Kategoria: EGUNGOAK

Posted on

Itzultzaileak gaindimentsionatuta? (salaketa bat edo bi)

Angel Erro

Homeroren Odisea gau antzaldatu bakar batean irakurri nuen. Lehenago sekulan ez nuen liburu batekin antzeko bizipenik izan, geroago ere ez. Aurpegia eguzkitara paratuko banu bezala zen.

Grégoire Bouillier, Txostena niri buruz

I

«Itzultzaileoi hauspo gehiegi ematen zaigu». Hola esan diet lagunei Grégoire Bouillier-en Rapport sur moi liburuaren itzulpena, nik egina, aurkeztetik etorri berritan. Egia osorik aitortzeko, esanari lehen pertsona eta artikulu hurbila orain gehitu dizkiot, nik kritikatu akatsean berean erori bainaiz, neure burua bete-betean itzultzailetzat ez aitortzeak aitzakiarako balio ez didala. Liburuaren itzultzaile soila izanik, jendaurrean egilearen tokia hartu eta ia haren izenean hitz egin dut, ez bainaiz mugatu itzulpenaren gorabeherak, aski interes gabeak, iruzkintzera.

Eta itzultzaileek ez dute zertan itzuli duten lanean adituak izan. Hori, itzulitakoa lan klasikoa denean, apalategirik harroena ere konkortzeko beste bibliografia eragin duena, nabarmenagoa izaten da. Urtetan galdetu diot neure buruari Literatura Unibertsala saileko liburuei zergatik ez dien obra bakoitzean aditu batek idazten. Ez nuke kasu bakar batean zentratu nahi (gainbegiratu ditudan eta jatorrizkoan lehenagotik eta ia buruz ezagutzen nituen pasarteetan behintzat, nire ustez, onik atera baita itzultzailea), baina kezka hau berritu dit Literatura Unibertsalekoetatik eskuratu dudan azken aleak, Pedro Calderón de la Barcaren Bizitza amets-ek, Xabier Payák euskaratuak. Itzultzaileak hitzaurrea ere idatzi dio, Calderónen lana argitu eta hurbilduko lukeen aurkezpenean baino itzulpenaren irizpideetan luzaturik.

[Sail horren eredutzat nahiko nukeen Cátedra argitaletxeko Letras Universales sailean itzultzailea eta sarreragilea maiz bereizten dituzte. Katuloren olerkiak, esaterako, Juan Antonio González Iglesias poeta finak itzuli ditu eta sarrera oparoa eta oin-ohar jakingarriak José Carlos Fernández Corte irakasleak egin ditu (González Iglesias ere Salamankako unibertsitatean latindar filologiako irakaslea bada ere; izan ere, argitaletxe bereko Ovidioren Amores eta Ars amandi berak itzuli eta hitzaurrea eta oin-oharrak ere egin ditu)]

Ez dut esan nahi itzultzailearen hitzaurre horiek interesgarriak ez direnik. Juan Garziaren Shakespeareren Soneto hautatuak itzulpenaren aitzinsolasa ere nabarmen, eta are arrandiaz, makurtzen da Shakespeare eta (bere) sonetoak euskarara ekartzeko auziaren aldera, eta oso gogokoa dut testua.

Hobe genuke, dena den, bi eginkizunak pertsona ezberdinen esku uztea, gutxi direlako bai itzulpenari bai hitzaurre (eta aparatu kritiko) egoki bati behar bezala kara emateko gauza. Haietako bat, literatura klasikoaren eremutik atera gabe, Carlos García Gual litzateke, helenista entzutetsua eta Odisearen itzultzailea.

II

Beste bat Eduardo Gil Bera genuke. Iaz atera zuen, nik dakidala, gurean oihartzunik izan ez duen saiakera: Ninguno es mi nombre (Sumario del caso Homero), Pre-textos, 2012. Liburu handinahia da, asmoa zer eta eztabaida homerikoa argitzea baitu, hau da, zein ote zen Iliada eta Odisearen benetako egilea eta bi liburuak egile berarenak ote diren. Eduardo Gil Berak inkognita argitu bide du, honetan espezialitatutako blog batean diotenez, «[en] un text digne de prestar-hi atenció, tant per la seva profunditat com per la seva originalitat». Ez dut nik hemen spoilerrik egingo, Odisearen egilearen izena aipatuz, ia enigma poliziako moduan argitzen duen saiakerarena.

