanaz tapaturik; non ditu tripako, bularreko eta soingaineko gizenkiak? Lepoko gorbatak berak erakusten du nola daukan hutsik gizenkiaren lekua…”.

Bertzalde, gutunetako batean, Marianok Azkueri kontatu zion saiatu zela euskara bilobei erakusten, baina alferrik. Marianoren seme-alabek bazekiten euskaraz mintzatzen. Bilobek ez, ordea, eta horrek nahigabe handia eragin zion: “… aski sentimentureki erraiten daud enazala trebe llober (bilobei) uskararen ikasaraztra, nola ezbaitey (ez baitute) iñon ere entzuten ele bat ezik nik erraiten dabeidanak, eztokey (ez dezakete) ikas iñolako gisan; kalaz, enfadatruk, utzi dut alde batera. Errana badugu kemen: eztagola beti urrutxa (hurritza) makila egiteko; niri ere gogoa kendu zaitad!”.

Mariano Mendigatxa Ornat labraria eta zur eginzalea 1918ko udan hil zen, 86 urte zituela. 1932an, Marianoren jaiotzaren mendeurrenean, Euskaltzaindiak sortetxean plaka bat paratzea erabaki zuen haren gorazarretan. Erabakia ez zen bete. 2018an, ordea, bai, plaka bat ezarri baitzen Mendigatxa etxean, Bidankozeko Udalaren eta Euskaltzaindiaren ekimenez: “Erronkaribarko uskararen lekuko bikain eta emankorra”. Bidankozen ere bada bertze plaka bat Prudenzio Hualde “uskal ezkribatzailearen” omenetan.

Posted on

Nola mintzo dira Harlemeko goierritarrak?

Angel Erro

Tarteka pizten da eztabaida, euskaraz nola mintzarazi behar diegun itzultzen ari garen eleberri edo ipuinean ezaugarri dialektal edo soziolektalak agertzen dituzten pertsonaiei. Emaitza maiz da polemikoa, eta denok gogoan izanen dugu adibide bat edo beste, funtzio horretarako euskalki jakin bat hautatu denean, esaterako. Euskara batuaren eta dena delako euskalkiaren arteko harreman sarea inoiz ez baita itzuli beharreko lanean hizkuntza estandarraren eta konnotatuaren artekoaren parekoa. Hortik dator, nik uste, Julen Gabiriak Art Spiegelmanen Maus komikiaren euskarazko itzulpenean Vladek pertsonaiarentzat asmatu duen idiolekto berezia (ingeles poloniartua, zuzentasunik gabea) irakurle askok itzultzailearen akastzat hartu izana, Gabiriak txio batean esan bezala.

Disoziazio hori muturreko adibidea da, baina zera adierazten du: berez, irakurleak bere hizkuntzan irakurtzen duen hori bere hizkuntzaz duen ezagutza eta eskarmentu soziolinguistikoarekin dekodetzen duela. Eleberri batean Harlemeko beltzek, beste pertsonaien (zurien) euskara batua gabe, Goierriko euskaraz erabiltzen badute, irakurleari, atzean egon daitekeen hizkuntz jokoa ulertuta ere, Goierriko euskara agertuko zaio begien eta belarrien aurrean nagusiki. Alde batera utziko ditut erabaki horrek berarekin dakartzan bestelako lotura ideologikoak, inoiz salatu egiten direnak.

Baina, kritikak kritika, hor dago beti zalantza, halakoekin zer egin. Nire ustez, erantzuna topatzeko erabilgarria izan daiteke kontrako galdera egitea. Nola nahi genuke erdal itzultzaile batek (esaterako, ingelesera) itzultzea euskarazko eleberri batean euskalki ezberdin batean mintzo den pertsonaiaren esana? Nola irudikatzen dugu? Eskoziako ingelesez? Gutxiengo etniko baten ingeles postkolonialean? Auzo jakin batekoan? Erdal irakurleak hortik eratorriko lukeen informazioa noraino litzateke zuzena eta batez ere baliagarria? Jatorrizko testuan hor diferentzia bat badagoela uler lezake, baina hautemango luke zer-nolakoa?

Ingelesezko idazle batek agian ezin du gutxiengo etniko baten kide bat agertu eta bere hizkuntz adierazgarriak ez azaleratu, bere irakurleei pertsonaiaren ezaugarritzean iruzurra sakatu gabe. Baina itzulpenaren bidezko irakurleok akaso aski dugu pertsonaia hori dena delako gutxiengo etniko (edo sozial) baten kidea dela jakiteko eman zaigun bestelako informazioarekin, ingelesak dituen aldaeren arteko aldeak ezin baitira automatikoki ekarri euskarak dituenetara. Ok, pertsonaia hori Bristolen bizi den jamaikar jatorriko langabetua da, baina ez du euskara batuan jarduteko eskubidea, etxea alokatzen dion adineko alargun galesak bezala?

