Kategoria: Santi Leoné

Posted on

Portoko ardoaren eraginaz

Santi Leoné

Joan den uda honetan, Suitzan ibili naiz. Hiru asteko bisita egiteko asmoz abiatu nintzen, baina, hondarrean, aise luzeago joan da kontua, denboraren nozioa galtzeraino ia-ia. Oroigarriak ere ekarri ditut bidaiatik: arruntean aienatzen ez den eztula eta lantokian eskola emateko erabiltzen dudan gelari, 34.a baita, begiratzeko manera berri bat ―lotsarik emanen ez balitz, lankide baten begi kirgizek pizten dizkidaten ametsak ere kontatuko nizkizueke―.

Egia aitortzeko, familiak Suitzara ez bertze norabait eraman ninduen uztailean ―whiskia, lakuak eta munstroak biltzen dituen herrialdera, jakin-minik bazenute ere―, baina Thomas Mannen Mendi magikoa irakurtzea Davoseko herrira bidaiatzearen pare izan zen.

Apala, beldurgarria, buruargia

Trenez egindako bidaia luze baten ondotik ―luzeegia, egin beharreko bisitaren iraupena kontuan hartzen badugu―, Joachim Ziemẞen lehengusua du esperoan herriko geltokian Hans Castorpek. Berghof sendategirainoko bidean eta, geroago ere, afaldu bitartean, honen eta haren berri emanen dio Joachimek ailegatu berriari: hartu behar duen gelan emazteki bat berriki hil dela, elurra maiz egiten duela, Behrens duela izena mediku nagusiak, eta, hartaz gainera, laguntzailea dagoela, Krokowski doktorea, “ein ganz gescheutes Etwas”.

Bidaiatzen dudan aldiro, estres handia sortzen dit ez ulertzearen edo beharbada gaizki ulertzen ari izatearen sentsazioak. Sentipen desatsegin horrek bulkaturik jo nuen, nobelaren hasmentan dagoen puntu horretara ailegatuta, Interneten eskuar dagoen gaztelaniazko itzulpenera. Itzulpen zaharra da, naski Mario Verdaguerrek 1925ean argitara eman zuen, Interneten dagoenak itzultzailearen izenik ez daraman arren. Verdaguerrena dela ala bertze edonorena dela, bertsio horretan, gizon apala da Krokowski: “Y también tenemos a Krokovski, el ayudante, un hombre muy modesto”. Alta bada, orain dendetan salgai dagoen bertsioaren itzultzailea, Isabel García Adánez, ez dago ados: “Después tenemos a Krokovski, su ayudante, un espécimen muy temido”.

Tira, apala izatetik izua sortzera doan tartea ez da txikia. Ingelesezko itzultzaileak ere, Helen Tracy Lowe-Porterrek, badu zer errana: “Krokowski is the assistant ― devilishly clever article”. Polifonia honetan, Italiako bertsioa, Ervino Pocarrek egina, inteligentziaren aldera lerratzen da gehiago, izuaren aldera baino: “C’è poi Krokowski, l’assistente: esemplare sveglio e accorto”. Nolanahi ere, bi izenondo erabili ditu edo erabili behar izan ditu itzultzaileak, jatorrizkoan bakarra zegoen tokian. Frantzian, berriz, beldurrera jo du Claire de Oliveirak: “Il y aussi Krokovski, son assistant, qui est redoutable comme tout”.

Nolakoa zen Krokowski? Ez dakit nondik atera den Verdaguerrek egozten dion apaltasuna; beldurraren taldekoek scheuen aditza hartu dute oinarri naski, edo scheu izenondoa, baina azken hori gehiago da uzkurra, lotsatia, beldurgarria baino. Pons hiztegiak, nolanahi ere, evitado dakar, jendeak itzuri egiten ziola alegia, proposatzen du gescheut hitzaren ordain; buruargitasunaren ekipoak, berriz, gescheit-en forma zaharkitua ikusi dute seguruenik gescheut-en, eta hortik inteligentziaren ondorioa, gescheit horixe baita, bizkorra, inteligentea.

Bigarren taldekoekin noa ni ere, Krokowskik ez baitu beldur handirik sortzen, eta aski miretsia baita bere hamabortzeroko mintzaldiak direla eta ―bazterreko oharra: narratzaileak behin baino gehiagotan irri egiten dio, maitekiro betiere, aldi berean sandaliak eta galtzerdiak janzten dituelako; zer gertatu da harrezkeroztik Alemanian, zer joan da gaizki? Oharraren akabera―. Nolanahi den ere, uste izatekoa da proposaturiko itzulpen guzietarik ―apala, buruargia, beldurgarria―, elkarrengandik aski urrun egonda, bakarrak egiten duela bat, egitekotan, Thomas Mannek buruan zeukanarekin. Zenbateko itzala du xehetasun horrek? Zenbat denbora kendu behar lioke itzultzaile bati? Bistan dena, lehen orrialdeetan pertsonaia bati buruzko hiru hitzeko informazioak, okerra izanda ere, ez dio nobela zapuztuko irakurleari, baina hori nolanahi den ere, zein itzulpen irakurri, pertsonaia jakin horren gaineko informazio diferentea jasoko du irakurleak. Jatorrizkoan irakurri izanak, bertzalde, ez dit problema konpondu.

Alkoholaren abantailak jende ameslariarendako

Gaztetan anemiak joa izan zenez, Heidekind doktoreak egunero baso bat Porter edatea gomendatuko zion Hans Castorpi. Edariak izaera leundu zion, eta, Verdaguerren itzulpenak dioena sinestera, lagundu zion “a superar su tendencia a ‘desvariar’”; pasarte horretan, García Adánezek bat egiten du garagardo horren abantailei dagokienez, hark ere uste baitu Porterrak lagundu ziola “a superar su tendencia a ‘soñar despierto’” ―bidenabarkoan erranda, azken honen soñar despierto-k hobeki ematen du jatorrizko dösen, bertze haren desvariar-ek baino―. Jatorrizkora joz gero, ordea, aurkituko dugu ezen Porterrak “seiner Neigung, zu ‘dösen’, […] wohltuend Vorschub leistete”.

Vorschub leisten ez da zerbait gainditzen laguntzea, zerbaiti ekarpena egitea baizik, zerbait sostengatzea: Porterrak itzarririk amets egiten laguntzen zion Hans Castorpi, gaztelaniazko itzultzaileek kontrakoa proposatu badute ere ―ingelesezkoak eta italierazkoak, berriz, encourage eta favorire aditzak erabili dituzte, hurrenez hurren―.

Krokowskiren deskripzioak ez bezala, garagardoaren eraginak badu, ehem, eragina geroago istorioan, behin eta berriz errepikatzen den motiboa baita; edo, hobeki erranda, alkoholaren eraginak, zeren sendategian Kulmbacher garagardoak hartuko baitu Porterraren tokia, eta, seigarren atalean, elurretan galdua dabilelarik, Porto ardoaren trago bat hartu ondotik izanen baitu Hans Castorpek biziaren eta heriotzaren begitazio ezaguna. Nola uztartu, beraz, Verdaguerren eta García Adánezen arabera Porterrak edo, oro har, alkoholak duen albo-ondorioa, nobelan irakurri ahala erakusten zaigunarekin? Zer ari da irakurtzen itzulpen horiek irakurtzen ari dena?

Konfiantza paktua

Miresten dudan idazle batek errana da behin, nora ezean eta halere hatza mapa gainean paratu gabe genbiltzalarik: “Proust frantsesez irakurri dut: auskalo zer ulertu dudan!”. Harrezkeroztik, esaldia bueltaka dabilkit buruan, eta horrek eraman nau, Suitzako bidaia imajinarioak baino gehiago segur aski, lerro hauek idaztera. Itzulpenak ez dira inoiz akasgabeak ―noizbait, justua izateko, nire itzulpenetan aurkitutako hanka-sartzeekin osatu beharko nuke blog honetako sarrera―, baina jatorrizkora jotzeak ere ez du deus bermatzen.

Zer ari da irakurtzen itzulpen bat irakurtzen ari dena? Galdemoduari buelta ematen ahal zaio: zer ari da irakurtzen jatorrizko testua, testua idazleak idatzi zuen hizkuntzan irakurtzen ari dena? Zein litzateke hizkuntza batean erdietsi beharreko maila, irakurketa erdi zuzena ziurtatzeko?

Jatorrizko testua hartzen dugularik ere, itzulpen bat ari gara irakurtzen neurri handi batean. Itzultzaile baten lanean hark egindako hutsak izaten ahal ditugu oztopo; jatorrizko bertsioan, berriz, testuaren hizkuntzaren ezagutzak ―edo ezagutza faltak― ezartzen dizkigun mugak. Bi egoerek sortzen didate ezinegona, halako sufrimendu bat, irakurketaren plazerari nahasten zaiona. Horrela, atzerriko literatura irakurtzea ―dela itzulpenean, dela jatorrizkoan― plazera eta oinazea juntatzen dituen ariketa masokista bilakatzen zait. Konfiantza da ―kontatu didatenez― gakoa harreman masokistetan; alde horretarik, kasu egin beharko genuke nori egiten diogun konfiantza itzulpen bat hartzen dugun aldiro. Itzultzailearen izena azalean agertzea ez da, hortaz, kortesia afera soilik. Edo, autoestimua indartuta, geure buruari konfiantza egin eta jatorrizkoa irakurtzera ausartu.