Pena euskal literaturak galdu duen egilerik interesgarrienetako honek bere deskubrimenduaren berri euskaraz eman ez izana! Eta pena hitzaurre jakingarri askoa idazteko gai den itzultzaile honek Odisea itzuli ez izana! Edo ez?

Izan ere, Eduardo Gil Berak itzuli du Odisea. Euskarara. 2004ko udaberrian datatutako kopia bat dut nik, fotokopietan. Baina ez omen zuen topatu nork argitaratuko zion. Horrek ez du gure literatur sistemaz ezer onegirik esaten.

Odisearen aitzinsolasean Gil Berak aurreratzen du erdaraz irakurtzea beste erremediorik ez dugun enigmaren argitzea: «Iliadaren poeta eta Odisearena ez dira bat eta bera (…). Odisearen egileak ezagutu baino gehiago miretsi egiten du Iliada».

Posted on

Uzkia eta ohatzea

Fernando Rey Escalera

Azkenaldi honetan, euskararen gaineko gogoeta giza anatomiara eta fisiologiara lerratu zait. Eta itzulpengintzaren gaineko hausnarketarako, niri behinik behin, errazagoa zait metodo deduktiboa induktiboa baino. Zer pentsatua ematen didaten bi hitz ditut gaur gogoeta-gai.

UZKIA

«Uzki» hitza da horietako bat. Aspaldikoa dut duda, baina, Anaïs Nin-en Venusen delta liburua zuzendu behar izan nuenean, berritu egin zitzaidan deserosotasuna.

Terminologiari buruzko teoriaz oso gutxi dakit, baina dakidan apurra da terminoak, besteak beste, zehatza izan behar duela, eta erregistro mailak ere baduela bere garrantzia. Bi aspektu horietan ikusten dut problema gaztelaniaren «ano» eta frantsesaren «anus» hitzaren ordainerako «uzki» erabaki denean.

Beharbada, berandu heldu da gogoeta hau, ederki baitakit eskoletan-eta hitz hori zabaldu eta normalizatu dela digestio aparatuaren bukaerako zulo esfinterduna izendatzeko. Halaxe ematen du Giza Anatomiako Poltsiko Atlasak (Heinz Feneis-en liburua, Elhuyarrek argitaratua); halaxe ageri da UZEIk egindako lanetan eta Euskalterm Terminologia Banku Publikoan (halako kritikek ez dute inola ere zalantzan jartzen edo gutxiesten UZEIko edo Elhuyarreko lagunek egindako aportazioa: aski lan on, zail eta lagungarria egin zuten denontzat, hain baliabide gutxi zegoen garaian gainera).

Maizenik erabiltzen diren hiztegietan, hau esaten zaigu:

Elhuyar

Uzki

1 iz. Anat.

ano, orificio anal

2 iz. Ipar.

culo, trasero

Zehazki

ano m uzki; ipurtzulo adkor, atzeko zulo adkor.

Baina, nik dakidala, eta Orotariko Euskal Hiztegian begiratuta, «uzki» ipurdi hitzaren sinonimo hutsa da, hitz hori erabiltzen duten gehien-gehienentzat behinik behin. Badiat uzkian zilo bat / beti hire zerbutxuko, / zabalik diat nahi dianian / hantik sudurra sartzeko.

Zuloa izendatzeko, jakina, ipurdi/uzki + zulo/zilo elkarketaz baliatzen gara. Horregatik diot nik «ano/anus» hori «ipurtzulo» eta «uzki-zilo» esan beharko genukeela. Badakit gaztelaniadunok «ano» esaten dugunean beste erregistro maila batean ari garela, eta ipurtzulo edo uzki-zilo erabiltzeak ez dirudiela egokiena anatomiaz hitz egiteko. Baina, beste hitz baten premian bagaude hizkera finagoan edo teknikoan edo dena delakoan erabiltzeko, beste zerbait beharko genuke, maileguaz baliatu beharko genuke segur aski. Gure auzo-erdarei begiratuta hauxe ikusten dugu: gaztelaniak, italierak eta galegoak «ano» dute; frantsesak, katalanak, portugesak, ingelesak eta alemanak, «anus».

«Anoa» edo «anusa» proposa liteke. Baten batek esan lezake gure aitak lanerako «companaje» deitzen zion horrekin nahas litekeela «anoa», baina polisemia ez da halako traba ere. «Anusa» ere esan genezake.