Posted on

Oharkabean pasatzea

Isabel Etxeberria Ramírez

Nor bere zoroak bizi du, eta blog hau irakurtzeko ohitura duzuenok konturatuko zineten jadanik zerk dantzarazten nauen ni. Azken aspalditxoan, euskarara itzulitako literatur testuetako hizkera eta euskal idazleek sortutako testuetakoa konparatzen jardun dut, nire doktorego-tesiaren aitzakian edo haren erruz. Labur azalduta, lexiko-aberastasuna, zehaztasunerako eta ñabardurarako joera, eta lexiko-sorkuntzari lotutako jarrera berritzaileak/kontserbadoreak izan ditut aztergai. Ez da hau lekua gai horiei buruzko ondorio nagusiak aurkezteko. Baina izan dira han eta hemen ezustean bidera atera zaizkidan zenbait auzi, txikiagoak-edo, zer pentsatua eman didatenak; bada, hemen gaur horietako bat.

Tesian, besteak beste, denbora-adberbioak aztertu ditut. Hiztegiak eta gramatikak arakatu, eta 391 denbora-adberbioko zerrenda bat osatu nuen. Ondoren, aztergai izan dudan corpuseko[1] itzulpenetan termino horietatik zenbat erabili diren neurtu nuen, bai eta termino bakoitza zenbat aldiz eta zenbat liburutan erabili den ere. Eta gauza bera egin nuen testu ez-itzulietan. Datuek erakutsi didate termino zehatz batzuetan alde handia dagoela testu ez-itzulietako agerraldi kopuruaren eta testu itzulietakoen artean; hau da, termino batzuk askoz gehiagotan erabili dira testu ez-itzulietan testu itzulietan baino, eta alderantziz. Tira, alderantziz ez horrenbeste. Gehiagotan gertatzen da termino bat euskal idazleen testuetan askotan erabiltzea eta euskal itzultzaileek itzulitako testuetan oso gutxi agertzea, kontrakoa baino. Bada, testu itzulien eta ez-itzulien arteko erabileran alde handia antzeman diedan denbora-adberbioetako hainbatetan, erabilera hori luma bakar bati edo ia bakar bati zor zaiola ikusi dut. Adibideren bat jarrita hobeto ulertuko dugu:

  • Gauak gauari iparraldeko forma testu ez-itzulietan erabiltzen den 15 aldietako 13 Itxaro Bordaren 8 testuri dagozkie. Gainontzeko biak Xipri Arbelbiderena eta Lucien Etxezaharretarena dira. Itzulpenetan ez da ageri.
  • Orainik formak testu ez-itzulietan dituen 48 agerraldietako 39 Pello Salabururenak dira. Gainontzekoak beste 5 idazleren testuetan ageri dira, eta horietako 3 Xalbadorren bertso famatuaren aipuak edo aipuaren aldaerak dira («txistuak jo dituzute bainan / maite zaituztet orainik»). Itzulpenetan ez da ageri.
  • Santa sekulan: Testu ez-itzulietako 19 agerraldietatik 14 Patziku Perurenarenak dira. Gainontzeko 5ak beste horrenbeste idazlerenak dira. Itzulpenetako 7 agerraldiak, bestetik, 2 itzultzaileren lumatik iritsi dira: Elena Touyarou eta Karlos del Olmo.

Bada kasuren bat zeinetan agerraldi gehienak itzultzaile bakar bati zor zaizkion (noizik behinka formak itzulpenetan dituen 14 agerraldietatik 13 Karlos Zabalarenak dira, eta testu ez-itzulietan Ramon Saizarbitoriak baino ez du erabili, behin), baina, esan bezala, halako desorekak euskal idazleen lumatik iristen dira gehien-gehienetan.

Badirudi, beraz, erabilera pertsonalak ugariagoak direla idazleen artean itzultzaileen artean baino. Hau da, termino zehatz bat maiztasun nabarmen handiagoz erabiltzeagatik bereizten direnak idazleak izaten dira, itzultzaileak baino sarriago. Kopuruak ez dira bereziki nabarmenak, baina bide ematen digute baieztatzeko itzultzaile baino idazle gehiago ausartzen direla erabilera idiosinkratikoak egiten.

