Kategoria: EGUNGOAK

Posted on

Eleberri bat euskaraz sortua ala itzulia den jakiteko hirugarren aztarna

Angel Erro

Aurrekoan, euskaraz sortutako eleberri baten edo euskarara itzulitako baten aurrean gauden jakiteko bi aztarnaz aritu nintzen. Beste bat gehituko diot gaur: xenonomaklisefobia, hau da, atzerriko izenak deklinatzeko beldurra. Aztarna hau ez da guztiz fidagarria, xenonomaklisefobia hain indartsua izaten baita euskal hiztunaren baitan, non itzultzaileak ere kutsa baititzake. Hala ere, bereziki euskal idazleei (eta kazetariei) erasaten die, hauek izen arrotzak deklinatzea askeago saihets baitezakete, izen arrotzari epiteto bat gehituz. Ikus dezagun adibide bat, astelehen honetakoa:

Itzulpenei dagokienez, Sylvia Plath idazle amerikarraren Ariel izenburuko liburu poema (sic) Nafarroan euskaratuko da, Iñigo Astiz poeta nafarraren eskutik.

                                                          Diario de Navarra, 2013-01-07.

“Sylvia Plath idazle amerikarra”, “Ariel izenburuko poema liburua” eta “Iñigo Astiz poeta nafarra”. Gehiegizko informazio hori noraino den alferrikakoa eztabaidagarria izan daiteke. Irakurleari galdetuko nioke hori bezalako esaldirik posiblea zaion burura datorkion erdararen batean.

“The New York Times egunkarian” irakurritako pasartez, “Faluja hirian” gertatutako atentatuez eta “Schopenhauer filosofoak” erakatsitako lezioez inguraturik bizitzeak batzuetan zalantza eragiten dit euskaldun jendearen artean inork ez ote dakien The New York Times egunkari bat dela; Faluja, hiri bat, eta Schopenhauer, filosofoa. Informazio gehigarri eta alferrikako hori ez ohi da itzuli. Hortaz, testu bat jatorriz euskaraz edo erdaraz idatzi den jakiteko erabilgarria izan daiteke.

Hala ere, Diario de Navarra egunkariko testuan agertzen den beste kontu bat itzulpen askotan ikus daiteke. “X izenburuko” edo, maizago, “X izeneko” egitura barra-barra erabiltzen da, bai jatorrizko, bai itzulitako testuetan. Batzuetan erabilera bidezko bat dauka (“llamado/a”, “called” edo “nomé(e)” ordezkatzen duenean), eta gehienetan erabilera xenonomaklisefobiko bat (adibidez: “Center for Basque Studies izeneko ikergunean”. Bigarren kasu honetan lagungarri izan dakiguke testu baten jatorrizko hizkuntza bereizteko zeregin honetan.

Posted on

Euskarazko bikoizketaren historia sentimentala

Asier Larrinaga Larrazabal

Urte batzuk dira euskarazko bikoizketaren historia prestatu nuela, ordura arte inon jaso gabeko datuak eta informazioak protagonisten memoriarekin batera itzal ez zitezen. Oraingo historia hau subjektiboa da zeharo, euskarazko bikoizketak eskaini dizkidan une gozoekin osatua. Iraungitzear susmatzen dudan jarduera baten aldeko deiadarra da, nire lankide Iratxe Goikoetxeak duela hil batzuk zabaldu zuen SOS deia bezalakoa.

Nire lehen gogorapenak Dallas telesailarekin daude lotuta. Ewingdarrek ETB benetako telebista izateko asmoz zetorrela ikusarazi zidaten, eta barre asko eragin, Pamelak «nire anaia» esaten zuen bakoitzean. Dotakon marrazki bizidunak ere asko gustatzen zitzaizkidan. Dena zen zorakeria: Txopinko, gure heroiaren arreba, arrautza-oskoleko burua zeukana; gaiztoei hortzetan jartzen zizkieten tiritak Dotakonen astinaldi baten ostean, eta beste mila gauza. Dotakonen antzera, hasierako garaietakoa da Dragoi bola Z.

Hasiera hartatik hona, hainbat euskaldun-belaunaldik izan dute marrazki bizidun gogoangarriak euskaraz ezagutzeko aukera. Ziur nago Doramon gehienei izan zaiela atsegingarri.

Shin Chan-i buruz nekez esango dugu «atsegingarri», baina ez dago zalantzarik jarraitzaile-andana duela.

Heidi beste hizkuntza batean ezagutu genuen sasoi batekook. Belaunaldi berriek, euskaraz.

Euskaraz, eta luxuzko bikoizketa batean. Ezin dezaket esan barik utzi kareta horretako abestia Miren Aranburuk kantatua dela. Luxua! Tentatuta nago euskarazko bikoizketan entzun daitezkeen beste ahots bikain batzuk aipatzera, Iñaki Beraetxe, Klara Badiola, Xeberri, Nekane Sarobe, Jose Manuel Goikoetxea, Jaione Insausti, Kandiko Uranga, Ana Egileor, Maribel Legarreta, Eduardo Gorriño, Jon Goirizelaia, Iñigo Puignau, Ane Aseginolaza, Joseba Etxebarria, Loinaz Jauregi, Beñat Narbaiza, baina ez diot zerrendari ekingo, denentzako toki falta ez dadin txarto ulertu.

Bikoizleak aipatzea, gainera, ez litzateke bidezkoa izango Begoña Huegun, Kiko Jauregi, Monika Erdozia, Tere Eguskiza eta gainerako bikoizketa-zuzendarientzat. Who doktorea telesail liluragarriaren txatal honetan oso ondo jabe gaitezke zer den zuzendariaren lana. Txatalak lau minutu ditu, baina merezi du.

Txatal horretan, itzultzaile-egokitzailearen lana ez da merezimendu gutxiagokoa. Idoia Gillenea, Maite Eizmendi, Iñaki Zubizarreta, Txaro Idiakez, Jesus Eguskiza “Eguzki”, Leire Lekuona, Bea Zabalondo, Jesus Otzerinjauregi eta gainerako itzultzaile-egokitzaileei esker, zer ondo pasatu dugun! Barre ere egin dugu, Dinamita-rekin, esate baterako.

Bikoizketak mundu osoko berri ere eman digu dokumentalen bitartez. Piztiei buruzkoak ez dira gutxi izan.

Pelikulek bazkalondo eta afalondo gozoak eskaini dizkigute. Batman, zaldun iluna-k, ostera, bihotzerrea emango zion bati baino gehiagori.