Beharbada honek ez du bueltarik, eta izugarri zabaldua dago hitza, baina nik, besterik gabe, problematika honen atzean dagoen tranpa utzi nahi dut agerian: hitz baten premia sentitu, eta, ordain gisa, bazterreko euskalki batekoa hartzea horretarako, baina esanahia aldatuta. Imajinatu, segundo bakar batzuez, zer esanen luketen euskaldun gehienek erabakia alderantzizkoa izan balitz: culo / cul = uzki; ano / anus = ipurdi.

OHATZEA

Antzeko zerbait gertatzen da «litera» edo «lit superposable» hitzarekin. Begira zer dioten hiztegi erabilienek:

Elhuyar

Litera

1s.f.

ohatze

En mi habitación hay dos literas: nire gelan bi ohatze daude.

Zehazki

Litera

1 f elkarren gaineko ohe(ak), elkarren gaineko(ak).

2 (de barco, tren) ohexka, ohatze.

Ez da egokia, nire ustez. Ohatzea, hitza erabiltzen dugun gehienontzat, ez da litera bat. Litera ohe espezifiko bat da, eta, beraz, bi bide baizik ez ditugu horretarako: edo mailegua (literak, lits superposés, bunk beds), edo hitza sortzea. Baina ez da zilegi, nire ustez, norberarentzat bitxia-edo den hitza hartu, esanahia aldatu, eta guk nahi dugun horretarako erabiltzea.

Posted on

Elurra ari du Gasteizen

Itziar Otegi Aranburu

Elurra ari du Gasteizen. Gogotik. Ordenagailu aurrean eserita nagoela, leihora joaten zaizkit begiak ihesi, luma arinen pare haizearekin jolas eginez goitik behera datozen elur malutengana. Begiekin batera, gogoa ere urrun joan zait, duela urte batzuk beste leiho baten aurrean, beste elur maluta batzuei begira egon nintzen hartara.

Mon pays, c’est la neige… etorri zait gogora. Baina ez, ez zen horrela zehazki. «Mon pays ce n’est pas un pays, c’est l’hiver» kantatzen zuen Gilles Vigneault Quebeceko kantariak. Neguan, zuria baita nagusi Quebecen. Elurrak den-dena hartzen du, metrotik gorako altueran pilatzen da espaloitan, eta, aldian behin, oinezkoentzako lekua egiteko, kamioitan kargatu eta beste norabait eraman behar izaten dute, elur-hondakindegietara.

Baina tira, jarrai dezadan irakurtzen.

Badakigu, hala ere, ezinezkoa dela hizkuntza baten argazki oso eta zehatza lortzea; bai une historiko jakin bat harturik (banakako erabileren batez bestekoa baita Hizkuntza, hots, abstrakzio bat), eta bai, areago, denboran zehar (aldatuz baitoa etengabe).

Mon pays ce n’est pas un pays, c’est ma langue bota dit gogoak, traizioz. Hara, hemen dut. Sumatzen dut. Badatorkit, berriz ere, nire irudimen-inflazio ditxosozkoa, lana galaraztera. Uxatu, eta berriz ere irakurketari lotzen saiatzen naiz.

Hizkuntza guztiei dagozkienak dira, beraz, kontuok, indar finkatzaileen eta aldatzaileen arteko dialektika hori barne. Bestetik, orain arte bakarturik irudikatu badugu ere hizkuntza, gauza jakina da elkarrekiko tratua dutela hizkuntza askok.

Ez al hion behin idazle bati irakurri, leku fisiko bati lotua baino, norberarekin eramaten den zerbait dela egun euskara, edo hala ikusten zuela berak? Halako zerbait. Ez dakit ba…

Garbi dago hizkuntzaren gizarte-egoera horrek isla garbia izango duela banakako hiztunen buruan (aldi berean gizartezkoa eta norbanakakoa baita hizkuntzen izaera), eta, hiztunok hizkuntza biotan elebidun diren kasuan, erlazio desorekatu horren proiekzio moduko bat aurkituko dugula sarritan: hizkuntza nagusia sendo(ago) eta menderatua ahul(ago).