Bada, bigarrenik, beste auzi bat, euskalkien erabilerari lotutakoa, bereziki interesgarria iruditu zaidana. Hain zuzen ere, oraintsu azaldu dudan erabilera pertsonalen kontu hori eta oraintxe aurkeztuko dudan euskalkien erabilerari buruzkoa lotuta ikusten ditut, eta joera beraren erakusgarri direla uste dut. Azaldu dezadan. Euskalkien erabilerari buruzko auzia blog honetako aurreko testu batean ere aipatu nuen. Orduko hartan kolore-izenen eremu semantikoaz jardun nuen, baina bi eremuetan ikusi dut joera bera: koloreenean zein denbora-adberbioenean. Izan ere, ohargarria da ezen, testu ez-itzulietan koloreak izendatzeko zein denbora markatzeko euskalki bateko formak erabiltzen direnean, euskalki hori hitz egiten den eremuko idazleek erabiltzen dituztela nagusiki, baina joera hori ez da hain argia testu itzulietan. Hau da, itzultzaileek euskalkietako formak erabiltzen dituztenean ez dute sistematikoki beren euskalkiari dagozkion formetara jotzen; itzultzaileek gutxiagotan erabiltzen dituzte euskalkietako formak oro har, baina erabiltzen dituztenean edozein euskalkitakoak aukeratzeko joera handiagoa ageri dute. Egun oroz, noiztenka, ordukotz eta hemendik aitzina formen atzean forma horiei dagokien euskalkiko itzultzaileen eskua ikusten bada ere, beste hainbat adibidetan dena delako euskalkiari dagozkion itzultzaileak eta ez dagozkionak antzeko kopuruetan dabiltza, eta batzuetan are gehiago dira beste euskalki bateko itzultzaileak euskalki horri dagozkionak baino (ardurenean, jagoitik, orainokoan, belu, eten barik, oraindino eta beste orduz formetan, adibidez). Idazleak, esan bezala, nor bere euskalkiari leialago ageri dira.

Gauzak zertxobait sinplifikatuz, beraz, esan daiteke ia beste inork erabiltzen ez dituen terminoak erabiltzen aiseago animatzen direla idazleak itzultzaileak baino, eta era berean idazleak direla beren testuetan beren euskalkiko hitzak sueltoen erabiltzen dituztenak. Itzultzaileak, aldiz, nekez ausartzen dira ia beste inork erabiltzen ez duen termino bat beren itzulpenetan erruz baliatzen, eta euskalkietako hitzak txertatzen dituztenean han-hemengoak hautatzen dituzte, beren euskalkia oso agerian utzi gabe. Niri Lawrence Venutiren[2] itzultzailearen ikusezintasunaren ideia datorkit burura ezinbestean. Balirudike itzultzaileek beren ahots bereizgarria agertzeari uko egiten diotela eta beren idiosinkrasia ezkutatzen saiatzen direla, sorburu-testuaren egilearen estiloa beren tasun pertsonalez ez zipriztintzeko. Oharkabean pasatzen saiatzen dira, desagertzen (vanishing, dio Venutik), alegia, testuaren benetako egileari (jatorrizko testuaren idazleari) itzal edo traizio ez egiteko moduan.

Ez dugu, ziurrenik, ez genekienik azaldu. Denok gutxi-asko erraz errekonozituko dugu geure burua jokabide horretan. Baina datuek berretsita ikusi dugu behintzat.

[1] Probaleku gisa erabili dudan corpusa Egungo Testuen Corpuseko literatura atala da gutxi gorabehera, eta 2001 eta 2019 bitartean argitaratutako euskarazko 1.134 literatur testuk osatzen dute: euskaraz idatzitako 698 liburuk eta hainbat hizkuntzatatik euskarara itzulitako 436 liburuk.

[2] Venuti, Lawrence (1995). The Translator’s Invisibility. A History of Translation. Routledge.