Filmak ia hiru ordu irauten du, eta akziotik badu, baina askoz gehiago du erretolikatik eta kalamatrikatik. Filma bikaina izango da —gustuak gustu dira—, baina elkarrizketa kriptikoak bere-bereak ditu, ez euskarazko bikoizketarenak. Beharbada, pelikula hau ez zen euskarara bikoizteko aukerarik egokiena. Imanol Unzurrunzaga gure lankide erretiratuak askotan esaten zuenez, zuhurtasunez hautatu beharko litzateke euskaraz zer film bikoizten diren, ohitura eta zaletasuna sortzeari lehentasuna emanez. Euskarazko bikoizketan, ordea, nik ez dut inolako hizkuntza-politikarik sumatzen, eta Airbag, Año mariano, No controles eta abar, eta abar bikoizteak kontrako efektua eragin du. Dena dela, gai hau hurrengo artikulurako utziko dut, bi edo hiru gauza esan nahi baititut bikoizketa eta azpidazketako politikari buruz.

Natorren berriro, beraz, euskarazko bikoizketak eman digun kalitatezko entretenimendura. Nik esango nuke arlo horretan zientzia-fikzioa dela ikusle euskaldunen artean arrakastarik handiena duen generoa. ETBk eskaintza zabala du; Fringe, mugako zientzia, esate baterako.

Euskaldunok bikoizketan ere agertu dugu gizarte-gaietan abangoardian joan nahi dugula. Hego zoroa (Queer as folk) datorkit burura.

Une honetan, banpiroak eta Banpiroen kronikak direla eta ez direla, mundu osoa dago aztoratuta eta odolgabetu beharrez. Kronika horietako protagonistek euskaraz ere badihardute.

Eta kito! Honaino heldu da historia hau. Hauxe da kontakizunaren azken paragrafoa, baita subjektuaren beraren azkena ere. ETBk ez ei du gehiago bikoiztuko, marrazki bizidunak izan ezik. Ez deritzot nahikoa bikoizketaren industriari eusteko, eta luze gabe hau dena arkeologia izango da.

 

Posted on

ETBrentzako eredua

Asier Larrinaga Larrazabal

Oso-oso kezkatuta utzi ninduen Deiak 2012.12.09an argitaratu zuen analisiak. EiTBra etortzekoa den zuzendaritza berriak analisian jasotzen diren bezalako ideiak badakartza, euskarazko ikus-entzunezko komunikazioak etorkizun iluna du (lehenengotan «euskarazko ikus-entzunezko komunikazioa amaitutzat eman dezakegu» idatzi dut, baina tremendismoak ez dit ondo funtzionatzen). Badakit lehenago ere plazaratu direla EiTBrentzako proposamenak, gogoetak eta iritziak, baina nik muinagora jo nahi nuke (hori horrela esaterik badago).

Ahalik eta eskematikoen izango naiz, eta ETBz baino ez naiz arituko, hortxe baitago iltzea.

Abiapuntua: Ekimen pribatuaren interesik ezaren aurrean, administrazio publikoak hartu behar du bere gain euskarazko ikus-entzunezko eskaintza.

Nire iritziz, eskaintza horrek lau zutabe izan behar ditu.

1. ETB izango da aginte publikoek euskarazko ikus-entzunezkoen alorrean egotzi zaien erantzukizuna kudeatzeko erabiliko duten bitarteko edo tresna. Oso positiboa litzateke beste bitarteko batzuk ere egotea (Zinema euskaraz egitaraua, telebista lokalak…), baina koordinazioa ETBk egin beharko luke.

2. Euskarazko eskaintza euskaraz eskaini behar da. Telebista euskaraz ikusteko hautua egiten duenarentzat, onartezina eta ernegagarria da ETB1en hainbeste gaztelania entzutea.

3. ETBren euskarazko programazioak orotarikoa izan behar du, genero guztiak eta publiko guztiak biltzen dituena.

4. ETBren euskarazko programazioak ohiturak sortzera jo behar du: ordutegi aldetik, egonkorra izango da; kirolari ez zaio utziko parrilla osoa mendean erabiltzen, eta abar.

Programazio orotariko eta egonkor hori honela osatu behar da, nire iritziz.

1. ETB2ren lekua ukatu barik, gaztelaniazko emisioak ez du euskarazko emisioaren aurrekontua bahituko.

2. ETB2 ez da ETB1en lehiakide izango entretenimenduan.

3. Uko egingo zaie emisio-eskubideetan dirutzak xahutzen dituzten kirol-ekitaldiei: Txapeldunen Liga, Europako liga guztiak, ACB liga, Tourra, Vuelta…

4. Behar-beharrezkoak ditugu zuzeneko magazinak (“Horrelakoa da bizitza”, “Arratsaldero”). Euskarazko telebista bat nahi dugunontzat, gutxiespen eta umiliazio handia da programok aurrekonturik gabe egitea, eta berauen emisioa errekortariek, Danborrada Txikiak edo beste edozein huskeriak baldintzatzea.

5. Behar-beharrezkoak ditugu analisi-programak (“Firin Faran”, “Azpimarra”). Euskarazko telebista bat nahi dugunontzat, gutxiespen eta umiliazio handia da programok betegarri modura erabiltzea.

6. Behar-beharrezkoak dira kalitatezko dokumentalak. Euskarazko telebista bat nahi dugunontzat, gutxiespen eta umiliazio handia da dokumentalen eskaintza erdaldun siestagileengan pentsatuta osatzea.

7. Behar-beharrezkoa da nerabeei zuzendutako eskaintza, berariazko albistegi bat barne. Sektore honentzako programazioa Interneten osatu beharko litzateke.

8. Umeek fikzioa ere nahi dute, marrazki bizidunak bakarrik ez; Disney Channelen arrakasta lekuko.

9. Helduok ere, fikzioa nahi dugu. Barne-produkzioari uko egin barik, fikzioaren eskaintza bikoizketaren bidez osatu beharko litzateke nagusiki.

a) Elkorra da bikoizketa eta azpidazketa kontrajartzen dituen debatea. Biak kontsumitzeko aukera nahi dugu.

b) Bikoizten diren produktuei ahalik eta etekin handiena atera behar zaie. Puntu honetan, gainerakoetan baino garrantzitsuago da lehen aipaturiko koordinazioa. Ez da ulertzen Donostiako Zinemaldirako azpidazten diren filmak ez iristea Zinemaldia bera baino harago. Ez da ulertzen ETBrentzat bikoiztutako produkzioak ez iristea telebista lokaletara. Ez da ulertzen Zinema euskaraz egitarauak argitaratzen dituen DVDak ez egotea bideo-klubetan edo Durangoko Azokan. Bide batez esanda, noizko Filmografia Unibertsala bilduma?

c) Lehenago edo geroago, bikoiztutako produktuek Internetera egingo dute jauzi, eta kontsumo gehiena Internet bitartez gertatuko da; ez telebistan, ez zinemetan. Horrek esan nahi du diru publikoaren inbertsioa ez dela audientzia-datuetan islatuko. Dena dela, badirudi Euskadiko aginte publikoentzat ez litzatekeela oso gauza dramatikoa izango, eitb nahieran lekuko.

d) Euskaldunok fikzio bikoiztua kontsumitzen segituko dugu; euskaraz ez bada, erdaraz. Arlo honetan erdararantz egiten dugun urrats bakoitzak gutxienez urrats bat urruntzen gaitu euskarazko ikus-entzunezkoak kontsumitzeko ohituratik.