Ez dakit, bada. Horretaz guziaz gogoeta egin behar dut, Iruñean Porter edo Kulmbacher garagardoa saltzen duen ostatu bat harrapatu bezain fite. Edo, bertzenaz, liburu bat hartzen dudan aldiro hurrupa bat Porto hartu beharko dut eta, bide batez, bizkarra pareta baten kontra bermatu ea zer iduri zoragarri hedatzen zaizkidan begi aitzinean.

Posted on

Maritxu nora zoaz adimen artifizial horrekin?

Santi Leoné

Proba egin nuen, baina ez dut frogarik (bai, nahita hasi dut horrela artikulua, proba eta froga elkarrengandik hurbil paratzeko): ez naiz oroitzen noiz egin nuen, ezta zein itzultzaile automatikotan ere. Badakit aski famatu zela sortu zelarik, mundu guziak ―tira, mundu gehienak― erraten baitzuen arras ongi funtzionatzen zuela, eta segur aski horregatik berretsi nahi izan nuen hala ote zen. Baina, berriz diot, ez dut nire probaren frogarik, eta, hortaz, zilegi da testu honen irakurleek pentsatzea anekdota asmatu dudala; zilegi bekit niri honelako arrapostua ematea balizko irakurle sinesgogor horri: se non è vero, è ben trovato.

Nolanahi den ere, kontua da itzultzaile famatu hartan ondoko hitz hauek sartu nituela (edo, nahiago baduzu, irakurle mesfidati hori, artikulu hau idazte aldera hitz hauek sartu nituela asmatzea erabaki dudala): “Maritxu nora zoaz, eder galant hori?”, eta itzultzaile automatiko hark honela bihurtu zidala esaldia: “¿A dónde vas maricón, guapo, guapo?”.

Kontatutakoa geratu zela sinetsi ala ez, uste dut mezua aski argi dagoela: denok ditugu ―ditukegu idaztekotan egon naiz, baina ez nuke gure hizkuntza zaila are gehiago zaildu nahi― horrelako anekdotak edo istorioak; memorian anitz bilatu gabe ere, aise ematen ahalko genuke itzultzaile automatikoek edo adimen artifizialak egindako akats edo itzulpen traketsen berri. Diseinatzaileek ere salatu dute adimen artifizialaren bidez sorturiko irudietan ohikoa dela ―edo ez dela arraroa bederen― jendeak hiru beso edo neurriz kanpoko hortz kopurua izatea.

Akats horiek guziak salatzea ongi dago, bistan dena, baina, azken buruan, argudio teknikoak dira. Beraz, denborak aitzinera egin ahala, segur aski teknikak berak konponduko dituen kontuak, aintzat hartzen badugu, bertzalde, adimen artifiziala ikasteko eta hobetzeko gauza dela. Argudio teknikoek iraungitze data dute.

Itzulpengintzari eta bertzenazko giza jarduerei dagokionez, iruzur handi bat dago adimen artifizialaren abiapuntuan, nire ustez. Errana ziguten adimen artifizialak ez zuela lanposturik galtzea ekarriko, baina halaber errana ziguten ―koherentzia faltari inolako beldurrik izan gabe― lanposturik galtzekotan, lan mekanikoetako postuak galduko liratekeela eta horri esker gizakiok astia izanen genukeela zeregin sortzaileago eta asegarriagoak egiteko. Alta bada, gaur egun diseinatzaileak eta itzultzaileak ikusten ditut kezkaturik adimen artifizialaren ondorioak direla-eta; alegia, bi langile multzo, zeinen lana ez baita preseski mekanikoa.

Beharbada apokaliptiko paratzen ari naiz, baina ez zait batere kostatzen irudikatzea mundu bat, zeinean adimen artifiziala arduratzen baita liburuak sortzeaz, liburuak itzultzeaz eta liburuen kritika egiteaz. Panorama horretara daraman bidea ongi hasia dago, nire ustez: problema ez baita noizbait adimen artifizialak itzultzaileak ―edo diseinatzaileak, edo idazleak…― ez-beharrezkotzat joko dituela, problema da dagoenako badela horrelako jendilajea erredundantetzat eta ez-desiragarritzat jotzen duenik.

Itzulpengintza giza jarduera gisa aldarrikatu beharko genuke, gizaki egiten gaituzten jardueretako bat gisa. Makina batek itzulpen perfektuen eta aitzakiarik gabeena eginda ere, akats larria litzateke itzulpengintza haren esku uztea. Azken batean, arrunt ikuspuntu murrizgarria da pentsatzea itzulpen baten maila teknikoa dela itzulpen batean jokoan dagoen gauza bakarra. Nire ustez, hizkuntzekin zerikusia dutena makinen esku uztea lehen pausoa bertzerik ez da giza sorkuntza eta hari loturiko kritika-gaitasuna gugandik ebasteko eta gu lan mekanikoetara kondenatzeko. Errana diguten horren kontrakoa egiteko, hain zuzen ere.

Posted on

Zoritxar moderatua (edo, euskara zaila ote da?)

Santi Leoné

Joseba Zulaikaren Aberriaren inpaseak ari naiz irakurtzen egun hauetan, aski gustura gainera, zeren, nire bizipen pertsonal batzuk direla eta –hemen kontatuko ez ditudanak; euskal prentsa arrosa sortu artio esperatu beharko duzue–, xarmanki ulertzen baitut zer den inpase egoera bat, alegia egoera bat, zeinean edozein aterabide hartuta ere ondorioak mingarriak izanen baitira. Irakurri ez ezik, ikusi ere ikusi dut berriki Zulaika solasean, Mikel Reparazekin batera abenduaren 10ean etorri baitzen Iruñeko Hizkuntza Eskola Ofizialera mintzaldi bat ematera. Solasaldian, batez ere liburuaren lehen atalaz aritu zen antropologoa, euskarari buruzkoaz, eta hori primeran heldu zait, nik ere oraingoz lehen atala baizik ez baitut irakurri. Beraz, beheitiko lerroek atal hori dute mintzagai, ez liburu osoa.

Euskararen egoera dela-eta, baikorrak izateko deia egiten du Joseba Zulaikak; euskara putzura doan diskurtso agonikoa errepikatuz neketan erakarriko dugula inor gure kausara, eta, ondorioz, diskurtso hori autobetetzen den profezia bihurtzeko arriskua badela, alegia euskara putzura doala errepikatuaren errepikatuaz hondarrean putzura eramanen dugula guk geronek. Datuei begiratuta, euskararen ezagutzak eta erabilerak azken urteetan nola egin duten goiti ikusita, Zulaikaren arabera badira baikortasuna defendatzeko motiboak. Paradisuaren zorion perfektua –Euskal Herri arruntean euskalduna?– bazter utzita, onar dezagun zorion errealista –aitzinera egiten ari gara, hemendik urte batzuetara euskararen ezagutza unibertsala izanen da EAEko haurren artean–.

Zorion horri, nahi izanez gero, zoritxar moderatua ere deitzen ahal zaio, baina ikusten dut, helburua baldin bada inpasetik aterako gaituzten diskurtso eta jarrera sortzaile irudimentsuak bulkatzea, hobe dugula baikortasunaz mintzatu, zoritxarraz –moderatua ala mugagabea– mintzatu baino. Erran nahi baita ados nagoela baikortasuna erakutsi beharrarekin eta segur aski arrazoi zuela Andoni Egañak erran zuelarik ezkortasuna antzua dela.

Diagnostikoa eta erremedioa –tira, lekutu ditzagun behingoz metafora medikoak–, analisia eta proposamena egoki samarrak iduritzen bazaizkit ere, susmoa dut –liburua irakurriz baino gehiago, abenduaren 10eko mintzaldia adituz– ez ote dagoen neurri batean airean egina, ez ote dituen Zulaikak material kaskarrak –topiko zaharkituak– erabili bere etxea eraikitzeko; eta, ondorioz, nahiz eta etxea ederra izan, bidean dauden gogoeta batzuk ez ote diren aski desegokiak. Ruper Ordorikaren lerro ezaguna ekarri du gogora Zulaikak bere saiakeran: “euskaldun izatea zein nekeza den” (39. or.). Eta mintzaldian zehaztu zuen, nola izanen da jendea euskalduna “zortzi abizen euskaldun eta Rh negatiboa eskaka hasten bagara”. Nor ari da hori eskatzen gaur egun?