«Le français, on l’apprend; l’anglais, on l’attrape» esan zuen Brunswick Berriko irakasle hark, Laval Unibertsitatera elebitasun gehigarriaz hitzaldia ematera etorri zenean. Alegia, Quebecen frantsesa ikasi egiten dutela, baina ingelesa… ingelesa sartu egiten zaiela hezurretaraino, nahi gabe, izurrite bat bezala. Ondo sartu ere. Gogoan dut nola Miren Ibarluzea eta bioi, Quebecera iritsi berritan, jendeari helbide bat galdetu eta, eskerrak eman ostean, «Bienvenu» erantzuten ziguten. «Arraioa, hau da jende abegikorra, hau!» esaten genuen geure artean. Handik gutxira, ordea, konturatu ginen ez zitzaizkigula ari ongietorria ematen, baizik eta ez horregatik esateko, ingelesezko «You’re welcome» esapidearen kalkoa erabiltzen zutela.

Kontaktu estuaren kasuan, hizkuntza bataren berezko moldeetan nahasmenak sor ditzake bestearen eraginak (tipikoki, elebidun batzuek ez dituzte guztiz bereizten bi kodeak).

Kalko-ehizan gogotik aritzen ginen Mireille Martin irakaslearen Grammaire et Lexique ikasgaian, Lionel Meney-ren Dictionnaire Québécois-françaisez horniturik. Pour mieux se comprendre entre francophones, zioen, azalean, 1.800 orritik gorako liburukote hark. Bezperako Le Soleil eta beste egunkari batzuk hartu, eta luze gabe aurkitzen genituen, alafede, kalkoak eta interferentziak. Gurean bezalatsu.

Eragin guztiz desorekatuaren kasuan, hizkuntza nagusiak jan egin dezake menderatua (aurrena desitxuratuz, hurrena desegituratuz eta azkenik deseginez).

Desitxuratu, desegituratu, desegin… Deserritu.

Tira, alferrik da. Gaur ez nago lanerako. Eman dezadan amore. Kontra egiten saiatu gabe, berriz ere leihoz haratagoko elur malutei lotu diet begiratua.

Negua ari du aurten, bota dit orduan gogoak. Hasperen egin dut. Otzan, nire gogo hezikaitzari men eginez, tiraderatik paper batzuk atera eta ariketa gisa aspaldi egiten hasi nintzen itzulpen bati heldu diot berriz.

Negua ari du aurten. Hotza. Bustia. Hezurrak zurminduta gaude, sabela beti erdi bat gose eta beste erdia huts. (…) Hotzak, aiduru gaude baina, ez gaitu hiltzen ahal guk nahi bezain fite. Bizia biziari aldezten zaiola.

Gogoratu dut oso zaila iruditu zitzaidala esaldiok gaztelaniara itzultzea. Itzulpen-ariketa horretan sumatu nuela, oso garbi, elkarrengandik zeinen urrun dauden euskara eta gaztelania, hizkuntza gisa. Antipodetan. Eta halako lasaitasun bat sentitu nuela, esaldi gozakaitz horiekin borrokan.

Baratzeko hormaren kontra fusilatuak nola abailtzen diren begira egoten gara geure aterpetik, euriari begira bezala. Ikusteko ederrenak isilik jausten direnak dira, ez negar bat, ez erantzukirik, harro nahiz apal, keizuak itsutuak zein penak sorgortuak bala tantolak lotu eta etzan.

Bala tantolak lotu eta etzan… Ah, zer zaila, zer zaila gaztelaniara itzultzen… Zer aparte dauden hizkuntzok elkarrengandik. Aparteago baleude hiztunon buruan…

Posted on

Hollywoodeko amaiera bat

Asier Larrinaga Larrazabal

Hogeita hamar urteko historian, ETBk mutur batetik bestera egin du: ia barne-produkziorik ez izatetik ia kanpo-produkziorik ez izatera. Kanpo-produkzioa euskarara ekartzen duen jarduera profesionalaren ikuspegi hutsetik begiratuta, tamalgarria da eboluzio hori, lan-bolumenik handiena esperientziarik txikieneko eta irizpiderik makaleneko garaian gertatu baitzen. Egun esperientzia oparoagoa eta irizpide kontrastatuagoak dauzkagulakoan, gogoeta batzuk ekarri nahi ditut foro honetara, egunen batean ―laster izango ahal da!― euskarazko bikoizketarako politika bat lantzeko baliagarri izan daitezkeelakoan.

1. Artelanak sortzaileak gauzatu dituen bezala ezagutu eta gozatu nahi nituzke beti. Esan nahi al du horrek bikoizketa aukera kaskarra dela ikus-entzunezko produkzioentzat? Ba, ez! Alde batera uztera noa Literaturaren analogia egitea. Dostoievski euskaraz/frantsesez/gaztelaniaz/… irakurri duenak Dostoievski irakurri duela sinesten badu, zergatik esan behar dut nik besterik? Nire argudioa beste alde batetik doa.