10. Euskal gizarteko ekitaldi bereziak (Kontxako bandera, Lau t’erdiko txapelketa, Danborrada, Euskal Herriko itzulia, errekortariak…), orain arte bezala, euskarazko kanal batean nahi ditugu. Garrantzitsuenak, eta programazioa hipotekatzen ez duten heinean, ETB1en; gainerakoak, ETBK-Saten.

Posted on

Dagokionari

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Orain dela zenbait aste, Itziar Otegik blog honetan hiztegiak irakurtzeari buruz idatzitako gogoeta ederra irakurtzen ari nintzela, garai batean oso gustura eta sarri samar irakurtzen nuen hiztegi bat etorri zitzaidan gogora. Gaur egun, eguneroko langintzan oso bakanetan erabiltzen dudan arren, lantokiaz kanpoko itzulpenetan ari naizela beti eskura izan behar dudan hiztegia da oraindik, ireki ez arren beti aldamenean nahi dudana, hitzen edo esamolderen batekin trabatzen banaiz ere; ordain egokia ezin aurkituz nabilenean, eskua luzatu, hura zabaldu eta haren barren jorian aurrera eta atzera ibiltzeko aukera badudala jakite hutsak segurtasuna ematen dit, lanerako kutun gisako bat balitz bezala ia.

Ziurrenik zuetako askok honezkero asmatuko zenutenez, Plazido Mujika Berrondoren Diccionario castellano-vasco handiaz ari naiz, orain dela 40-30 urte, gure etxera euskaraz argitaratzen zen guztia edo ia guztia iristen zen garai hartan, gure aitak altxor handitzat zituen bi hiztegietako batez, alegia. Hiztegi horren 1. edizioaz ari naiz zehazki, etxean oraindik ere mujika zaharra deitzen dugun hiztegi agortuaz (1965. urtekoa), eta ez ondotik 1973an eta 1987an argitaratu ziren edizio laburtuez: 1. edizioa, besteak beste, potoloegia eta erabilgaitza bide zelako laburrarazi omen zioten, eta beharrik oso erabilerraza ez zen, argitaraldiko ale guztiak —8.000 baino gehiago— saldu ziren-eta!

Hasieran nioenez, bada, Itziar Otegiren testu hura irakurtzearekin batera, hiztegi horretaz gogoratu, eta beste behin ere galdera hau etorri zitzaidan burura: nolatan ez dugu oraindik hiztegi aberats hori sarean? Nola liteke 60. eta 70. hamarkadetan euskaraz idazten zuten gehienen eskuetan zebilen hiztegi mardul hura, guztiendako erreferentzia nagusia izan zena eta askok erabileraren erabileraz maiztu, ertzak belztu, orriren bat urratu eta are azalgabetu zutena, Interneten ezin kontsultatzea?

Horregatik dagokionar —ez baitakit nori dagokion edo are norbaiti dagokion ere—, hiztegia sareratzea eskatzeaz gain, lehen edizioa —edo lehen edizioa ere— sareratzeko eskatu nahiko nioke hemendik. Batetik, lehen argitaraldi hartan euskalkien erreferentziak agertzen zirelako, 2. eta 3. edizioetan ez bezala. Eta, bestetik, euskalkien markak baino zerbait gehiago galdu zelako bidean, adibide xume batekin erraz ikusten denez:

LLORON (1. edizioa), quejumbroso, quejicoso, quejoso = erkale (c), mainuntzi (c), marrakari (c), minbera (c), minberakor (c), negargille (c), negar-iturri (c), negar-ontzi (ce), negarti (c), negartsu (c), nigarti (c), aigura B, alaari B, alatsu, arrangura-ontzi, arrangurati, arranguratsu L, arrankura-ontzi AN, arrankuratsu, arranpalo G, arrenkuratsu L, arrumakari, borroti B, bupera B, deskeila B, ekaikari AN, ekaitsu, ekaiuntzi AN, ekaizu AN, erostari B, espati, espatsu, illetari B izkolari, kerementa BNL, kexati, kexu AN, maskin AN, mika B, minberati, minberor S, mindulin, mindurikari L, minduru, minkorti L, minkun BNL, minkurti S, miñ-ontzi, nauna L, negar-samur BG, negar-gale, nigar-gale S, negardun B, negar-jario G, nigarkari, nigarkoi, nigarroi S, nigarzu, pupera B, puperati B, puperatsu B, sinkulin L, sinkulin-minkulin L, ubel S, zingulin A, zinkulin L, zinkuri ANBN; zinkurin, zinkurinati, zinkurinatsu, zinkuru-zale R, begibera BG, begi-bella R, begi-txatxu G, dena-nigar.

LLORON (2. edizioa), quejumbroso = erkale, maiñuntzi, marrakari, minbera, minberakor, negargille, negar-iturri, negar-ontzi, negarti, negartsu, erostari, illetari, mindulin, mindurikari, minkorti, negar-samur, negardun, negar-jario, zinkulin, zinkuri, negar-zulo.

Eta gaurko hiztegi segur aski erabilienekin alderatuz gero:

Elhuyar

llorón, -ona adj./s.