Ezkortasuna datuen gainean osaturiko fikzio bat da, euskarak “minbizia” duela eta horren inguruko trama agoniko guzia fikzio bat dira, ondorio errealak izaten dituztenak. Estrategikoki, baikortasuna erakustea da komeni zaiguna, etsipenak ez baikaitu inorat eramanen, hilobira ez bada. Ados. Gauza batek, halere, atentzioa eman dit bai liburuan bai aipatu mintzaldian: euskararen ezagutzaren eta erabileraren gaineko datuak –zifrak– baikor edo ezkor interpretatzen ahal dira, eta zein ikuspuntu komeni zaigun gehien erabaki beharko genuke; euskara zaila delako ideia, berriz, egia borobil berdadero ukiezina da, harria bezain sendoa, grabitatearen legea bezain zientifikoa, erlatibotasun orotarik haratagoko dogma. Horren ondorioz, “euskararen malgutasun eta sinplifikazioaren aldeko” dela aitortzen digu Zulaikak; “ezagunak dira euskal erlatiboak eta genitiboak eta subjuntiboak sortzen dituzten labirintoak sintaxian”; ez hori bakarrik, “aditza azkenean jartzearen arauari derrigor makurtu behar badiozu zure esaldia, laster ezin duzu errekonozitu zeure estiloa” (40.-41. or.). Nola ikasiko du jendeak aditz taula konplikatu hori?, erran zuen behin baino gehiagotan 10eko mintzaldian. Nik, berriz, hauxe galdeginen nuke: zer irakasle joaten da gaur egun klasera ditxosozko taula hori eskuan? Nor tematzen da aditz trinko arraroenekin, ikasleak bide horretarik lerraizkiokeelakoan? Barkatu, ezin izan diot eutsi tentaldiari.

Euskara zaila da –are zailagoa, jakina, existitzen ez diren arauak inposatzen badizkiogu–. Nonbait, baikortasuna komeni zaigu estrategikoki, baina, dirudienez, euskara zaila delako topikoa behin eta berriz errepikatzeak mesede handia egiten digu. Diskurtso horretan ez da deus aldatu beharrik, antza. Jakitera, ez nintzen etorriko – Si lo hubiera sabido, no habría venido. Zein da hizkuntzarik zailena, baldintza irreala adierazteko forma jokatugabe sinple bat eskuar duena, edo forma jokatu konplikatu samar eta izenordain bat eskatzen dituena? Kabituz gero, sartuko nintzateke – Si cupiera, entraría. Gaztelaniazko caber aditza erraza da? Bada caber aditza sinplifikatzeko proposamenik? Nola egiten du jendeak aditz horren traba gaindiezina, bada, horixe, gainditzeko? Zertan dabil Pérez-Reverte?

Badira –hara, hasmentan paratu dut aditza! (eta orain, objektuaren aitzinean!)– ingelesaren gaineko bi topiko, elkarrekin aski eroso bizi direnak, elkarren baztergarri izan arren. Lehendabizikoa da ingelesa erraza dela; bigarrena, bizi osoa ingelesa ikasten eman ondotik, ez zarela halere ongi moldatuko eta ez duzula ongi ahoskatzea lortuko. Nolanahi den ere, lehendabizikoa da eraginkorrena: ingelesaren puntu zailen bat aipatuz gero –eta nik proba egin dut nire ikasleekin (aditza erdian berriz ere; bide-urratzaile nabil gaur)–, hala nola phrasal verbs direlakoak, erraza delako teoria orokorraren salbuespen gisa interpretatzen dute; euskararen puntu errazen bat –generorik eza, adibidez– aipatuz gero, berriz, zaila delako teoriaren salbuespendako jotzen dute. Abiapuntuan dagoen ideiak du pisu handiena, bistan dena, eta adibide praktikoek ideia hori berresteko balio dute, baita salbuespenak direlarik ere.

Baina guk segi dezagun tematuak euskara zaila delako horretan: Fermin Etxegoienekin hasi, Xabier Amurizarekin segitu, eta orain Joseba Zulaika batu zaio zerrendari. Erabileran aitzinera egin dugu, baina Larramendiren El imposible vencido hartarik hona iduri luke ez dugula pauso bat bera eman; tira, ematekotan, gibelera, hark uste baitzuen posible zela inposiblea garaitzea. Euskara perfektua eskatu behar dugu?, galdegin zuen Zulaikak mintzaldian. Ez dakit inor euskara perfektua eskatzen ote dabilen. Badakit, ordea, Gasteiz eta Vladivostok artean eremu zabal-zabala dagoela, eta euskara perfektua ez eskatzetik trakeskeria guziak onartzera –zenbait onartzen ari duten bezala, ni apuntatutak ditut-eta– tarte ederra dagoela. Pentsa dezagun, nahi baldin badugu, zailtasuna dela euskararen problema nagusia. Nik ez dut hain argi. Diotenez, Alemania aldean haurrek ere –baita franko txikiak direnek ere– alemanez badakite. Horrek pistaren bat eman beharko liguke, alemanak ere zaila izatearen ospea badu eta.

Anekdota batekin akituko dut. Joseba Zulaika eta Mikel Reparazen ondotik, abenduaren 11n, Fermin Erbiti eta Iñaki Perurena izan genituen Iruñeko Hizkuntza Eskola Ofizialean. Errepasoa egin zioten Perurenaren ibilbideari, eta harri-jasotzaileak gogora ekarri zuen –mikaztasunik gabe ekarri ere– Espainiako iragarki batean gaztelaniaz bota zuen funtziona eta horrek eragin zituen irriak. Inork ez du gaztelania perfekturik eskatzen, baina irri horiek, ulergarritasunari trabarik egiten ez dion ahoskera diferente batek sorturiko irri horiek hierarkiak zein diren oroitarazteko ere balio izan zuten. Hor, antza, malgutasunik ez. Izan gaitezen baikorrak, ados, baina geure burua engainatu gabe.

Posted on

Angustia, nahasmena, oinazea

Santi Leoné

Jatorrizko bertsioa –azpitituluekin– vs bikoizketa eztabaidan, lehen aukerakoaren aldekoa izan naiz beti, eta zahartu ahala gero eta jasangaitzagoa egiten zait bikoizketa, eta gero eta onartezinagoak haren aldeko argudioak. Printzipio kontua ere bada: aktore lanaren parte da boza –bozaren modulazioa eta haren bidezko ñabardurak–, eta errespetu falta handia iduritzen zait parte hori mutilatu eta bertze aktore batzuen bozarekin ordeztea. Bertze arte mota batean ez genuke onartuko –Euskal Herrian hedatu den Rammsteinen disko honen bertsioan Alex Sarduik kantatu du, Til Lindemanni baino hobeki ulertzen zaio eta, baina lasai, musika berdin-berdina da; tira, bi aldiz pentsatuz gero, agian adibidea ez da ona, baina ulertzen didazue–. Mundu ideal batean, bikoiztaileek lan guti izanen lukete.

Baina mundu errealean bizi gara, eta egia da bikoizketak badituela bere abantailak, egia den bezala gaizki egindako azpitituluek film bat ikustearen esperientzia zapuzten ahal digutela –eman buelta bat Filminen katalogoan barna, sinesten ez badidazue–.

Jatorrizko bertsioan protagonismoa jatorrizko bozak duen heinean, bigarren mailako makulu baten papera hartzen dute zenbaitetan azpitituluek, eta mugatzen dira aditzen ari garenaren bertsio motel gatzgabe bat ematera. Hori larria izaten ahal da mintzatzeko manera jakin bat delarik pertsonaien grazia eta nortasuna definitzen dituena. Horren adibide dugu The Big Lebowski (Joel Coen, 1998). Behin baino gehiagotan, gaztelaniazko azpitituluak –Filminen dagoen bertsioan bederen– franko urrun gelditzen dira ingelesezko solasaldien indar eta adierazkortasunetik, eta ingelesez pixka bat jakitea da filmaz gozatzeko bide bakarra. Aukeran, ongi eginez gero, bikoizketa lagungarriagoa izanen litzateke film horretan.

Adibidez, Walter Sobchak pertsonaiak bolatokian pistola bat ateratzen dueneko eszenan, solas hauekin egiten dio mehatxu 10 puntu apuntatzen tematua dagoen pertsonaiari:

            Smokey, you’re entering a world of pain. A world. Of pain.

Eta hori honela dago emana gaztelaniazko azpitituluetan:

            Smokey, te estás metiendo en un lío.

Geroago, Sobchak sutan dagoelarik nahi zuen informazioa lortu ez duelako, honela ari da oihuka, Larryrena omen den autoa kolpeka hondatu bitartean:

            See what happens, Larry, when you fuck a stranger in the ass.

Azpitituluetan:

            Esto es lo que pasa, Larry, cuanto tocas las narices.

Filminen dauden altxorrak alde batera utzita, batzuetan bikoizketak badu azpitituluek falta duten askatasuna; bai eta adierazkortasuna ere, bikoizketak dioen gauza berbera erranda ere.