Posted on

Larretik noranahi

Oskar Arana Ibabe

Izurritea amaitzen ari, bazebilen nigan susmo bitxi bat, hedabideek ere harrotu zutena neurri batean, bizimoduak aldaketa handia izan behar zuela, galzorirantz abiatu-edo zitezkeela guk ezagututako gauza asko, guk ezagututako bizimodu bat. Ez dakit zuzen horregatik izan ote zen, baina egin nuen aspaldiko asmo bat gauzatu behar nuela, gure eskualdeko edadeturen batekin berba eta berriketaldia grabatu eta transkribatu… Berbak esaten ditugun legetxe eskribituta ikusteak beti eman izan dit plazer arraro bat, are eta handiagoa berriketako laguna edadetua bada, dagoeneko desagertua den bizimodu baten kontakizuna egiten badu. Nago, gainera, gure berba egiteko modua guztiz ari dela aldatzen, gu konturatu barik, edo konturatu arren, guk uste baino gehiago. Patxi Arexolaleibarengana jo nuen, laurogeita hamar urte beteak zituen orduan (gaur laurogeita hamahiru ditu, eta bizi da, eta burua argi du). Ez dut behin ere transkripziorik egin, eta zail gertatzen zait azaltzea ariketa hori eginik zeren bila nenbilen. Adibide batekin esatearren: gure iloba gazteenak ez daki martitzena zer den. Asteartea ikasi du eskolan, eta etxean ere, haren gurasoek sarriago esaten dute asteartea, martitzena baino, eta, hala, eskolan ez diote irakasten gure eskualdeko euskara. Aitzitik, desikasten ari da. Nago ez dugula asmatu arlo horretan, gure gizarte honek. Patxik beste garai bateko kontaera du, berba egiteko modua. Ni beti egon izan naiz belarria erne bera lako jendearen ondoan, zer ikasiko, “gure hitzak gal ez daitezen”. Patxi, beharbada, ez da bere adinekoen artean berbalaririk onena, baina beti izaten da bera lakoengandik zer ikasi. Hona atera ditut, nik ere ez dakit zergatik, beharbada nigan ondo errotu barik daudelako, esamolde batzuk, berba batzuk, gauzak azaltzeko modu batzuk, doinu bat, berba egiteko patxada bat, berba egiten baitzen haren garaian (Gaur glotofobia ari omen da hedatzen, teknologia berrien eraginez, Pariseko auzo batzuetako gaztetxoen artean. Berriketan ibiltzea zentzurik gabeko jarduna zaie, guztiz arrotza, arreta kenarazten baitie gailu sorginduotatik. Presa dute, artegagarri zaie arreta berbei eta pertsonei jarri beharra, ezpainei darien hots alferreko horiei, informazio bit geldo eta aspergarriei). Aspaldi luzean gabiltza/nabil gure ondotik desagertzen ari den berbeta paperera eta euskarri elektronikoetara jasotzen, hor iraunarazteko. Ezinezkoa da Patxiren berbetaren ñabardurak, doinuak, ahotsak berbez beste darabiltzan adierazmolde eta aieruak eskribituz agertzea, baina ahalegin bat izan zen. Nire esker ona, bestalde, aspalditik gure ahozko ondarea biltzen ari direnentzat, berbadun iaioenen berriketak grabatzen, transkribatzen. Kutxa horretan gauza txit prezatuak jagongo ditugu, ahal dugun artean. Aliritzian ibili naiz, belarria hautatzaile soil, eta aliritzian dakartzat hona, nigan tekla kuttunen bat jo duten zerak.

O: Ederto bazkaldu dogu hemen, baserrian…

Patxi: “Bueno, ba, bai, eee, … jenerue egon ezkeron eta ona egon ezkeron…”

> Bitxikeria fonetiko hori aspaldi entzun gabea nuen. Aspaldi-aspaldiko zapore bat ekarri du nire belarrietara.

O: “Hemen bizi izen zitzen, baserrixen…”

Patxi: “Nire bizitzie hemen izen da. Orduen ba, tartien, gauza asko pasau die… ez dakit nundik ekin leikien…”

> Ekin aditzaren erabilera horrek ez dakit noiz arte iraungo duen gure artean.

Patxi: “Aitte ezkondu zan Euskitzako alaba batekin…”

> Ez dakit horrela esango nukeen; jakina, ezaguna dut esamoldea (etxe jakin bateko alaba edo semea), baina esango nuke ez dudala sarri-sarri erabiltzen.

Patxi: “Itxurie danez, entzuerie holan dauket, gaixotasun bat auki auen nahiko txarra…”

> Entzuerie holan dauket…Ezaguna dut, jakina. Baina esango nuke oso gutxi baliatu izan dudala.

Patxi: “… baine, egunen baten, bitartekoren bat egon zan, aittejaunekin eta amandriekin entrebista bat gertatu auena, alaba alargun horreaz alkar ezautu egieen-edo…”

> Nik bitartekari esango nuke… ez zitzaidakeen bururatu ere egingo beste baliabide hain soil eta gertuko hori.