1. negarti, negarrontzi, mainontzi, mainati; 2. negarti, kexati, zinkurin

llorona adj./s.f (usualmente pl.) plañidera

2. negar-kantari, hiletari, erostari, auhendari, adiagile

Zehazki

llorón adj negarti, negarrontzi, mainontzi adkor, lantu-jotzaile

llorona 2 (plañidera) erostari

Ohartzen gara aldaera ugari galdu zaizkigula bidean, ezinbesteko galbahearen ondorioz, noski: negar-samur, minkun, negar-gale, borroti, negar-jario, nigarkoi, miñ-ontzi, zinkurinati…

Badakit, jakina, galtzea esatea askotxo dela, hitzok Orotarikoan-eta jasota dauzkagulako, baina Mujikaren hiztegia itzultzaileon tresna nagusia zen garai hartan baino bide luzeagoa egin behar izaten du itzultzaileak gaur haietara iristeko. Bidegileak bildumako liburuxkak dioen moduan, urte luzez «etekin polita atera zioten hiztegi hari itzultzaileek, irakasleek, idazleek eta, nola ez, ondoren etorritako hiztegigileek ere». Horrexegatik nahi nuke, hain zuzen, hiztegia sarean, Elhuyar, Zehazki, Hiztegi Batua, Orotarikoa eta Interneten ditugun gainerako hiztegi, corpus eta abarretara jotzea bezain erraz izan dakigun hiztegi horretako mami aberatsa kontsultatzea, iruditzen baitzait ezen, sarean izanez gero, aiseago eta maizago erabiliko genukeela, gure idatzi eta itzulpenen koloreen onerako.

Bukatzeko, hiztegiari buruzko beste xehetasun bat aipatu nahi nuke: egileak, bere lan bikaina —ahalik eta merkeen— argitaratu ahal izateko, laguntzaile asko izan zituen: harpide eske ibili ziren euskaltzaleak, harpideak berak (jende asko egin zen harpide, eta batzuek aldez aurretik ordaindu nahi izan zuten hiztegia), baita dohaintza egileak ere. Horretan ere aitzindari eta eredugarria, galdetu bestela egunotan Virginia Woolfen A room of one’s own euskaratu ahal izateko Interneten crowdfunding baten bidez diru ekarpenen bila dabiltzan Consonni-ko kideei. Ana Morales adiskide eta itzultzaileari Etxepare parafraseatuz esatea gustatzen zaion moduan, asmo bera orduko eta gaurko bi ekimen horietan, baita nire eskaera honetan ere: euskaldunok basa izateari utzi eta abil, animos eta jentilago bihurtzea. 😉

Posted on

Literatur itzultzaile baten egunkaria (I)

Itziar Otegi Aranburu

20../X/Y

Ezusteko bikain bat izan dut gaur. G-ek deitu dit, proposamen bat egiteko: ea nahi dudan Nmjfd Holkgfkjgn Kcdw euskaratu. Nahiko ez dut ba! Baietz esan diot, noski. Hau da poza!

(Beharbada tarifaz eta epeaz galdetu behar nion, baietz esan aurretik?)

20../X/Y+15

Gaur iritsi zait jatorrizkoa. Sekulako emozioarekin ireki dut artxiboa, eta orri zuri-beltz ederrei lehen begiratua bota. Gero, lanari lehenbailehen ekiteko gogoz, taxuz eta fundamentuz, kronograma bat eginez hastea erabaki dut. Aurrena, jatorrizkoa pisatu behar dut. Wordeko tresnetara jo eta hitzak kontatzeko agindu diot. Hauxe erantzun dit:

Orrialdeak:                                      382
Hitzak:                                             206 446
Letra-guneak (zuriunerik gabe):        1 073 534
Letra-guneak (zuriuneak barne):       1 272 822
Paragrafoak:                                     5 274
Lerroak:                                              18 052

Ondoezak hartu nau. Ordenagailua itzali eta ohera sartu naiz, eguna ere lehenbailehen itzaltzera. Lo hartu ezinean nenbilela, idazleekin akordatu naiz: orri hutsak izutzen omen du idazlea; itzultzailea, berriz, orri beteak izutzen du.

Nola zen poema hura?

Ithakara itzultzeko bidaian abiatzen zarenean,
egizu otoitz bidea luze izan dadin,
menturez betea, ezagutzez betea…[1]

Apur bat lasaitu naiz, eta loak hartu nau.

20../X+1/Y

Gaur, azkenean, bildu dut itzulpenari ekiteko adorea. Hasi naiz, esaldiz esaldi, beldurti, dorpe, burura datozkidan ordain trakets gozakaitz askiezak gorrotatuz, baina hoberik aurkitu ezinik. Badakit hala izaten dela beti hasieran, ezinbestean aurrera egin behar dela, eta, halako batean, aurkituko dudala testuari dagokion tonua, ahotsa, erritmoa, eta jarioa hobetzen eta ugaritzen hasiko dela, garunera azaleratzen hasiko direla hitz, esamolde, esaldi egokiak. Horretarako, ordea, letra-gune mordo bat bota beharko dun, errodaje modura, motorrak eta giharrak berotzeko, jatorrizkoari traza hartzeko, eta gero berriz atzera itzuli beharko dun, eta egindakoa hobetu. Sintaxia kostatuko zain gehien, beti bezala. Nola zunan aipu hura, itzultzaileak jatorri-hizkuntzarekin baino xede-hizkuntzarekin arazo gehiago izaten dituela zioen hura? Maurice Blanchot batek esana…

Le traducteur est un homme étrange, nostalgique, qui ressent, à titre de manque, dans sa propre langue, tout ce que l’œuvre originale (qu’il ne peut du reste tout à fait atteindre, puisqu’il n’est pas à demeure en elle, éternel invité qui ne l’habite pas) lui promet d’affirmations présentes. De là qu’au témoignage des spécialistes, il soit toujours, traduisant, plus en difficulté dans la langue à qui il appartient qu’embarrassé par celle qu’il ne possède pas. C’est qu’il ne voit pas seulement tout ce qui manque au français pour rejoindre tel texte étranger dominateur, mais ce qu’il possède désormais ce langage français sur un mode privatif et riche cependant de cette privation qu’il lui faut combler par les ressources d’une autre langue, elle même rendue autre en l’œuvre unique où elle se rassemble momentanément.[2]

20../X+1/Y+15

Hasi dira lehen oztopoak azaltzen…

male túngara frogs of Central America
the male red-collared widowbird
King of Saxony Bird of Paradise
the pileated woodpecker
…

Agortu ditut Euskalterm, Elhuyar ZT, Aranzadirenean aurkituriko lan batzuk, hizkuntza guztietako Wikipediak, euskarazko bilatzaileak… eta deus ez. Arraioa! Baina nire aurretik norbaitek izendatuko zituen bada piztia horiek guztiak, ezta? IOC World Bird List webgunean sartu naiz. Sekulako informazio pila, baina euskal ordainik ez. Ezkerraldean, hau jartzen du: «Wisdom begins with putting the right name on a thing» (Old Chinese Proverb). Bai. Ados. Baina esatea errazagoa da, egitea baino.