Deadpool 2 (David Leitch, 2018) filmeko pasarte batean, izenburuko protagonista elkarrizketak egiten ari da, superheroien talde bat –X-Force– osatzeko asmoz. Etorri da lehen hautagaia –Bedlam– eta zera galdegin dio Deadpoolek: “Superpowers?”; “eremu elektromagnetikoak distortsionatzen ditu”, izan da erantzuna, “baita zure buru barnekoak ere, eta horrela angustia eragiten dut, nahasmena, oinazea”; eta arrapostua berehala etorri da: “so basically you’re Dave Matthews”.

Ez dakit nor den Dave Matthews. Tira, badakit –Interneten bilatu dudalako– AEBko musikari bat dela, eta uste izatekoa da estatubatuar batendako aski irri-emangarria dela haren musika angustiarekin, nahasmenarekin eta oinazearekin lotzea. Espainolezko bertsioan –eta nik Deadpool 2, estreinako aldiz, espainolez ikusi nuen zineman–, Bedlamek angustia, nahasmena eta oinazea sorrarazten dituela aditutakoan, hauxe da Deadpoolen erantzuna: “así que eres como Bunbury”. Areto osoak irri egin zuen –nik ere bai, jakina–, erreferentzia ulertuta. Eta aitortu behar da erreferentzia ez dela desegokia, angustia eta abar eragiteaz gainera, AEBn ibilia baita Bunbury. Espainolezko azpitituluetan ere –Disneyplusen dagoen bertsioan behinik behin– Bunbury paratzen du, baina efektua ez da berdina, ingeles pittin bat ulertuz gero argi aditzen baita Deadpoolek ez duela Bunbury erran, eta irri eginarazi beharrean, traizio ttiki baten lekuko izan dela sentiarazten dio ikusleari. Bikoizketak, bat; azpitituluek, zero.

Gauzak are gehiago korapilatzen ahal dira, ordezko erreferentzia egokia ez bada. Deadpool filmetik mugitu gabe, protagonistaren eta Cableren arteko borroka batean, azken honek zera botako dio Deadpooli: “There’s nothing I can’t kill”. Aitortu behar dut ez dakidala esaldiak zeri egiten dion erreferentzia, baldin eta zerbaiti erreferentzia egiten badio. Gaztelaniazko azpitituluetan, “no vas a salir vivo” formula hautatu dute, baina bikoizketan, auskalo zergatik, hauxe da Cableren ahotik ateratzen den hitz-segida: “Yo por mi hija mato”. Aretoan, ongi oroitzen banaiz, ez zen irririk izan. Esaldia, Espainiako prentsa arrosako pertsonaia batek famatu zuen, eta aski desegokia zen filmaren testuinguruan –bertzalde, ez dut uste prentsa arrosaren zaleen eta komikizaleen arteko intersekzioa handiegia denik–. Izan ere, aipatu bezala, azpitituluetan “Bunbury” paratu zutenak ez ziren ausartu “yo por mi hija mato” idaztera, eta jatorrizkotik hurbilago zegoen bertsio bat hautatu zuten. Bikoizketak huts egin zuen erreferentzia horretan, nire ustez.

Kontu zaila izaten da erreferentzia kultural arrotzak nola ekarri erabakitzea –film batean edo literaturan efektu jakin bat duten azentu markatuak nola ekarri bezain zaila–, eta, nire ustez, desberdin jokatu behar da azpitituluetan eta bikoizketan, bakoitzak bere abantailak eta bere mugak baititu. Euskal Herrian, gainera, bertze zailtasun bat gehitu behar dugu: nor paratu genuke Matthewsen eta Bunburyren ordez angustia, nahasmen eta oinaze eragile gisa? Nik izen bat dut buruan, baina ez dut hemen aipatuko, ez baitut nahi artikulu hau argitaratu eta biharamunean haien telefono deirik edo emailik jaso.

Posted on

Barkadazue, heterodoxoak (edo, salba dezagun gure barneko euskaltzaina)

Santi Leoné

I

Cambio de destino memoria-liburuko pasarte batean, Jon Juaristik kontatu zuen nola, atxilotu zuten batean, irri-emangarri utzi zuen itaunketa egiten ari zitzaion polizia; bertze pasarte batean, Tarot aditu bat leziatzen aritu zen zertan eta Tarot kontuetan. Anekdota eta egoera edozein direla ere, Jon Juaristi ateratzen da beti garaile Jon Juaristiren memoria idatzietan, eta, akaso, baita publikatzen ez den memoria intimoan ere.

Juaristiren estiloak arrakasta handia izan du euskal intelektual jakin batzuen artean, eta ez dira guti elkarrizketa publikoetan –eta, agian, baita adierazten ez diren pentsamendu intimoetan ere– beren buruari loreak suelto-suelto botatzen dizkiotenak: heterodoxo izatea da paparrean harro daramaten dominarik txikiena, eta, hortik abiatuta, lotsa arrastorik gabe kontatzen dute AEBko mundu akademikoa ezinbertzean konkistatu dutela edo familia ideologikoki orbangabe bateko azken ale ideologikoki orbangabe direla.

Panorama ikusita, bertze heterodoxo baten aspaldiko titulu bat parafraseatuz, barkamena eskatu nahi dut lerro hauetan hartu behar dudan bidea hartzeagatik, zeren, berehala kontatuko dudan anekdotan aski irri-emangarri agertuko bainaiz, pailazo baten pare kasik, eta bertze behin agerian geldituko baita zeinen traketsa naizen giza harremanekin deus ikustekoa duen orotan.

Oxforden izan zen. Guapo-guapo jarri, gorbata ongi lotu eta, nire ohituren kontra, college bateko besta batera abiatu nintzen. Han, berehala ohartu nintzen bertze inork ez zeramala gorbatarik; gonbidapenari disimuluan begirada bat bota, eta hantxe ikusi nuen aski argi idatzia: dress informal. Bere buruarekin erosoago sentitzen den batek eskuak gorbatara eraman, korapiloa laxatu eta oihal puska luze hura sakelan altxatuko zukeen. Ni, berriz, han egon nintzen, irribarre makur bat ezpainetan, lepo inguruan trapu baten ordez Coleridge-ren albatrosa eramanen banu bezala. Tira, noizbait ipuin bat egin beharko dut material horrekin. Momentuz, erabaki dut nire memoria publikoetan kontatuko dudala jantzi-protokoloa nahita hautsi nahi izan nuela, besta hartara dotorezia pittin bat ekartze aldera, eta hondarrean arrakasta izugarria izan zuela Italiako zetazko –memorietan Italiako zetazkoa izanen baita– gorbata hark. Eta saiatuko naiz oroimen intimotik lekutzen arratsalde hartan ez nuela araurik hausteko inolako asmorik izan, lehenik eta behin jantzi-arauak zein ziren ere ez nekielako.

II

Jorge Luis Borgesen ipuin batean, Ekialde Hurbileko pertsonaia batek ospe handia irabazi zuen munduan barna egin zituen bidaiei esker. Haren etsaiek –kontatzen du Borgesek– sekulan bidaiarik egin ez izana leporatzen zioten eta, aldi berean –gorrotoak ematen duen logikarekin– bidaietan ezagututako tokietan egiazko fedeari uko egin izana.

Adostasun zabala dago euskara ikaragarri zaila delako ideiaren inguruan, ez bakarrik erdaldunen artean, baita euskaldunen artean ere; izan ere, euskara sinplifikatzeko proposamenak izan ditugu berriki, eta izanen ditugu naski etorkizunean ere. Eta, aldi berean, euskara ikaragarri erraza delako ideia ere hor dago: erdaldunen artean, burla egiteko iturria da hori –telefonoa, pastela, hanburgesa… dena erdaraz bezala baita!–; euskaldunen artean, sormen iturria, hitanoaren hirugarren forma bat bulkatu nahian baitira batzuk azkenaldi honetan.

Euskara sinplifikatzeko zein aberasteko, bide bakarra bide dugu, askatasuna alegia, eta etsai bakarra, barnean omen daramagun euskaltzaina. Eta Asisko Urmenetak aspaldian errana da barneko euskaltzaina hil behar dugula. Bistan dena, ni ez naiz nor Asiskori kontra egiteko, baina, han-hemenka ikusten eta aditzen dudana ikusita eta adituta, iduritzen zait gure barneko euskaltzain ustez faxistaren opresioa franko beratza dela. Orokortzea itsusia denez, aitortuko dut badirela euskarari freskotasuna, naturaltasuna, bat-batekotasuna eta ez dakit zenbat bertze tasun eman nahi dizkiotenak, eta nik ez dut horren kontra deus ere. Baina irudipena dut naturaltasuna aldarrikatzen delarik, behin baino gehiagotan erdal makuluak edo kalko gordinenak erabiltzekoa dela aldarrikatzen ari den naturaltasuna. Hitz egitea un poco ateratzen zaigun bezala. Alegia, efektu jakin bat erdiesteko arauak hautsi baino gehiago, hoberik ezean euskainola erabiltzen dela. Tipo sozialki trakets batek gorbata eramanen balu bezala gorbatarik behar ez den besta batean. Ez jantzi-protokoloa salatu nahi izan duelako, jantzi-protokoloa ezagutzen ez duelako baizik. Ez heterodoxoa eta ez naturala, baldarra baizik.