Ikus-entzunezko produkzioak, oro har, ez dira artelanak; kontsumo-gaiak dira, telebistarako produkzioak batik bat. Arteak badu lekua telebistan ―gogora bedi, esate baterako, “Klasikoak jatorriz”, ETB1ek 2000-2001ean Casablanca, Irma eztia eta beste hainbat pelikularekin osaturiko espazioa―, baina ez du zentzurik Magnum, Heroiak edo Who doktorea aisialdirako produktu bat baino gehiago izango balira bezala tratatzea, berorien inguruan pizten den kultua gorabehera.

2. Kontsumo arretagabea da nagusi telebista aurrean jartzen garenean. Zer egiten ez ote dugu telebistari begira: egunkaria irakurri, SMSak bidali, afaldu, kuluxka bat egin, makinarekin jokatu… Horrela ez dago azpidatziei adi egoterik. Zinema-aretoak, ordea, jarrera aktiboagoa eskatzen dio ikusleari, eta aisialdiko esperientzia bat baino gehiago eskain diezaioke. Azpidazketa zentzuzko aukera bat izan daiteke.

3. Hizkuntzen ikaskuntza erabiltzen da askotan azpidazketaren aldeko argudio gisa. Frogatuta dago: jatorrizko hizkuntzan azpidaztea oso bitarteko ona da hizkuntza horren ikasleentzat. Frogatuta dago: hizkuntza germanikoen hiztunek errazago eta hobeto ikasten dute ingelesa. Eta, horrez gainera, erabateko ziurtasunez esan dezaket guk ere ―gure hizkuntza germanikoa izan ez arren― egun osoa ingelesean murgilduta emango bagenu ingelesdun natiboen maila erdietsiko genukeela.

Aspirazio indibidual modura, txalogarria ere bada hain goian jartzea begiak. Proiektu kolektibo modura, ez da arrazoizkoa C1 maila baino gehiago lortzeko sistema antolatzea bitarteko publikoekin. Horrela ulertzen ez bada, euskara lehia berdinez batera bultza daiteke. Euskarazko telebistan, dagoeneko, saihets batetik baino gehiagotatik hasi zaizkio saka egiten gure mintzairari.

4. Ingurunea da euskarazko telebista ulertzeko kontzeptu gakoa. Euskal Telebista euskararen ingurunea osatzeko eta hedatzeko sortu zen, gure hizkuntza ―gaur egun ere minoritarioa dena― intimitatearen eremura murriztua zen une batean. Beste modu batean esanda, euskarazko telebistak ez dauka zentzurik, euskaldunei informazio-, kultura- eta entretenimendu-eskaintza euskaraz egiteko helburua ez badu.

Hori baino gehiago. Euskarazko telebistan Hollywoodeko pelikulen eta telesailen kontsumoa zail, deseroso edo neketsu ―azpidatzita― jartzen bazaigu, “zap” soil batera daukagu produktu bera ―eta gehiago― frantsesez zein gaztelaniaz mintzatua. Ez gara linboan bizi, ez Holandan, ez Eskandinavian. Euskararen ingurunea txiki geratzen bazaigu, interes aizunen zerbitzuan jarria dela hautematen badugu, edo ―oro har― gogobetegarri ez bazaigu, erraz baino errazagoa zaigu abandonatzea eta gaztelaniaren edo frantsesaren ingurunera aldatzea.

Hainbat iragarle eta gerolarik diote ―ikus-entzunezkoei dagokienez, bederen― dagoeneko hiztun gazteak beste ingurune batean, beste orbita batean daudela, telebista bertan behera utzi dutela ordenagailuak eta Internetek erakarrita, eta pelikulak eta serieak Interneten eskuratu eta ordenagailuan ikusten dituztela. Ingelesez. Iragarle eta gerolarion ondorioa da telebistak etorkizun laburra duela, bikoizketak are laburragoa, eta, horrenbestez, hobe dela bertan amaitzea.