Batzuetan Amundsen bezala sentitzen naiz, poloko izotzetan bakar-bakarrik galduta… [3]

Neu ere bai, Nerea. Neu ere bai.

20../X+2/Y

Gaur, hasteko, pare bat aldiz irakurri ditut lerro hauek, neure burua adoretzeko, mantra bat balira bezala:

Lestrygonei eta Zyklopeei,
eta Poseidon hiratuari ez iezaiezu beldur izan,
horrelakorik ez duzu zeure bidean inoiz aurkituko,
zure pentsamenduak gora badirau, baldin eta zirrara
fin batek zure izpiritua eta zure gorputza ukitzen baditu.

Lestrygonak, Zyklopeak,
Poseidon hiratua ez dituzu aurpegiratuko,
zeure ariman ez badiezu abaro ematen,
zure arimak ez baditu jartzen zure aurrean.

Gaur, gainera, askoz ere testu arinagoa eta errazagoa daukan esku artean. Ipuin sinple bat, umore-tonuan idatzia. Mutil batek neska bat ezagutzen din jatetxe batean, biharamunerako elkarri zita ematen zioten, mutilak inora garaiz iristea galarazten dion gaixotasunaren aurka borrokatzen din, zita duten lekura iristen dun, baina, luze itxaron arren, neska ez dun agertzen. Tipoa etxera itzultzen dun, plantoak bihotza eta korrikaldiak gorputza minduta, baina Jainkoa izan nahi zuen autobus-gidari printzipiodunak, keinu solidario batez, nahigabea arintzen zion.

Zailtasun berezirik ez. Aski dun testuari darion ironia fina gordetzea, eta erritmoa antzeratzen saiatzea. Hitz bat ez dakin nola eman, ordea: Dolphinarium. Hantxe elkartzeko gelditu ditun pertsonaiak. Delfinarioa? Ez. Izurdetegia? Bai zera. Tira, ondo itzuli ahal izateko, zehazki zer den jakin behar. Ea Googlek zer dioen: Tel Aviv Dolphinarium idatzi dun leihatilan.

Lehen sarreretako batek atentzioa eman din:

… Dolphinarium discotheque suicide bombing …terrorist attack … June 1, 2001 … 21 teenagers killed and 132 injured…

Barruak pixka bat nahastuta, hurrengo sarrerara igaro haiz:

Tel Aviv postpones demolition of abandoned Dolphinarium

Eta argazki bat ikusten dun: The Dolphinarium as it looks today. Itxura modernoko eraikin baten hondakinak, itsas bazterreko pasealeku batean.

Pentsakor gelditu haiz. Noiz idatzi ote zuen autoreak istorioa, 2001 aurretik, ala ondoren? Asko aldatzen baitira gauzak. Zein ote da istorio itxuraz xume horren eszenatokia? Itsas bazterreko eraikin moderno batean kokaturiko diskoteka bizi-bizia? Ala tragedia baten ondoren abandonaturik utzi eta gainbeheran etorritako eraikin-hondakin bat? Ezin jakin: hire bilduman hainbat garaitako istorioak zeuden, baina hik susmoa dun 2001 ondorengoa dela. Eta, egia esan, berdin zaion: autoreak bilatua izan edo ez, egun horrela dun irakurketa. Bat-batean, ipuinak beste esanahi-geruza bat hartu din: hondakinez zipriztindutako décor batean, beren bizitza xumeetan aurrera egiten ahalegintzen ditun pertsonaiak. Harrapatuko al du irakurleak beste geruza hori? Oin-oharrik ezin jarri, esku-hartze barkaezina litzateke, umorez bernizaturiko testu soila izan nahi duen batean. Arazo pragmatikoa, etorri zain burura. Soluziorik gabeko arazoa.

Etsita, bahoa ohera, berriz ere eguna itzaltzera.

[1] Ithaka, K.P. Kavafis-ena, Andolin Eguzkitza eta Olga Omatos-en itzulpenean.

[2] Maurice Blanchot-en aipu bat, Yves Gilonnek jasoa, “Y a-t-il lieu de traduire?” artikuluan. Nottingham French Studies, Vol 49, No.2, Summer 2010. Internetetik hartua (2012/12/12)

[3] Amundsen titaniozko eremuetan, Nerea Virto. Senez 32 (2007)

Posted on

Nola bereizi euskaraz sortutako eleberri bat eta euskarara itzulitako bat

Angel Erro

Irakurleak ez ohi du arazorik izan eskuartean duen eleberria zuzenean euskaraz sortutakoa den ala beste hizkuntza batetik euskarara itzulia izan den jakiteko. Datu hori ez ohi da ezkutatu eta azkar identifika daiteke. Itzulpena zeinek egin duen, liburuko azalean ez bada, barneko datu bibliografikoekin batera agertzen da. Baina orrialde hori erauzia izan balitz, esaterako, ahaztu eta desagerrarazi beharreko eskaintza eskuidatzi bat, egileak berak egina ala liburuaren jabeetako batek, jasangaitz iritzita, norbaitek hala egin duelako, irakurleak oraindik jatorrizko hizkuntza egilearen jatorritik erator lezake. Baina hori ere ez baleki, izenburua ere ukatuko balitzaio, euskarazko testu luze bat (eleberri bat izateko adina behintzat), barruan fikziozko istorio bat duena, topatuko balu, eta jakin-minagatik edo bestelako beharrengatik (epaiketa batean aditu baten azterlan batean, esaterako) ebatzi nahiko balu euskaraz sortutako eleberri baten ala euskarazko itzulpen baten aurrean ote gauden, nik uste dut testuari bakarrik erreparatuta badagoela hori ebazterik.

Hau ez da kontu hutsala, azpi-azpian idazleen eta itzultzaileen artean idazmoldeen ezberdintasuna suma baitaiteke, gu, lehen hurbilpen honetan, horren barnera iritsiko ez bagara ere. Bi irizpide baino ez ditugu aipatuko.

Bereizteko modu bat onomastikak eman diezaguke. Pertsona izenak aspaldian ez dira itzultzen. Eta itzulpena izan ala ez, bere horretan iraun ohi dute. Baina hainbat motiborengatik fidagarritasun gutxiko metodoa da. Euskal izen batzuk arrakasta handia lortzen ari dira hemendik kanpo. Gurean ere, erdaldun elebakarren artean euskal izenak barra-barra ibiltzen dira. Ia edonon kokatutako erdal nobela batek izan zitzakeen euskal izendun pertsonaiak. Eta, alderantziz ere, euskarazko nobela batean ez da batere ezohikoa erdal kutsuko izenak baliatzea, kanpoko merkatuan pentsatuz beharbada.