Bortizkeria arrunt gauza itsusia da eta, horregatik, inor hiltzearen kontra nago, are gehiago inor hori gure barneko euskaltzaina bada. Aitzitik, nik uste dut zaindu beharko genukeela, baita –noizbehinka– maina batzuk egin ere. Eta gero, arauak ezagututa, hizkuntza gure beharretara moldatuko dugu. Jakinki zertan ari garen.

Posted on

Gauez euripean gidatzeaz (eta bi boutade txiki)

Santi Leoné

Arrunt interesgarria iduritu zitzaidan Joannes Jauregik duela egun batzuk blog honetan idatzi zuen sarrera, eta eskertuko nukeen lehenago idatzi izan balu, zeren zubi hizkuntzen bidezko itzulpen baten hondarreko esaldia euskaratu eta hamar minutura edo irakurri bainuen. Testu bat itzultzea gidatzea bezala bada –erran nahi baita, ezker-eskuin bidea zedarritzen duten marra jakin batzuk gainditu gabetanik zehatz eta doi egin beharreko ariketa bat–, iduritzen zait orduan gauez gidatzea bezala dela zubi-hizkuntzak erabiliz egiten den itzulpena: lurreko marrak ez dira kasik ageri, eta, maiz, ikusi baino gehiago, egiten dugu susmatu errepidea hor nonbait dagoela.

Ados nago Jauregiren lehen boutadearekin: zeharbidezko itzulpenak planifikazio handiagoa eskatzen du. Ados nago orain, alegia. Eta horregatik eskertuko nukeen artikulua lehenago irakurtzeko aukera izan banu. Ez dut planifikatzeko asti handirik izan, nolanahi ere, zeren, kontu batzuk tarteko, aski epe estua izan baitut itzulpena egiteko. Hasmentan espainolezko itzulpena hartuta, goizkara atera zitzaizkidan bidera lehendabiziko bandera gorriak, hala nola Manes –hots, Manak, erromatarren hilen arimak– eta manos –hots, eskuak– nahasi izana, eta, astiro-astiro, katalanezko itzulpenera lerratuz joan nintzen; aitzinera egin ahala, ordea, alemanezko itzulpenak hartu die gaina gainerakoei. Espainolezko itzulpena –baita, zenbaitetan, katalanezkoa ere– bigarren planoa uztera bulkatu ninduten arrazoiek Jauregiren bigarren boutadera naramate: itzultzaileak fidatzeko jendea dira oro har.

Horrekin ere, lehendabizikoarekin bezala, ados nago, baina salbuespen bat gehituko nioke: itzultzaileak fidatzeko jendea dira, fidatzekoak ez direlarik izan ezik. Izan ere, Frantziako Vosge mendiei –pluralean– sistematikoki Vogers edo Vosgo mendia –singularrean– deitzen dienak halako ezinegon puntu bat sortzen baitit. Gogora ekartzen dit Idoia Torregaraik Mikroipuinak liburuan bildu dituen txio horietarik bat: ni perfekizonista naiz. Xehetasunetan arretarik paratzen ez duenak neketan paratuko du lan orokorrean. Galdera da kontrakoa ere egia ote den.

Julen Gabiria izan dugu berriki Iruñeko Hizkuntza Eskolan Palestina komikiaren itzulpenaren kariaz. Berea egin ahala bertze itzulpen batzuetan harrapatu zuen hanka-sartzeren edo itsuskeriaren bat komentatu zigun, eta nabarmendu zigun zer-nolako poz maltzurra ematen duten horrelako aurkikuntzek. Nik ere horrelakoren bat harrapatu dut nire zeharbidezko itzulpena egin ahala, baina zalantza izan dut: Vosge mendiak –ez Vogers, ez Vosgo mendia– egoki itzultzeak bermatzen du itzulpen osoaren kalitatea? Edo poz maltzur horiek itzultzaileak bere buruari ematen dizkion goxokiak dira, ongi ari delako segurtasuna bilatu nahian?

Esku artean izan dudan liburua euskaratu bitartean, itzultzaile saritu batek euskarara ekarritako lan bat irakurri dut. Arrunt esperientzia gogorra izan da. Estilo gogorra, labirinto itxurako esaldi akaberarik gabeak –galdu nintzen behin baino gehiagotan, aterabidea ezin kausituz–, ulertzen ez nituen erlatibazioak… Liburua uztekotan egon nintzen; utziko nukeen, baldin eta ikasleekin komentatzeko hautatu izan ez banu –bidezkoa izateko, aipatu behar dut liburuaz galdegin nien inguruko irakurle gehienek gustura irakurri zutela liburua, eta bat baizik ez zela nire iritzi berekoa; nirekin ados zegoen hori, dena den, itzultzaile profesionala zen, eta badakigu itzultzaileak fidatzekoak direla–. Nire kritika hipergogorra egin bidenabarkoan, ohartu nintzen naski itzultzaile –nire ustez– trakets horrek pentsatuko zuela ongi egina zela bere itzulpena. Horrek, bistan dena, ikaragarri izutu ninduen, agian ni ere ikaragarri gaizki ari nintzen –balizko irakurleak liburua uzteko gogoa sortzeraino– hainbatean ari nintzen uste banuen ere…

Itzulpenaren hondarreko fasean nintzela, itzultzaile batzuekin –itzultzaile on batzuekin, erran nahi baita– suertatu nintzen beka bat emateko epaimahai batean. Haien profesionaltasun eta zorroztasuna ikusita, inpostorearen sindromeak joa bueltatu nintzen etxera.

Izan dudan esperientzia aintzat hartuta, bi boutade txiki botako nituzke. Bat: itzuli bitartean, batez ere zubi hizkuntzen bidezko itzulpena bada eta zure segurtasun falta areagotu nahi ez baduzu, ez zaitez poztu bertze itzultzaileekin hanka sartze txikiekin –zuk ere eginen dituzula pentsatuko baituzu–, ez ezazu itzulpen txarrik irakurri –zurea ere txarra dela pentsatuko baituzu–, ez zaitez itzultzaile onekin elkartu –zeure burua haien aldean paratuta, deprimituko baitzara. Bi: pentsatu egiten ari zaren itzulpen hori egitea gauez euripean parabris garbigailuak hautsiak dituzula gidatzea bezala, eta aunitzetan sena dela duzun ia tresna bakarra.

Posted on

Dibulgazio historikoa

Santi Leoné

Dibulgazio historikoa eta, batez ere, dibulgazio historiko ona eskuar izatea luxua da beti. Mintzatzeko manera bat da, bistan dena, baina bada erramoldea aski modu literalean ulertu duena, luxuzko dibulgazioa kontzeptu oximoroniko samarra –baliteke oximoroniko solasa lerro hauek idatzi ahala asmatu izana– sortzeraino. Berriki, Amaiurko gaztelua defendatzen aritu zirenen 51 gutunen edizioa aurkeztu zuen Mintzoa argitaletxeak, eta editorea harro eta hunkiturik agertu zen “publiko orokorrak ezagutzen ez dituen testu hauek argitara atera izanaz”; eta zera gaineratu zuen: “Haiek sinaturiko gutun hauek edukitzea, dena lehen pertsonan kontatzen baitute, luxu bat da”. Egoera ezin da hobeki laburbildu: hain zuzen ere, egin duten edizioa edukitzea luxu bat delako segituko du publiko orokorrak gutun horiek ezagutu gabe.

Wilhelm Gottlieb Soldan historialariarekin, berriz, haizea alde izan dugu, eta etxea hipotekatu gabe erosten ahal den edizioa prestatu digute. 1849an, Nafarroako konkistari buruzko testu labur bat argitaratu zuen Soldanek, eta XX. mendean Iruñeko intelektual euskaltzale batek gaztelaniara itzuli zuen –sarreran, Alexander Tapia edo Angel Irigarai proposatzen du testuaren balizko itzultzaile gisa Peio J. Monteanok–. Itzulpena Nafarroako artxiboan aurkitu dute, eta horixe da Mintzoak prestatu duen edizioak eskaintzen duena: Monteanoren sarrera eta gaztelaniazko itzulpena, gehi jatorrizko testu alemana.