Hasteko eta behin. Gazte ez garenok ere jaisten ditugu pelikulak eta serieak Internetetik ―eta, hala ere, telebista-kontsumoak gora egin du azkenaldian, adin-tarte guztietan―. Bigarrenik, pertsona bakarra ezagutzen dut ikus-entzunezkoak ingeles hutsean kontsumitzeko gai dena: hainbat urtetan Londresen bizi izan zen lagun bat. Gainerako “pirata” guztiek gaztelaniaz bikoiztutako bertsioa jaitsi ahal izan arte itxaroten dugu, edo, irrika bizian egotekotan, gaztelaniaz edozelan azpidatzitako bertsioa irensten dugu.

Zentzuzko bikoizketa-politika batek esparru horiek euskararen ingurunera ekartzea ipiniko luke helburutzat(1): film eta telesail gehiago bikoiztuz, bertsio bikoiztuei ziberespazioan bide egitea erraztuz… Zentzuzko bikoizketa-politika bat ez litzateke oinarritu beharko hemendik-batek-daki-zenbat-urtetara telebistarekin loturiko kontsumo-ohituretan gerta litekeen ausazko aldaketa batean, eta, are gutxiago, ez luke irabazitako esparruetan atzera egin behar eta euskalduna gaztelaniaren edo frantsesaren orbitara bultzatu.

5. Ohitura eta zaletasuna sor dezaketen produktuei eman behar zaie lehentasuna. Kategoria horretan, publiko zabala bil dezaketen produktuak zein publiko minoritarioari zuzenduak sartzen dira. Ez, ordea, istorioa amaitu baino lehen amaituriko teleserieak, kanal guztietatik igarotako pelikulak, Resinesen filmografia osoa, kalaka errukigabeak, eta beste.

6. EAEko produkzioa ez litzateke salbuespen izan behar, diru publikoz hornitzen bada, behintzat. Ez zait iruditzen, adibidez, Chaika-k ―ETBk jarritako diruarekin euskaraz bikoiztu den azken pelikulak― ikus-entzunezko produktuak euskaraz kontsumitzeko ohitura eta zaletasuna sor dezakeenik.

ETB, baina, era horretako inbertsioak egitera behartuta dago. Espainiar estatuko legediaren arabera(2), telebista publikoek diru-sarreren % 6 Europako ikus-entzunezko obrak finantzatzera zuzendu behar dute (pribatuek: % 5). Betebehar horren onuraduna Euskadiko ikus-entzunezko industria izan zedin, ETBk hitzarmen bat sinatu zuen EAEko produktore-elkarteekin.

Hitzarmen horren bertutez, ETBk aurrekontuaren % 16-20 ipintzen du aurkezten zaizkion gaztelaniazko produkzioetan(3), eta diru horren parte bat euskarazko bertsioa (bikoizketa) sortzera zuzentzen da. Urteak igarota, esan daiteke ez zela guztiz asmatu hitzarmen harekin, produktore batzuen aldetik ez baita sumatzen ez ikusleekin konektatzeko kezkarik, ez diru-laguntza ematen dien telebista-enpresaren programazio-premien gaineko ardurarik, ez Euskadiko sektore hau jasangarri egiteko interesik.

7. Filmografia Unibertsala proiektua funtsezkoa iruditzen zait. Literatura Unibertsala bildumaren ildoari jarraiturik, historiako filmik onenak aukeratu ―hasteko, XX. mendeko ehun aipatuenak―, eta DVDan argitaratu beharko lirateke, kalitatezko edizioan: bereizmen handian, euskarazko lokuzioarekin eta jatorrizko hizkuntzako lokuzioarekin, euskarazko azpidatziekin eta jatorrizko hizkuntzako azpidatziekin.

Euskaldun kontsumitzaile modura, nahitaezkoa irizten diot bikoizketak eskain dezakeen produktuari. Badira bat ez datozen ahotsak, euskararen ingurunea azpidazketa bidez zabalduko eta hedatuko dela predikatzen dutenak. Oraingoz, partida euren alde jartzea lortu dute, tamalez. Sinetsita nago estrategia hori guztiz erratua dela.

Izan nadin optimista, eta amai dezadan post hau tonu alaiagoan. Lehengoan, izenburuen jokoa proposatu zigun Koro Garmendiak, eta, ondo baderitzozue, jokoarekin segituko dut. Zelan jarri zaio Woody Allenen 2002ko filmari euskaraz azpidatzitako bertsioan? Ba, horixe opa diot nik euskarazko bikoizketari.

– – –

(1) Ez dut ahaztu nahi dagoeneko badirela horretan ari diren ekimenak. Nik azpitituluak eta Euskal Encodings webguneak ezagutzen ditut.