Hori baino modu seguruagoa deritzot, horri buruzko informazioa ematen denean, pertsonaien jatorri geografikoari. Norabide bakarrean erabili badaiteke ere. Pertsonaia guztiak, gehienak edo bakar bat Euskal Herrikoak izateak ez du bermatzen eleberria euskaraz sortu izana, baina haietako batek ere Euskal Herriarekin lotura minimo bat ez izateak bai demostra lezake eleberri hori ez dela euskaraz idatzia izan; nik orain gogoan dudala, Bernardo Atxagaren Zazpi etxe Frantzian da arau hau apurtuko lukeen salbuespen bakarra (hau idazten dut bakarra hitza erabiltzearen arrisku gertua nire gain hartuz), seguruenik euskal eleberrigileak euskal irakurleari zuzenean norekin identifikatu emateko beharra sentitzen baitu oraindik.

Beste modu bat inkrustazio metodoa dei genezakeena da. Lexiko teknikoa saihesteko euskal idazleak erakusten duen joera, euskal itzultzaile batek ezin duena beti saihestu. Itzultzaile batek un arcón con incrustaciones aurkituz gero, «kutxa inkrustazioduna» emango du, Zehazki hiztegiak bezala (edo, Zehazkiren beste adibidea ematearren, «en un arcón con incrustaciones de nácar, nakarrezko inkrustazioak dituen kutxa batean»; Elhuyar hiztegiak ere: «un anillo con incrustaciones de oro, urrezko inkrustazioak dituen eraztuna»).

Egia da inkrustazio ez dela egunero erabiltzeko moduko hitza. Baina, Ereduzko Prosa Gaur bilatzailean arakatuz gero, euskaraz bost aldiz eta beti itzulpenetan erabili da (eta, bost hizkuntza ezberdinetatik euskaratuta, bost eleberritan erabili duten lau pertsonak itzultzaileak izan dira). Honek ez du esan nahi ez denik jatorriz euskaraz sortutako testu batean inoiz erabili, baina esanahitsua bai iruditzen zait.

Inkrustazio metodoa deitu dut baina susmoa dut holako beste hitz asko daudela (alferrik eta nekosoa litzateke zerrenda bat osatzen ahalegintzea).

Posted on

‘Traditorea’ naiz, eta harro nago

Fernando Rey Escalera

Mila aldiz aditu dugu itzultzaileak ez diola traiziorik egin behar itzuli beharreko testuari, eta traizioa dela itzultzailearen bekatuetako bat, larriena beharbada. Eta nahiaren eta ezinaren arteko mugan bizi garenez, «traduttore traditore» esamoldea oso barnean daramagu, gure ezintasunaren adierazgarri.

Baina lanbide honetan urteak pasa ahala, bekatutzat geneukana bertute dela hasten gara pentsatzen. Eta horixe gertatu zait niri.

Herri honetan, arlo politikoan gehienbat, ohikoa izan da ez-dakit-zeinen iritzi eta jokamoldeetatik pixka bat aldentzen zenari ere traidore deitzea, eta, hasieran mina eta bakardadea sentituta ere, azkenean ohartzen zara beharrezkoa zela traizio hori, eta, gauzak ongi egitez gerotan, ona zela bekatua, eta traizioa bertute.

Itzulpena ongi egitekotan, «Ahal bezain hurbil, behar bezain urrun» goiburu hain beharrezkoari segituz gero, urrundu behar horretan, askoz hobea da maiz traizio pixka bat egitea, ustezko fideltasunari eustea baino.

Hori bera irakurri nion lehengoan Huelvako Yolanda Morató itzultzaile sarituari: «Itzultzailearen traizioa premiazkoa da kulturak kalitatezko garapen-maila lortzeko, kulturen arteko komunikazioa egiazkoa izateko».

Literatur itzulpenak obra eratorriak dira, eta, beste hizkuntza batera eramanik, hein handi batean, sormen-lan berritzat hartzen ahal ditugu. Itzultzailea traiziora kondenatua dagoela jakitea ez da, jakina, edozertarako aitzakia edo bide, baina hala dela barneratu behar du testuari behar dituen traizioak egiteko askatasuna sentitzeko. Traizioa, batzuek diotenez, egokitasunaren bila gabiltzanean menperatu behar dugun artea da.

Eta halako gogoetaren argigarri –esandako gehiena ageri-agerikoa da segur aski, Fernandoren egia–, bi adibide praktiko emanen ditut, traizioaren eta ezintasunaren ispilu:

  • «Decenas de jóvenes acudieron a la conferencia». Alferrik tematuko gara «hamarka gazte» eta horrelakoak sortzen. «Dozenaka gazte» jarriz gero, baten bati tranpa matematikoa egin dugula irudituta ere, ideia bera ematen dugu, eta euskara egokiagoan.

  • «De críos íbamos los domingos al campo» ideia euskaratu behar izan dut behin baino gehiagotan. Nafarroa edo Euskal Herri berdekoek berehalaxe, landa edo alor ez direla egokiak ohartuta, «mendira» proposatzen didate, baina hori ez da soluzioa Nafarroa hori eta zelaikoontzat, ez baikinen joaten mendira. Azkenean, hoberik ezean, «Txikitan, igandeetan, egun-pasa joaten ginen ibaira-edo» jarri izan dut.

Seguru nago bekatuan esperientzia handia duten batzuek soluzio hobeak ematen ahal dituztela. Ni, beti ikasteko prest.

Posted on

Hizkuntza artekaritza

Asier Larrinaga Larrazabal

Asko gustatu zait berriki Vicenzako Goi Eskolaren esku-orri batean irakurri dudana. Goi Eskola horretan ematen duten graduari Scienze della Mediazione Linguistica deritzo —alegia, Hizkuntza Artekaritzaren Zientziak—, eta itzultzaileak eta interpreteak prestatzen dituzte.

Beharbada, errazago irudikatzen ditugu artekari modura interpreteak, baina itzultzaileak ere bitarteko dira, zubigile, elkarganatzaile. Hobeto esanda, hala izan beharko lukete, zeren denak ez dira. Itzultzaile batzuek jatorriari egiten diote huts. Ur handitan sartu barik, ziur naiz behin edo behin «ur freskoa» harrapatuko zenutela dokumentalen batean edo artikuluren batean, eta irri egingo zenutela jatorriz «fresh water» zela konturatuta.

Beste itzultzaile batzuek xedeari egiten diote huts. Testu zailak sortzen dituzte, ilunak, xede-hizkuntzaren usain oso gutxi dutenak. Larria iruditzen zait. Halako testuak ez dira ezertarako ere, hartzailea ernegarazteko ez bada.