Patxi: “eta esaten zauen zelan juen zan oso txukun bera, eta zelan Hesibidera ailegau zanien, …”

> Mendeko esaldia, aise-aise osatua, zehar-galdera baliatuta. Kontaera da, eta kontatzera ohituta dagoenak aise erabiltzen du zehar-galdera.

Patxi: “izan ditut pretendientiek gehixago be, baine baietza emun biher dotzet.”

> Aditza aurreratuta (izan ditut…) eta gehiago ere, enfasia emanez, eta baietza eman, ezkontza tratuetan eta behar den bezalako esapidea erabiliz. Nago niri ez ote zitzaidan “baietz esan” aterako.

Patxi: “Gauza asko ikesi dot beregandik.”

> Bai, txit arrunta egitura… baina beregandik erabili du; niri, ikasia, leitua, … honezkero berarengandik aterako litzaidake. Nahiz eta erakusleetarako proposatu den sisteman ez dagokion, gure estandarrean, ez baita bihurkaria.

Patxi: “Eta esaten zauen harreman ona auki zauela eta aittejaunek esaten zauela: “holako emakumie guk ez gaixoan mereziru, … horrek erregiagana presentetako ez jaukek bildurrik.”

> Garai bateko pertsona batek orduko beste bati buruz esana… ez du ezer berezirik. Baina belarrian goxo eta eder gertatu zait.

Patxi: “hemendik Zarimutzera goiezela, bide erdi inguruen, ba suertau zan, iturri baten, guk amari seguramente ure eskatu-edo egingo geutzen edo gure dana, gaur be badakit esaktamente nun, Erdotza deiketan geutzen baso baten, eta ba, ama negarrez euen, eta preguntetan nutzen “ama zergatik negar egiten dozu.”

> Ez dakit zuzen zer: kontaera bera, eta aspaldi neuk ere erabili ez dudan edo gure dana hori, eta azkeneko galdera egiteko modua, “ama, zergatik negar egiten dozu”…niri zergatik egiten duzu negar aterako litzaidake.

Patxi: “baine ez naz akordetan zenbat egun egin gituen Txintxuenien, handik juen ginen Nagiturrire, eta Nagiturrin egin gituen egun mordoxkadatxo bat, da gox baten, ilun zauela, etorri zan aitte, eta hau oso goguen dauket, astuekin, astotzaratan, mutiko bixok juen gitzen Elgeara menditik.”

> Barriro ere kontaera; eta aspaldi edo inoiz entzun ez dudan egun mordoxkadatxo bat hori. Eta aspaldiko gailu hori, astotzarak (asto-otzarak) dagoeneko erabiltzen ez den gailu bat (hemen gurean bederen, zibilizazio motorizatu honetan).

Patxi: “Eta gero larrinek itten zien, … eta gero beste denpora bat izeten zan bedar-denporie, … eta lehen esan dot zelan bedar pilue burdixaz eruen biher izeten nauen kaminuen, eskuaz hartute hagatik… Lehen be esan dot lautik bat hango nazela, Gureixako.”

> Beltzez nabarmenduak. Larrinak egin, … laborari zibilizazioko egitekoak; eta gurdia eroatea hagatik hartuta (beste garai teknologiko bat); eta lautik bat hango naz, Gureixako: absolutibo mugagabean ematea atributua, eta esapidea bera, jatorria adierazteko (aitona-amonetan bat hangoa zuela).

Patxi: “eta ahuntzekin be tokau jaten niri… eta ahuntze oso zera da, igeskorra, aumiekin-eta dauenien, igeskorra da…”

> Guztiz maitagarri gertatzen zait –kor atzizkia gure adinekoen ahotan entzuten dudanean. Ikastolako ariketak dakarzkit gogora, -kor atzizkiarekin eta hitzak osatu… Hara, Patxik, ikastolan ibili gabea, zeinen aise. Eta gero animalien gainean-eta, inoiz jakin izan badut, guztiz ahaztuta neukana, baina maitagarria gogoratzeko. Ahuntza, aumekin dagoela, iheskorra da…

Patxi: “ez dakit, orduen ba, azie, porrue… gutxi gehixau, babie, baba parrakue, kipulie, lekak, baba txikixe…”

> Ez daukat gogoan inoiz entzun izana. Bada, ez da berandu ikasteko.

Patxi: “da akordetan naz, Maulandatik apur bat holan Marin alderatxuau, baeuen esparru bat…”

> Marin (auzo baten izena) alderatxoago. Bai, guztiz ezaguna, baina esango nuke ez dudala sarri erabiltzen posposizioa horrela, -tik gerturaxeago edo esateko. Gauza bategatik edo besteagatik, gozo egin zait belarrian.