(2) “Obligación de financiación” atalean klik eginez gero, urteroko inbertsioen txostenak kontsulta daitezke. Txostenok ondo ulertzeko, aintzat har bedi telebista autonomikoen artetik ETBk bakarrik zenbatzen duela diru-sarrera gisa gobernutik jasotzen duen diru guztia.

(3) Euskaraz aurkezten diren proiektuen kasuan (Aupa, Etxebeste!, Xora, Ander, Kutsidazu bidea, Ixabel…), ETBk aurrekontuaren % 35-50 jartzen du.

Posted on

Euskarara ekarritako autore baten euskal ahotsa(k)

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Orain dela lau bat hilabete, aspalditik –aspalditik baina tarteka– buruan nerabilen itzulpen proiektu bati heltzeko unea iritsia zela iruditu zitzaidan. Nire kasa hasiko nintzen, ariketa gisa, ustez eta ez zela oso zaila izanen ondotik nork argitaratuko aurkitzea. Baina idazle horren nobelari ekin behar niola behin erabakita, oraindik ere guztiz argitu ez dudan zalantza bat iltzatu zitzaidan buruan, ezin eta deliberatu nola heldu liburu bat jada euskaratua zuen egile horren beste nobela horri: zer toki egin behar nion nire itzulpen lanean autorearen lehen euskal ahots horri? Edo, hobeki esan, zer toki egin NAHI nion?

Aitortu beharra dut ez dakidala itzulpengintzaren teorian zer gogoetabide eragin dituen nire zalantza horrek, edo guztiz eta erabat onartua den ezen, itzultzaile-sortzaileak bere interpretazioa eta bertsioa emateko askatasuna duenez, ez diela zertan begiratu autore horren itzulpenek xede hizkuntzan jada sortu dituzten testu eta idazkerei. Bila ibili naiz, pixka bat, han eta hemen, Interneten bereziki, itzulpengintzari buruzko aldizkari edo blogen batean horri buruzko gogoetaren bat irakurriko nuelakoan. Lan baten berritzulpenei buruzko hausnarketak baino ez ditut aurkitu, jakingarriak oso. Ikasi dudanez, dagoeneko itzulitako obra bat berritzuli behar dutelarik, itzultzaile gehienek aurreko itzulpena aintzat hartu gabe heltzen omen diote lanari, eta itzulpena bukatutakoan soilik hartzen dute/dituzte aurreko bertsioa(k), egindakoarekin erkatzeko, pasarte katramilatsuren bat argitzeko eta abar, hau da, itzultzaile ugarik beste hizkuntzetako itzulpenak kontsultatzen dituzten/ditugun helburu bertsuetarako (bide batez, bilaketa horretan ari nintzela, behin baino gehiagotan irakurri dut batzuen aburuz berritzulpenak soilik izan daitezkeela itzulpen bikainak !?)

Dena den, onartuta ere sormenerako askatasun horrek erakutsi behar diola itzultzaileari itzuli gogo duen egilearen testuan nola barneratu, jatorrizkoa nola interpretatu eta xede hizkuntzan nola birsortu, dena den, diot, buruan zirriborratu egin nituen nire kasu zehatz horretan bururatzen zitzaizkidan aukerak.

  1. Nire askatasuna baliatu nezakeen beste itzultzailearen itzulpena begiratu gabe itzultzeko; hartara, beste itzultzaile horren interpretazio eta erabakiek ez zuten nire testua baldintzatuko. Nik zuzenean helduko nion jatorrizko testu sakratuari. Egilearen beste testu batzuk irakurriko nituen, baita egileari buruzkoak ere, egilea albait ongien ezagutu nahian, baina ez nion beste euskal itzultzaile horri utziko nire interpretazioa kutsa zezan. Gehienez ere, lana bukatutakoan joko nuen euskal testu horretara.
  2. Nire askatasuna erabil nezakeen, aurreko itzulpenaren idazkera hertsiki antzeratzeko, bi testuen arteko zubi ikusgarri bat eraikiz, euskal irakurleek estilo eta ezaugarri berberekin topo egin zezaten: izan ere, idazle baten estiloa gustuko dugunean, atsegin zaigun azal horren bila ibili ohi gara haren liburuetan, nire ustez. Bestetik, oso ideia tentagarria iruditu zitzaidan, are estilo ariketa interesgarria ere. Duda bakarra sinesteko modukoa aterako ote zitzaidan.
  3. Eta, azkenik, nire askatasuna aldarrika nezakeen erdibidera jotzeko: itzulitako aurreko testu hori irakurtzea, egilearengana hurbiltzeko beste modu bat delako, eta, gainera, itzulpen hori kontuan hartzea, ez hari hertsiki lotuz baina bai aintzat hartuz aurreko itzultzaileak hobetsitako bide batzuk, lexikoan, puntuazioan, euskalki kutsuko hitzen zipriztinetan, baliabide sintaktiko zenbaitetan… Azken batean, kritikarien arabera, egilearen idazkera eta teknika jakin baten erakusleak dira, bai jada itzulitako hori bai nire itzulgaia.