Itzulpengintzaren prestigioari komeni zaion baino sarriago, euskarazko testu baten aurrean, jatorrizkoa igartzeko ahalegin titanikoan aurkitu dut neure burua. Eroskiren zuku-ontzietan «kontzentratuz bestelakoarekin egindako sagar zukua» dio. Non zegoen itzultzaile-artekaria? Zer zubi egin nahi zidan? Eskerrak kasu honetan, gaztelaniazko bertsioa ondoan eduki barik ere, badakidan lehenagotik testu horrek zer eman nahi duen aditzera. Zoritxarrez, badira itzulpen mila bider okerragoak.

Posted on

Batzuetan, hiztegiak irakurtzen ditut

Itziar Otegi Aranburu

Orain dela urte batzuk, taberna batean ezagun batekin topo egin eta hizketan hasi ginen, eta, elkarrizketaren momenturen batean, irakurri berri nuen eleberri edo ipuin-bilduma bati buruz hitz egiten hasi nintzaionean, tipoak goitik behera begiratu, eta esan zidan, hotz: «Nik ez dut fikziorik irakurtzen, hori denbora-galtze hutsa da; nik saiakerak baino ez ditut irakurtzen». Gau hartan, ahoa bete hortz gelditu nintzen, baina, elkarrizketa hura gaur egun errepikatuko balitz, izango nuke zer erantzun: «Ba nik, batzuetan, hiztegiak irakurtzen ditut».

Egia da. Noizean behin euskarazko hiztegi elebakar bat hartu, eta irakurtzen hasten naiz, orrialdea zori hutsez aukeratuta. Ama-hizkuntzarekin lotutako zeraren bat izango da, beste hizkuntzetako hiztegiak irakurtzean ez baitut hainbesteko plazer (estetikorik) sentitzen. Usterik gutxienean, benetako harribitxiak aurkitzen dituzu. Gainera, ez didazue esango adibide gisa jartzen dituzten esaldi horiek ezin ederragoak ez direnik. Misterio-punttu bat ere badute, gainera, testuingururik gabe horrela jarrita. Zein altxorretatik ateratako perlak ote dira?

ainen. iz (*1746) G. Er. Deabrua izendatzeko leungarria. Ainenak hartu du.

jas iz itxura; gorpuzkera. Horra armada hori, halako jas eta muntakoa, printze delikatu eta xamur bat duela buruzagi. Halako dotoretasun bat bazuen Fogarty jaunak jasean.

magina iz (ezpata) zorroa. Nik ere erosi dut, beraz, sastakai bat, brontzezkoa, sendoa, larruzko magina eta guzti, gerrian loturik eramateko jantzien azpian.

Lanean, askotan erabili behar izaten ditut hiztegi elebidunak. Ez zaizkit asko gustatzen, ordea. Unibertsitatean Hizkuntzalaritzan ikasi nituen gehientsuenak ahaztuta dauzkat, baina bada oroimenean irarrita geratu zitzaidan irudi bat, semantikaren alorrekoa: mundua hiru dimentsiotako argazki alimaleko bat bada, hizkuntza bakoitzak mundua den argazki hori puzzle-pieza txikitan zatitzen du, pieza bakoitza kontzeptu bat izanik. Hizkuntza bakoitzak bere modura ebakitzen ditu puzzlearen piezak, eta, beraz, askotan ez datoz bat bi hizkuntzatako piezak. Hala, hizkuntza bateko hitz bakoitzean beste hizkuntza bateko hitz bat ahokatzen saiatzea, zulo karratuan pieza biribila mailu-kolpeka sartzen tematzen den umearena dela esan daiteke, hein batean.

Askotan, hiztegi elebidunak emandako ordaina abiapuntua izaten da. Adiera batean gutxi gorabehera bat etorriko dira bi hitzak, baina zuk behar duzun hitzaren ertz, ñabardura, konnotazio edo hizkuntz erregistro zehatzak lituzkeen beste hitz horren bila abiatzen zara, hiztegiak emandako hitza abiapuntutzat hartuta. Nora jo, ordea? Nik, lehendabizi, hiztegi elebakarraren adibideetara —lehen aipaturiko esaldi eder horietara— jotzen dut. Gero, sinonimo-hiztegietara. Baina bide horiek agortu dituzunean, nora jo? Baduzu ideia, baina falta duzu hitza. Edo, baduzu hitz bat, behar duzunarekin nolabaiteko erlazioa duena (Eurovoc: kausa-ondorioa, instrumentaltasuna, hierarkia, konkomitantzia, kokapena, antzekotasuna, jabetza…), eta hortik tiraka beste bat aurkitu nahi zenuke. Nola egin ideiatik hitzerako bidea? Nola joan orokor lauso batetik ordain zehatz egokira? Adibidez, nola joan peska-gauzatik durdo, zarbo, kabra, lentoi, buztanbaltz, makarel, ludxa, takarta edo papardora, beharbada ezkatadun eta lirdinga abisaletik igarota? «Bizimoduak egiten digu hiztegia», idatzi zuen Iñigo Aranbarrik lehengoan, eta hala da. Hiztegia, eta ezagutza. Arrain jendearena irakurrita, nire lagun batena etorri zitzaidan akordura. Lagun gajo hark saio ugari egin behar izan zituen psikoanalistarenean, etxean zuen hezetasun-arazo itxuraz konponezin batek eragiten zion herstura zela eta. Antza, iturgin, margolari, igeltsero, aparejadore eta arkitekto andana bat izanak ziren nire lagunaren etxean, hezetasun haiek aztertzen, baina inork ez zuen lortu ez arazoaren kausa aurkitzerik, ez haren ondorioak konpontzerik. Saio haietako batean, psikoanalistak esan omen zion, lanbide horretan ezinbestekoak diren seriotasun hotsandiko eta tournure bereziekin: «bada zerbait, munduaz dugun ezagutzaren alderdirik oinarrizkoenetik, galtzen ari garena». Esaldi hura luze aztertu eta eztabaidatu ondoren, ondorioa atera genuen egungo iturgin, margolari, igeltsero, aparejadore eta arkitektoak gai direla lan sofistikatu konplikatu berritzaileak egiteko, baina ahaztu egin zaiela nola egiten diren lanbidearen alderdi soil oinarrizko primarioenak. Edo halako zerbait.