Gaizki-ulertuak saiheste aldera, testua bera eta testua XX. mendeko lehen hamarkadetan Iruñeko euskaltzale batek itzuli izana, bi gauzak arrunt interesgarriak iduritzen zaizkit. Baina, dibulgazioa txukun egitearen alde nagoenez, nahiago nuke edizioa gehixeago zaindu izan balute. Orain artio sekulan hutsik egin ez didan teoria –hain zuzen ere, espainolezko testu batean alemanez egindako edozein aiputan gutienez akats bat izanen dela dioen teoria– bertze behin berresteko balio izan dit liburu honek. Monteanoren sarreran Johhan aurkitzen dugu Johann-en ordez; Fiedrich, Friedrich-en partez; Jhare, Jahre-ren hatxea aldatuta; eta von Groiman, von Grolman behar zukeen tokian.

Itzulpena egin zen tenorean nafar historialari gehienendako alemana aski eskuraezina zela gaztigatzen zaigu sarreran. Uste izatekoa denez gauzak dezente aldatu direla, eskertzekoa izanen zatekeen norbaitek itzulpena eta jatorrizkoa konparatzeko lana hartu izan balu, zeren testuaren edukia interesgarria izanda ere, itzultzaileak ez du beti behar bezain fin jokatu. Gaztelaniazko testuak, zenbaitetan, alemanezko testuak erraten ez dituen gauzak erraten ditu, baina desbideratze ttiki edo handi horiek inork seinalatzen ez baditu, irakurleak arrunt bertsio fidela irakurtzen ari dela sinesten ahal du. Izan ere, izenburuak berak pistaren bat ematen digu pentsatzeko balitekeela itzultzaileak lizentziaren bat hartu izana: Wie Navarra spanisch ward und blieb –Nafarroa nola bihurtu zen eta iraun zuen espainol– titulutik De cómo España conquistó a Navarra y la retuvo titulura igaro gara. Bien artean salto ttiki bat bada, nire ustez.

Itzulitako testuan, badira hanka-sartzeak: errege-erregina katolikoen Juan printzea lau urtekoa da alemanez (vierjährig), baina hamalau urtekoa gaztelaniaz. Badira haurkeriak: Soldanek dio Nafarroak ez duela Aragoirekin eta Gaztelarekin muga naturalik, baina Pirinioetako adar batek bereizten duela euskal probintzietarik –nur gegen die baskischen Provinzen hin hat es eine Pyrinäenast zur Seite–; hondarreko esaldi hori desagertu egin da itzulpenean.

Badira jatorrizko testua gaizki ulertzetik egindako pasarte traketsak: Soldanek kontatzen du kardinal espainol eta frantses batzuk aita sainduarekin etsaitu zirela eta, haren atsekaberako, lanean hasi ziren kontzilio orokor bat deitzeko –Etliche spanische und französische Cardinale waren mit dem Papste zerfallen und gingen damit um, ihm zum Verdrusse ein allgemeines Concilium zu berufen–; espainolez, berriz, algunos cardenales franceses y españoles estaban seriamente disgustados con el Papa por no convocar el concilio ecuménico que había prometido –kardinal frantses eta espainol batzuk arrunt atsekabetuak zeuden aita sainduarekin, agindutako kontzilio ekumenikoa ez deitzeagatik–.

Badira alemanez ez dauden izen nahiz izenondoak paratzeko joera ere: anakronismo larri bat –Ein arger Anachronismus!– ¡Oh anacronismos traicioneros! –O anakronismo traidoreak!– bihurtu da; Karlos V.ak gatazkari konponbide arbitrala emateko harturiko konpromisoa –die schiedsrichterliche Beendigung des Streites– honela dago gaztelaniara ekarria: Carlos […] se había comprometido con Francisco I a procurar por todos los medios el que se diera satisfacción a los monarcas destronados –Karlosek Franzisko I.arekin tronugabeturiko monarkei kosta ahala kosta erreparazio emateko konpromisoa hartua zuen–.

Hiztegi politikoan ere, ez da zaila irristada batzuk harrapatzea, aski mamitsuak gainera. Alemanez Die Politik der Nachbarn auf beiden Seiten –bi aldeetako auzoen politika– dioen tokian, gaztelaniaz la política de ambos estados –bi estatuen politika– dugu. Gaztela eta Frantziaren arteko talkan, dio Boldanek, Navarra […] erfuhr das Schicksal, das in politischen Verwickelungen den Kleinen gewöhnlich wird, und wurde auf immer untergesteckt –gatazka politikoetan txikiei egokitzen zaien patua izan zuen Nafarroak, eta baztertua gelditu zen betiko–; itzultzailea ez dago guziz ados: Navarra sufrió la suerte reservada a los pueblos pequeños en toda conflagración internacional: fue borrada del número de las naciones –nazioarteko gatazketan herri txikiei egokitzen zaien patua izan zuen Nafarroak: nazioen multzotik desagerrarazi zuten–.

Beharbada makur nabil, baina erranen nuke Soldanen testu osoan ez direla agertzen Staat, Nation edo Volk solasak. Gaztelaniaz, berriz, estado, nación eta pueblo ditugu. Ez dela hain larria? Ez dakit, bada. Peio J. Monteanok aipatu dudan hondarreko esaldia erabili du sarreran Soldanen mezua laburbiltzeko. Alegia, jatorrizko testuan ez dagoen –ez, behinik behin, horrela– esaldi bat.

Interesgarria izanen zatekeen, berriz diot, itzulpen honen edizio txukun bat egin izana: itzulpena zergatik ez den beti jatorrizkoari fidela, nola islatzen dituen horrek itzultzailearen asmo eta ideologia, zergatik merezi duen halere itzulpen horrek irakur dezagun… Alta bada, editoreek bertze bide bat hartu dute: Soldan historialari neutroa da, zientzia alemanaren sendotasun guziarekin –eta bada mundu honetan zientzia alemana baino gauza sendoagorik?– arrazoi dugula erakutsi zuena, eta guk itzulpena ekarri dizuegu. Ederki. Pena bakarra da itzulpenak ez duela beti Soldanek dioena erraten.

Nolanahi ere den, hagitz kontu interesgarri bat utzi du agerian liburu honek. Segur aski, orduko itzultzailea Soldanen testua itzultzera eta oraingo editoreek itzulpena argitaratzera eraman dituen motibazioa berbera da: deusek ez digu hainbertzeko poza ematen, kanpoko norbaitek arrazoia emateak nola. Gogora ekarri dit Pedro Vallínek ezkertiarrak izanda ere zinema popularra gustuko izateko baimena eman zigunekoa: arras ongi dago, baldin eta baimena behar badugu. Historia kontuetan konplexu gutiago eta segurtasun handiagoak izanen bagenitu, lasaiago aztertuko genituzke iraganeko testuak. Eta dibulgazio hobea eginen genuke.

Posted on

Tarzan gose! (Espainiako eskuindar baten manifestua)

Santi Leoné

Noizbait Jorge Luis Borgesek idatzi zuen –buruz ari naiz; beraz, ez dezagun arruntean baztertu aipua faltsua izatea, baina aipu apokrifoak inori egoztekotan, Borgesi egotzi behar zaizkiola iduritzen zait– seguru zela, hungarieraz ez jakin arren, hungarieraz ere espirituak behar dituen elikagai guziak aurkituko lituzkeela. Adibidea zen hungariera, bistan dena, eta haren ordez berdin paratzen ahalko zukeen suomiera edo errumaniera, konparazione. Euskara ere bai? Unearen arabera, erranen nuke nik, zeren aspaldi honetan gure elikadura burujabetzarako bidean ekarpen ezinbertzekoa egiten zuten zenbait argitaletxe –Meettok, Pasazaite, Igela– desagertu baitira. Guziak itzulpengintzari emanak, lehendabiziko bien heriotza aski isila izan da; hirugarrenak asots handiagoa atera du, euskarara Dolores Redondoren eta Toti Martinez de Lezearen testuak ekarri dituztenen eskutik etorri baita W. G. Sebald, Yukio Mishima, Natalia Ginzburg edo Ursula K. Le Guin euskaratu dituen argitaletxearen desagerpena.

Bilatzen hasiz gero, gure panorama literarioaren pobretze hori esplikatzeko hainbat arrazoi aurkitzen ahalko genituzke –errate baterako, poeta batek zera bota zuen, Euskal Herriko funtzionarioek liburuak erosteko duten zeregin historikoan huts egin dutela–; nik ez dut azalpenik, baina iduritzen zait agian ohartu garela –maiestatiko horren bidez batzuk ohartu direla erran nahi dut– elikagai anitz zakarrontzira botatzen ari garela eta horregatik, aukeran, hobe dela horrelakorik ez ekoiztea edo –Pasazaitekoen leloa gogoan: inportazioko liburuak– horrelakorik inportatzen ez segitzea. Iduritzen zait, bertze manera batean erranda, elikadura espiritualaz den bezainbatean burujabe izan nahi luketen euskaldunak aseko dituen goi mailako kultura sortzeko proiektua arrunt gutik hartu eta hartzen dutela serio gure artean. B2-ko mailatik goiti pasatzen den guziak pedante gisa seinalatua izateko arriskua du. Herriak Toti behar du euskaraz; Sebalden esaldi luzeak irakurtzeko asmo susmagarria duenak erdal itzulpenak ditu eskuar.