Patxi: “aittek afizino apur bat bazauken txarrikumak hazten, etxerako-eta, etxien pare bat beti aukiten zien. Da txarrikumak hazten zien, eta txarri amie eruen biheizeten zan txarri apuagana, … apue esaten jako arrari, kaztigau zegiezen.

> Hemen bai, ahoa bete hortz geratu naiz. Baserriko gaietan nahiko jakina nintzelakoan, … azalpen bat behar izan dut, zer ote zen txerri apoa, eta zer ote zen kastigatze hori. A! eta inpertsonalaren erabilera hori, txerrikumeak hazten ziren.

Patxi: “Eta, orduen egunien, zitaute euzen Maulandako bi baserritar materixala erueteko Alabitara, gaztategi barrixe egiteko.”

> Gaztategia. Arrunta iritziko diozue. Ez da asko entzuten den berba gure gaurko inguruko euskaldunen ahoetan.

Patxi: “Alabitara juen biher juagu, eta ardixei esniek hustu biher jakuek.”

> Ez nuen ezagutzen esamoldea. Baieztatu beharra daukat, hala erabiltzen zela.

O: (kontakizun batean eten egin diot… eta ezagun bat aipatu baitu, haren gainean galde egin diot. Kontakizunean etena egin eta hari berriro heltzeko).

Patxi: “Horra be fango gara”… “Helduko diogu gai horri ere”, esanez bezala. Ez dakit, hain esapide espazio-kutsukoa erabiltzea bitxi eta polit iruditu zait. Neuk ere baliatzeko modukoa inoiz. Irakasleok-eta agian baliagarri aurkituko duzue.

Patxi (andregaia ezagutu zuenekoaz ari dela): “Orduen ikusi nauen (andregaia), eta, bueno ba, juen nitzen eta arkaleaz ibili gitzen (dantzaldian), eta gero esan nutzen lagunketako kontue ta, esan zuzten ezetz, berba eginde euela lagun batekin (beste emakume adiskide bat)… eta lagun horrekin juen zan.”

> Lekualdatze fonetiko hori ezagutzen nuen (arkaleaz ibili), baina aspaldi ez nuen inoren ahotan entzuten (ez da galera handia, iloben adinekoek “martitzena” ere ez dutela ikasi jakinik). Laguntzeko kontua, garai bateko gorteatze moldeak, jaitik etxera lagun egitea bidean gizonak emakumeari. Nola aipatu duen izan zait deigarri, laguntzeko kontua…

Patxi: “Aittek eta amak proponiru euztien (etxe batera joan zitezela bizitzera bera eta andregaia), baina nire andrie izen zana ez zauen hartarako (beti darabil Patxik esapide hori dagoeneko zendua den andrea aipatzeko, sistematikoki).

> ez zegoen hartarako… ez zuela nahi –edo ez erabat behintzat– adierazteko modu dotorea.

Eta horrelako beste dozenaka bitxi (nire belarrientzat). Guztiz gustagarria (eta lan handikoa) berbaldun on eta edadetu beste bizimodu bat ezagututakoen berbaldiak transkribatzeko egiteko hau.

Larrearen oroimena gorde dezagun bederen, … larreak hazten baititu erleak, landareak, gu geu eta gure aurrekoen berbeta, gure gogo-bihotzetan atxiki nahi genukeena. Nora… ez dakigu-eta nora iritsiko garen, guk eta gizateria osoak daramagun abiada itsu honetan.

Posted on

Euskalkiak itzulpenetan

Isabel Etxeberria Ramírez

Itzulpenetako hizkeraren bereizgarriez ikertzen aritu direnek itzulpenetako estandarizazio edo neutralizaziorako joeraz hitz egin izan dute. Hipotesi horren arabera, itzultzaileek xede-hizkuntzaren erabilera estandarrerantz hurbiltzeko joera izaten dute, eta ondorioz itzulpenetako hizkera testu ez-itzulietakoa baino arauari lotuagoa izaten da. Arauari lotze hori, adibidez, erregistro neutroa lehenesten delako gertatzen da (batez ere behe erregistroko hitzak edo esapideak saihesten dira), edo hiperzuzentasunaren ondorioz (jatorrizko testuko akatsak zuzenduta ageri dira itzulpenetan), edo aldaera diatopikoak edo dialektalak baztertu eta aldaera estandarraren alde egiten delako.