De la idea a la palabra y de la palabra a la idea, esaten du, azalean, Julio Casares-en  Diccionario ideológico obrak. Bertan Filtración hitza begiratzen baduzu, coladura, exudación, permeabilidad, ósmosis, transvasación, rezurmarse, lloverse, sudar, impermeabilizar, gota, gotera, sedimento hitzak aurkitzen dituzu, besteak beste. Arrastoren bat ematen du, ezta? Bestalde, María Moliner hiztegian angustia begiratuta, irudipena dut nire lagunak psikoanalista-saio bat edo beste aurreztu izango lukeela:

1 (“Tener, Sentir, Causar”, etc.) f. Intranquilidad con padecimiento intenso, por ejemplo por la presencia de un gran peligro o la amenaza de una desgracia. Malestar causado por la sensación de no poder desenvolverse; por ejemplo, por tener más trabajo o atenciones a que acudir de aquellos a que es posible hacerlo o por estar rodeado de muchas cosas en desorden.

Agobio, agonía, ahogo, aína, angoja, ansia, ansiedad, ansión, comezón, congoja, cordojo, cordoyo, desasosiego, desazón, impaciencia, inquietud, intranquilidad, *malestar, nerviosidad, nerviosismo, opresión, padecimiento, *preocupación, presura, tensión, tósigo, zozobra. Abrumar, acongojar, oprimir, hacer padecer, ahogarse en un vaso de agua. No llegar la camisa al cuerpo, con el corazón en un puño, más muerto que vivo. Agonías, encogido, *pusilánime. Kafkiano. *Tranquilo. *Apuro. *Asma. *Prisa.

Tira, hezetasunetik hersturara daroan erlaziorik ez dut ikusten, baina zer nahi duzue. Gauza jakina da bizitza ez dela hiztegietan kabitzen.

Beste bilaketa bat: Rafael del Moral-en Diccionario ideológico obran Animales acuáticos begiratuta, informazio mordo bat aurkitzen dut. Entresaka eginda:

28.01 Tipología (pez, pescado, pesce, jaramugo…)

28.02 Clases y forma (acipenseriforme: esturión…)

28.03 Clases y familias (Ballena (cetáceos): ballena azul, ballenato, cachalote…)

28.04 Anatomía (aleta, aleta caudal, aleta dorsal, vientre: ventresca o ventrecha, ovas, hueva)

Adjetivos y adverbios: tropical, exótico, de colores, de fondo, abisal, volador, venenoso, tóxico…

Verbos y expresiones: nadar, flotar, boquear, frezar (restregarse para desovar), mugar (fecundar las huevas) …

Agian egongo da eta nik ez dut ezagutuko, baina nik neuk eskura daukadan hiztegi ideologiko bakarra nire gurasoak dira, lehorreko gauzetarako, eta aitaginarreba, itsasoko gauzetarako. «Ba al dago euskaraz hitzik hau eta hau esateko?», galdetzen diet. Batzuetan laguntzen didate, beste batzuetan ez.

Ez dakit zer pentsatuko duzuen, baina niri izugarri lagungarria irudituko litzaidake norbaitek euskararen puzzle txukun-txukun bat egingo balu, ideiatik —intuiziotik?— hitzerako bidea egin ahal izateko, edo orokorretik zehatzera, edo hitz batetik besterako jauzia, hitzon arteko harremanetik tiraka.

Beraz, hiztegigile preziatu horiek, hau irakurtzen baduzue, har ezazue mesedez euskarazko hiztegi analogiko, ideologiko edo dena delako bat egiteko lana, otoi. Izugarri estimatuko genizueke. Eta, egiten duzuenean, ez ahaztu mesedez itoginei buruzko atal on bat sartzea; hartara, euskara darabilten iturgin, margolari, igeltsero, aparejadore eta arkitektoei ez zaie ahaztuko hezetasun-arazoak nola konpontzen diren.

Posted on

Hitz joko bat nola itzuli

Angel Erro

Zinemaldian ikusitako König des Comics dokumentalak irteeran eztabaidatzeko aukera eman zigun, ez filmaz, behin haren eskastasuna aho batez ebatzi dugula, baizik eta hiruroi atentzioa eman digun beste kontu bati buruz. Jatorrizkoaren hitz joko bat nola itzuli duten.

Ralf König gay tematikako komikigile alemaniar ezagunaren zinta umoristiko batzuk erakusten zaizkigu filmean, egilearen beraren ahotsean, gay munduko egunerokotasunean oinarrituak, ohi bezala. Haietako batek ondokoa irudikatzen du: eserleku batean biluzik itxura arrunteko gizonkote batek intzirien artean suck my duck, suck my duck esaten dio bere aurrean belauniko dagoen gizon itxuraz ikasiagoari. Honek bekainak goratzen ditu baina ez dio felazioari uzten. Eseritakoak, plazerean gora, oh yeah, suck my duck, suck my duck jarraitzen du, eten gabe, suck my duck, besteak egonarria galdu eta deiadarka batean SUCK MY DICK… MAN SAGT DICK zuzentzen dion arte.

Esketx irri emangarriak, film osoak bezala, azpitituluak ditu, pantaila barruan gaztelaniaz, eta, pixka bat beherago, proiektagailu baten bidez, azpititulu elektronikoak, euskaraz. Behin zinema aretotik aterata, hitz joko honen itzulpenak konparatu ditugu. Gaztelaniaz, “chúpame el pollo, chúpame el pollo” dio batek eta hizkuntzetan trebeagoak “chúpame la polla, se dice polla” zuzentzen dio. Euskaraz, “miazkatu makila, miazkatu makila” eta “miazkatu zakila… esaten da za-ki-la!”.

“Pollo-polla” eta “makila-zakila” bikoteen egokieraz mintzo, gaztelaniazkoaren hurbilketa goraipatu, kasualitate semantikoa, horrek dakarren erraztasun guztiarekin. Itzulpen ia ezinbestekoa dirudiela adostu dugu. Euskarazkoak ere ematen du ez duela aukera handirik uzten, pentsatzen hasi gara ea beste hitz pare bat bururatzen zaigun, makila ez bezain falikoa den beste zerbait, zeren eta, egia esanda, makila hitza edozeinek erabil lezake testuinguru horretan, eta, jakina, horrek eragin komikoa murrizten du.

Hiruretako inor ez da jabetu hitz joko horretarako aukera egokiena bere horretan, itzuli gabe, uztea dela. Ingelesez. Alemanezko testuan zegoen bezalaxe. Izan ere, esketxaren komikotasunaren giltzetako bat film pornografikoen hizkera (jatorrizko bertsioan) imitatu nahi irrigarrian zetzan, eta ingelesez hanka sartzeko eskubidea euskaldunek eta gaztelaniadunek ere badugu, ez soilik alemanek.