Aspalditik izan ditugun eztabaida eta polemika batzuek euskara estandarizatu normalizatua izan dute jomuga: letrakuntza erran izan zaio, mespretxuz, euskara batuari; euskara bastarta izen ustez glamurosoaren mozorropean euskainola aldarrikatu zuten duela ez hainbertze nork eta zenbait kazetarik non eta gure egunkari nazional bakarrean, eta ez zuten txalo guti jaso; eta orain, euskara sinplifikatzeko temarekin dabiltza batzuk jo eta su. Beti komunikazioaren izenean. Euskararen gaitasun komunikatiboa bulkatzeko aitzakian.

Literatura maite duen orok badaki hizkuntza ez dela funtzio komunikatibora murrizten, baina, bertzalde, zer nahi duzue erratea, nire ustez komunikazioa gainbaloratua dago. Gazte nintzelarik, bikotekidearekin jatetxe txinatar batera afaltzera joateko ohitura nuen. Afaria laguntzeko, bi ogi eskatzen genituen beti. Eta bi ogi eskatzen genituen aldiro, behin ere hutsik egin gabe, dos pan chino berresten zigun zerbitzariak. Komunikazioaren miraria gauzatu egiten zen, bistan dena, baina nire barneko bozak dos panes chinos xuxurlatzen zidan belarrira. Ez zitzaidan orduan bururatu, eta harrezkeroztik ez zaio nik dakidala inori bururatu gaztelaniak solas guzietan pluralaren marka paratzeko daukan joera erredundante amorragarriaren kontrako saiakerarik idaztea, ezta aditz irregularrak –quepo, cabría, cabré, cupe, cupiera– erregular bihurtzeko eskaerarik ere. Alemana sinplifikatuko dute fite? Borgesek ez zekien hungariera errazteko proiekturik bada? Ingeleseko phrasal verbs debekatzeko dekreturik ari dira inon prestatzen? Frantseseko eta katalaneko e guziak e normalera murrizteko planik inork?

Ni, Tarzan, zu Jane ere komunikazioa da, baina sentimendu erdi konplexuak dituen nornahik baliabide gehixeago beharko ditu barneko zer hori adierazteko. Baliabide gehixeago, edo bertze hizkuntza bat. Egia da eguneroko komunikaziorako –are gehiago, eguneroko komunikazio horretan, lau esalditik bi erdaraz egiten baditugu– euskara konplikatuegia dela. Euskarak hizkuntza naturala izan beharko luke antza, nahi dugun bezala mintzatzekoa eta sudurraren puntan paratzen zaigun bezala idaztekoa, betiere euskaraz idatzi nahiko bagenu. Eta idazten hasiz gero, zer nezesidade gauzak joan naiz etorri zara egin dugu baino gehiago korapilatzeko? 

Jar ditzagun aditz errazak, mundu guztiak erabiliko dituenak. Ez dut nik erran, Mikel Mendizabalek erran du, Berrian erran ere, eta harekin batera bertze intelektual batzuk etorri dira liburu batean euskararen zailtasunaren gaineko topiko zaharmindu guziak berritzera eta berrestera. Hau ere erran du: “Espainiako eskuindarra banintz, esango nuke egin behar dela euskara ahalik eta aberatsena, konplikatuena: horren alde egingo nuke”. Euskal kontserbadore berria deitu zidan behin Ameriketan dabilen izar batek; Espainiako eskuindarra naizela deskubritu dut orain.

Hiru egun pasatzen ahal ditugu ogirik gabe; poesiarik gabe, bat ere ez, idatzi zuen Baudelairek 1846ko Salonen. Ogia dioen tokian elikagaiak irakurtzen ditugun bezala, irakur dezagun literatura poesia dioen tokian. Auskalo. Gure panorama literarioa aski mehetzea eta gure hizkuntza aski sinplifikatzea erdiesten badugu –eta hala gerta dadin eginahal guziak ari da egiten hori saihesteko eginahal batzuk sikiera egin behar lituzkeen jende franko–, agian egunen batean itzarri eta zera erranen dugu, tripa-zorroa ukitzen dugularik: Tarzan gose! Baina egon gaitezen trankil, Borgesek bazekien eta ez zekien hizkuntzetan, hizkuntza serioetan alegia, beti izanen dugu zer jan eta zer edan.

Posted on

Zer da hain mingarriki estutzen nauen zera hau?

Santi Leoné

[OHARRA: Testu honek, autoironiaren mozorropean, txertatua du propaganda]

“Katalanaren hamar solas itzulezin” du izenburua VilaWeben Jordi Badiak argitaratu zuen artikuluak, edo “Deu mots catalans intraduïbles”, jatorrizko bertsioan. Tituluak promes egiten duen bezala, Badiak gaztelaniaz –eta agian, gehitzen dut nik, ezta bertze hizkuntza batzuetan ere– ordain doirik ez duten hamar solas –hala nola caldre, feinada, pas edo plegar; zerrenda osoa ikusi nahi duenak irakur dezala artilulua– komentatzen ditu. Komentarioaren gibelean, diglosiaren kezka dago: hitz bereziak dira, eta arriskuan paratzen ditu espainolean, auzo hizkuntza indartsuan alegia, ordain zehatzik ez izateak.

Arriskuan egon ala ez, hizkuntza guzietan aurkitzen ditugu horrelako solasak: arruntak eta hiztun natiboek arrunt erabiliak, baina bertze hizkuntza batera bihurtu nahi dituen itzultzaileari buruhauste ederrak sortzeko gauza direnak. Horrelako hitz bat parafraseatuz hasten da, adibidez, Gregor von Rezzoriren Memoiren eines Antisemiten (Antisemita baten memoriak). Skutschno du izena lehen kapituluak, eta honela diote lehen lerroek:

“Skutschno alemanera itzultzen zaila den errusierazko hitza da. Gogaitze aspergarria baino gehiago da: huts existentzial bat, zeinaren zurrunbiloak sortzen baitu halako irrika zehaztugabe baina aldi berean biziki hertsagarri bat”.

“Irrika” idatzi dut, baina ez dakit asmatu dudan. Jatorrizkoan, eine unbestimmte aber heftig drängende Sehnsucht ikusten dugu, eta zalantza egiten dut “irrika” hitzak Sehnsucht horren esanahaia ongi harrapatzen duen, Sehnsucht ere itzultzen zailak diren eleen klubekoa baita. Marlene Dietrichek sarrera bat eskaini zion bere Das ABC meines Lebens (Nire biziaren alfabetoa) lanean, eta hasmentatik afera argi utzi zigun aktoreak: “Bertze hizkuntzetan zehaztasun osoz aurkitzen ez dugun kontzeptua”. Eta ondotik: “Sasiordezkoa da dena. Bi hitzen arteko lotura –‘irrikatu’ [‘Sehnen’] eta ‘adikzioa’ [‘Sucht’]– ez da bertze inon gertatzen”. Duden hiztegiaren arabera, Sehnsucht norbaitenganako edo zerbaitekiko desira sakon eta mingarria da.

Osagaiak zein diren azaldu digu Dietrichek, eta definizioa eman Dudenek. Euskarara nola ekarri da orain kontua, iduri bailuke Dietrichek emandako pisten eta Dudenen irakurritako definizioaren mugen barnean hainbat aukera direla posible. Zalantzak zalantza, goitian aipatu Rezzoriren testuan “irrika” utziko nuke, izenondoek ongi lagunduta betiere, baina bertze testuinguru batean diferente euskaratuko nuke. “Haben Sie dann Sehnsucht nach Österreich?”, galdegin dio Krista Fleischmannek Thomas Bernhardi, honi Mallorcan egin zion elkarrizketa luzean; eta, hor, agian “herrimina” izan liteke ordain egokia: “Baduzu Austriarekiko herriminik?”. Bertze adibide bat emate aldera, Hugo Bettauerren Die Stadt ohne Juden (Judurik gabeko hiria) nobelan, berriz, Lotte Spinederrek zera azaldu dio erbestera joan behar izan duen Leo Strakosch senargaiari, medikuak erraten duena erraten duela, berak badakiela “dass es nur meine Sehnsucht nach Dir ist, die mich schwach und krank macht” –eta esaldia akaso “zureganako nahia dela ahuldu eta eritzen nauena” gisa eman liteke–.