Azken horri dagokionez, hau da, aldaera dialektalak testu itzulietan testu ez-itzulietan baino urriagoak izateari dagokionez, zenbait ikerketa interesgarri egin dira nazioartean. Olohanek (2003, 2004), adibidez, ingelesaren aldaera dialektalen presentzia txikiagoa aurkitu zuen ingelesera itzulitako testuetan ingelesez sortutakoetan baino, eta Corpas Pastorrek (2018) antzeko joera bat hauteman zuen espainolaren kasuan. Eta euskaraz? Galdetuko baligute ea non esperoko genituzkeen euskalkietakotzat jotzen diren hitz gehiago, euskarara itzulitako testuetan ala euskal idazleek idatzitakoetan, zer erantzungo genuke?

Blog honetan lehenago inoiz aipatu dudan bezala, euskarara itzulitako testuetako hizkeraren bereizgarriak aztertzen jardun dut nire doktorego-tesian, eta horretarako euskarara itzulitako literatur testuetako hiztegia eta euskaraz sortutako testuetakoa konparatu dut. Nire lehen helburuen artean ez zegoen euskalkiek testuotan zer presentzia duten aztertzea. Baina han eta hemen datuak biltzen hasi, eta bidera atera zait gaia. Eta datuak oso esanguratsuak dira. Adibide bat ekarriko dizuet hona.

Nire ikerlanean, besteak beste, koloreen eremu semantikoa aztertu dut. Blog honetan lehenago ere mintzatu naiz koloreez, eta oraingoan ere multzo hori baliatuko dut adibide gisa. Erabili dudan corpusa gutxi gorabehera Egungo Testuen Corpuseko literatura atala da: 2001 eta 2019 bitartean argitaratutako 1.149 liburu (451 itzulpen eta euskaraz sortutako 698 lan). Hiztegiak eta bestelako lan espezializatu batzuk kontsultatuta, koloreak euskaraz izendatzeko dauden hitzen zerrenda osatu nuen: guztira 120 termino. Ondoren, testu itzulietan eta testu ez-itzulietan hitz horietatik zein erabiltzen ziren begiratu nuen, baita zenbat aldiz erabiltzen ziren ere. 120 termino horietatik batzuk euskalki-markarekin jasota daude hiztegietan: blu eta gorrail hitzek, adibidez, iparraldeko marka daramate; xuri hitzak, iparraldekoa eta nafarrerakoa; azul hitzak, hegoaldekoa; laru eta beilegi hitzek, bizkaierakoa. Txuri eta baltz hitzak ez dira jasotzen Euskaltzaindiaren Hiztegian, baina uste dut bat etorriko garela denok txuri erdialdeko euskararekin eta baltz mendebaldekoarekin lotuta.

Lehen aurreratu dudan bezala, datuak argigarriak dira. Taula honetan, hitz horietako bakoitza zenbat aldiz ageri den jaso dut:

Testu ez-itzulietanTestu itzulietan
azul10117
baltz942
beilegi11148
blu890
gorrail368
laru5429
txuri807234
xuri851304

Datuak, noski, eskuzko garbiketa baten ondorio dira: azul hitzaren agerraldi asko División Azul izenari zegozkion, adibidez. Ikusten denez, hitz guztiak nabarmen gehiago erabiltzen dira euskal idazleen testuetan itzultzaileenetan baino. Itzulpenetan euskara estandarrekoak ez diren erabilerak saihestu egiten dira. Euskarako datuak, beraz, bat datoz beste hizkuntza batzuetan lortu diren emaitzekin: euskaraz ere estandarizaziorako joera bat nabari da itzulpenetan, itzulpen ez diren testuen aldean. Aldaera dialektalak urriagoak dira euskarara itzulitako testuetan euskaraz sortutakoetan baino.

Baina zenbakiak hotzak dira. Haien atzean dauden izen-abizenak aztertzen baditugu, beste irakurketa batzuk ere egin daitezke. Ez ditut hona ekarriko hitz horiek erabiltzen dituzten idazleen eta itzultzaileen izen-abizenak, testu hau sobera ez luzatzeko; baina inork jakin-mina balu, eska dezala lasai (iruzkin gisa erants nitzake). Hona hemen, bada, zenbakiez haragoko zenbait gogoeta:

1) Hitz horiek kasuan kasuko euskalkietako idazle/itzultzaileek bakarrik erabiltzen al dituzte? Egia da hitz horien agerraldien parte handi bat dena delako euskalkiko idazle/itzultzaileei zor zaiela, baina badira beste jatorri batzuetako lumak ere. Bizkaierakotzat jotzen den beilegi, adibidez, Xabier Amurizak, Urtzi Urrutikoetxeak, Joseba Sarrionandiak, Unai Elorriagak eta Sonia Gonzalezek erabiltzen dute, besteak beste, idazleen artean, eta Xabier Amurizak eta Iñigo Roquek, itzultzaileen artean. Baina mendebaldekoak ez direnen lumetan ere ageri da: Eider Rodriguez, Lander Garro, Harkaitz Cano edo Bernardo Atxaga, adibidez, idazleen artean, eta Joxe Austin Arrieta, Xabier Olarra edo Itziar Diez de Ultzurrun, itzultzaileen artean.