Adibideak aise biderkatzen ahal dira, Sehnsucht zaila baita itzultzen, ez, ordea, han-hemenka harrapatzen. Eta sasiordezko dietrichtarren eremutik atera ez garelako sentsazioa izanda ere, testu eta testuinguru bakoitzean ahalik eta ordain doiena hautatzen saiatu bertze erremediorik ez dugu. Zer egin, bertzenaz, berez itzulpena baino gehiago parafrasia eskatzen duten solasekin? Ikus dezagun bertze adibide bat: berriki, Argia aldizkarian Nosferatu filmaren gaineko erreportajea argitaratu du Santi Leoné izeneko batek. “Bertze munduko haize hormatua” du izenburua erreportajeak, eta, antza, Lotte Eisner kritikariari ebatsi dio esaldia Leonék; izan ere, geroago aipu osoa dakar testuak, honela euskaratua: “Eta gaur oraindik benetan sentitzen dugu, filma ikusten dugularik, bertze munduko haize hormatua dabilela irudi errealistetan”. Alta bada, jatorrizko testura joz gero, hauxe aurkituko dugu: “Und wirklich fühlen wir noch heute, wenn wir den Film sehen, dass ‘ein frostiger Luftzug aus dem Jenseits’, wie Béla Balázs es nennt, in den ‘naturmöglichen Bildern’ weht”. Hara! Alemanezko testua irakurrita, bi gauza deskubritu dugu: Leonék Eisnerri lotsagabeki egotzi dion aipua ez dela benetan Eisnerrena, Béla Balázs izeneko kritikari batena baizik, eta, oraindik larriagoa dena, naturmöglich –naturan gertatzen ahal dena, naturan posible dena– bidegabeki errealista ziztrin batera murriztu duela eta, horrela, Nosferatu genero fantastikotik erauzi eta kasik Kammerspiel bat bihurtu duela. Agian itsuskeria horiek barkatzen ahalko genizkioke Leoné delako horri, kontuan hartuta Argiako erreportajearen helburua ez zela Eisnerren liburua euskaratzea, film klasiko baten berri ematea baizik, eta akaso horregatik egileak ez zuela testua izen gehiegirekin zamatu edo bere burua hitz batekin katramilatu nahi izan; halere, horrelako gauzak egiten dituen morroi batek, bistan dena, neketan mereziko luke itzulpengintzari buruzko hau bezalako blog batean idaztea.

Itzulpen traketsak alde batera utzita, Skutschno, Sehnsucht, naturmöglich eta ordain zehatzen faltan parafrasia eskatzen diguten solas guziek gogorarazten digute itzulpengintza ariketa zaila eta inperfektua dela. Marlene Dietrichek zorrotz ebatzi zuen kontua bere Alfabetoan: “Bi hitzen arteko lotura –‘irrikatu’ [‘Sehnen’] eta ‘adikzioa’ [‘Sucht’]– ez da bertze inon gertatzen. Horregatik iduritzen zait beti ez duela benetan Sehnsucht sentitzen sentsazio horri ‘Nostalgia’ edo ‘Nostalgie’ deitzen dionak”.

Nola ekarri xede-hizkuntzara jatorri-hizkuntzak bere-berezko duen kontzeptua? Are gehiago, sentitzen edo atzematen ahal dugu sentsazio bat, sentimendu bat, gure hizkuntzak hura izendatzeko kontzeptua eskas badu? Arratsalde batzuetan –igande arratsaldeetan batez ere, baina ez orduan bakarrik– mingarriki estutzen nauen zera hori nostalgia ote da, edo Sehnsucht? Ez dakit; baina berriz heldu dela sumatzen hasia naizenez –eta artikulu hau neurrikoa dena baino gehiago luzatu dudala iduritzen zaidanez–, hemen utzi eta banoa musika pixka bat aditzera. Rammstein, jakina. Sehnsucht diskoa: glücklich werde ich nirgendwo…

Posted on

Karlomagnoren siesta

Santi Leoné

Urtea hondarreko egunetara ailegatzearekin, normala izaten da urteko liburu, film, abesti edo komiki hoberenen zerrendak han-hemenka argitaratzea. Nik ere 2022an irakurria gisa libreta batean apuntatutakoari errepasoa eman diot: trankil, ez zaituztet nire lan gogokoenen listarekin zigortuko; bai, ordea, errenkada –nahi nukeenaren aldean motzegi– horretarik bat aipatuko. Eginhardoren Vita Karoli Magni (Karlomagnoren bizitza) irakurri dut joan den 2022an, IX. mendean idatzitako enperadore frankoaren biografia.

            Oraindik nire baitan noizbait izan nintzen historialariaren arrastoren bat gelditzen delako da naski, baina testua arrunt interesgarria iduritu zait. Karlomagno gizaki gisa ezagutzen lagundu dit testuak: janean eta edanean neurritsua zen, baina edanean are neurritsiagoa (“in cibo et potu temperans, sed in potu temperantior”); udan, gustuko zuen fruta jatea bazkaldu ondotik (“aestate post cibum meridianum pomorum aliquid sumens”); eta siesta ere egiten zuen, lo kuluxkarik ez, bi edo hiru orduko siesta, arropa eta oinetakoak erantzita (“depositis vestibus et calciamentis, velut noctu solitus erat, duabus aut tribus horis quiescebat”). XXIV. atalak Karlomagnoren alde intimoa erakusten digun bezala, XXIX.ak, berriz, frankoen hizkuntzaz izan zuen interesaren berri ematen digu: hilabeteei izena eman zien frankoen hizkuntzan (“mensibus etiam iuxta propriam linguam vocabula inposuit”), eta frankoen antzinako kanta epikoak bilarazi zituen, bilduma haiek galdu badira ere.

            Etorri den urte berri honetarako, segur aski beteko ditudan asmo onekin batera –hala nola gimnasiora inolaz ere ez joatea edo Irulegiko oroigarririk ez erostea– baditut badaezpadako bertzelako asmo batzuk ere, pizgarriagoak direnak baina, aldi berean, betetzen zailagoak. Bertzeak bertze, Greziako eta Erromako klasikoak irakurtzen segitzea. Behin-behineko zerrenda ttiki bat egina dut: Suetonioren Hamabi zesarren bizitzak, Historia augusta, Tazitoren Germania, Longoren Daphnis eta Kloe. Zerrenda luzexeagoa da, baina bego horrela. Austral argitaletxeko edizioan irakurri gogo dut Suetonio; Cátedrakoan, Historia augusta; Daphnis eta Kloe, Gredosekoan, eta Tazitorena ingelesez, Penguineko itzulpenean, Gredosekoa ere iaz irakurri bai baina ez baininduen batere konbentzitu.

            Kontua da, gaurgero irakurle bizkorren bat ohartu izanen den bezala, bakar bat ere ez dudala euskaraz irakurriko. Tira, aipatu ez dudan bat izan ezik: Egeriaren Ibilbidea.

            Egeria euskaraz irakurriko dut Xabier Monasterioren lan editorialari eta Maite Lopez Las Herasen itzulpenari esker –esker mila anitz, jaso ezazue nire txalorik beroena–, baina hortik kanpo –Lopez Las Herasek Balea Zurian egindako bertze itzulpen batzuk eta Euskal Herriko Unibertsitateko Klasikoak bilduman dauden aleak kenduta– euskal irakurlearendako basamortua hasten da antzinako klasikoen eremuan. Bai, itzulpenak badira han eta hemen barreiatuak, baina erreferentziako bilduma bat eskas dugu. Aski adierazgarria da Egeriaren itzulpena eginahal indibidualaren ondorio izatea, argitaletxe handi edo ertain baten lanaren emaitza izan beharrean.

            Halere, argitaletxeek duten ardura dutela, hemen Karlomagnok bezala, gure hizkuntza aberasteko interesa duten erakundeak dira, bistan dena, falta duguna. Gure ikasle gazteek eta gure irakurle helduek Greziako eta Erromako klasikoak euskaraz jasotzeko ez dakit eskubidea baina bai premia badutela onartu eta, horren ondorioz, plan bat martxan paratzeko eta finantzatzeko prest dauden erakundeak. Urtez urte hainbat titulu on itzularazteko eta prezio arrazoizko edizioetan kaleratzeko konpromisoa hartu nahi luketen erakundeak. Utopia ote? Parentesi arteko goitiko aipuen despit, Eginhardo ez nuen latinez irakurri, alemanez baizik, Reclam argitaletxeak egindako edizio elebidunean. Gibeleko aldean paratzen du prezioa: 3,80 €. Horretarako, jakina, XXIV. ataletik XXIX.eraino ailegatu behar da; hau da, kulturaren siesta alde batera utzi eta lanean hasi.

            Nolanahi ere, euskal telebista –erran nahi baita, teorian jende frankok ikusiko lukeen zerbait– hondatu nahian dabiltzanengandik ezin espero lau txorok irakurri nahi lituzketen testu zahar xelebreak euskarara ekarri nahi izatea. Zeren hemen, sorionekuak izateko, aski dugu gure antzinakotasunaren fetitxismoa, bertzelako antzinakotasunik bilatu gabe.

NOTA BENE: Nik ez dakit latinez, baina edizio elebidunen aldekoa naiz, ahal delarik. Latinez dakienak jatorrizko testua ere irakurri ahal izateko, eta jakin ez baina itxurakerietan ibili nahi duenak jatorrizko testua bere artikuluetan aipatu ahal izateko.