2) Alde handiarekin ez bada ere, badirudi norberarena ez den euskalkira jotzeko tentazioa handixeagoa dela itzultzaileen artean idazleen artean baino. Beilegi, laru eta gorrail, adibidez, beren euskalkikoa ez duten itzultzaile nahikotxotan ageri da; euskalki horretakoak ez diren idazleen artean ere ageri da, baina proportzio apalagoan.

3) Iparraldeko hitzen kasuan, agerraldi kopurua testu ez-itzulietan nabarmen handiagoa izatea Iparraldeko idazleen kopuruari zor zaio neurri handi batean. Egia da xuri (nafarrerakotzat ere jotzen dena) Hegoaldeko idazle nahikotxoren testuetan ere ageri dela, baina blu eta gorrail hitzen agerraldi gehienak Iparraldeko idazleei dagozkie. Testu ez-itzulien egileen artean Iparraldeko idazle nahikotxo daude: Michel Oronoz, Xipri Arbelbide, Bea Salaberri, Piarres Trounday, Ramuntxo Etxeberri, Daniel Landart, Txomin Peillen, Itxaro Borda, Pierre Mestrot, Mixel Thikoipe, Filipe Bidart, Katixa Dolhare-Zaldunbide…. Iparraldeko itzultzaileak, berriz, oso gutxi dira: Marzel Etxehandi, Jean Baptiste Orpustan, Elena Touyarou eta Piarres Xarriton. Horrek esplikatuko luke zergatik Iparraldeko hitzak nabarmen gehiago ageri diren testu ez-itzulietan (Iparraldeko idazle zerrenda luze samar batek idatzitako testuetan, hain zuzen), testu itzulietan baino (itzulpen guztien artean oso gutxi izanik Iparraldeko itzultzaileek eginak).

4) Emakumeak uzkurragoak dira euskalkietako hitzak erabiltzeko. Edo gutxiago ausartzen dira. Oso gutxi dira hitz hauek erabiltzen dituzten emakumezkoak. Noski, idazleen eta itzultzaileen artean gutxiengo dira emakumeak bestela ere. Baina, hala ere, hitzok erabiltzen animatzen diren emakumeak proportzioan are gutxiago dira. Azal dezagun. Gure corpuseko euskarazko 698 liburuak idatzi dituzten idazleen artean % 25 inguru dira emakumezkoak; 451 itzulpenak euskaratu dituzten itzultzaileen artean, aldiz, % 29 inguru. Bada, euskalkietako gure hitz guztien kasuan, hitzok erabili dituzten lumen artean % 25 eta % 29 baino gutxiago dira sistematikoki emakumezkoen lumak. Hau da, emakume idazleak eta itzultzaileak gizonak baino gutxiago dira, baina gainera hitzok erabiltzen dituzten emakume idazleak eta itzultzaileak gizon idazleak eta itzultzaileak baino are gutxiago dira. Eta oraingo honetan ez da alderik nabari idazleen eta itzultzaileen artean. Proportzio bertsuan uzten dituzte erabili gabe euskalkietako hitzak emakume idazleek eta emakume itzultzaileek.

Niri neuri, itzultzailea (eta emakumea) naizen neurrian, zer pentsatua ematen didate datu hauek. Beharbada itzultzaileen artean polimaitasun dialektala bultzatzeko kontzientziazio-kanpainaren bat abiatu beharko genuke.

—

Corpas Pastor, Gloria (2018). Laughing one’s head off in Spanish subtitles: a corpus-based study on diatopic variation and its consequences for translation. In Mogorrón Huerta, P. eta Albaladejo-Martínez, A. (ed.) Fraseología, Diatopía y Traducción / Phraseology, Diatopic Variation and Translation (32-71). John Benjamins.

Olohan, Maeve (2003). How frequent are the contractions? A study of contracted forms in the Translational English Corpus. Target, 15, 59-89.

Olohan, Maeve (2004). Introducing Corpora in Translation Studies. Routledge.