Eta korapilo hori ezin askatuz nenbilela eta, noski, artean itzulpenari heltzen ez niola, hara! Nobela horixe itzultzeko proposamena heldu zitzaidan: itzultzeko eta argitaratzeko. Eta, eleberri horrekin batera, liburu berean, idazle beraren beste testu labur eta jada itzuli bat emanen zen argitara. Beraz, hortxe neukan ditxosozko korapiloa, estuagoa, berretua! Edo, aitzitik, pentsatu nuen gero, hein batean askatua, zeren inork ez zuen zalantzan jarriko edizio berean aterako ziren bi testuen arteko kohesioa bilatzearen onura. Izan ere, itzultzaile batek baino gehiagok itzulitako ipuin bildumen kritiketan, adibidez, ez da nabari esku bat baino gehiago ibili denik eta antzeko esaldiak irakurri izan ditugu, hizkera batasun hori egokia dela iradokiz.

Horiek horrela, zuzentzaile lanaz arduratuko denari proposatu nion beste testu labur jada itzuli horren estiloa antzeratzeko saioa eginen nuela –lehenagotik nuen kezka horren berri eman gabe betiere–, baina, bizitzan sarritan gertatu ohi den bezala, zuzentzaileari ez zitzaion hain komenigarria iruditu nire ustez ganorazkoa zen irtenbide bakar hori (hain zuzen ere, gaiari buruzko mezu trukean ginela otu zitzaidan artikulu hau idaztea). Nolanahi den ere, beste itzultzaileari ere bururatu zaio egokia dela itzulpen biak nolabait hurbiltzen saiatzea, argitalpen bakarrean joanen direnez gero; eta, areago, bere estiloa nirera hurbiltzeko prest dago, erakutsiz horrela, hari ere niri bezala, ez zaigula burugabekeria erabatekoa iruditzen geure euskara moldeetatik aldentzea itzulpenetan, nahiz eta jakin ohartuki nahiz ohartu gabe norberaren itzulpen moduen automatismo eta hobespenen lorratzak azalduko direla testuan.

Zer egin, hala ere, hasierako zalantza horrekin? Nola eta zenbateraino utzi lehenagoko itzulpen horri nire/gure testuak blaitzen? Ba, ez dakit. Orain, bestalde, bi itzultzaileon afera da hori. Eta, gainera, horrekin aski ez, eta beste duda bat sortu zait berriki, liburuaren euskal bertsioa mamitzerakoan kontuan har dezakedan beste baliabide bat bururatu baitzait, blog honetan hain maiz agertu den garbizalekeriaren kontuaren eraginez, ziur asko: kontuan hartuta itzuli beharreko idazlea literatura modernistaren idazle funtsezkoenetako bat izan zela, aldrebeskeria litzateke Lauaxetaren edo Lizardiren idazmoduen ezaugarriren bat nola edo hala, hein batean, apur bat, antzeratzea? Halako batean, esate baterako, metafora batean bultzi bat agertzea?

Aurreko astean, badaezpada ere, gau-mahaiaren gaineko liburu-metan utzi nuen Farorantz, eskura, eta noizean behin pasarteren bat berrirakurtzen dut, zer gerta ere, gero eta maizago, egia esateko, liburua bikaina delako eta orobat itzulpena. Eta, badaezpada ere, egongelako apalategitik atera ditut Arrats beran eta Biotz-begietan, eta bestearen konpainia noblean daude orain, zer gerta ere…

Posted on

Itzultzaile baten berri

Angel Erro

Idazleek berek baino zerizan nazionalagoa dute itzultzaileek. Itzultzaile gutxik gainditu dute beren hizkuntzako muga, eragina edo garrantzia izatekotan xede-hizkuntzan izango da. Martin Lutero (Bibliaren itzultzailea) edo Richard Francis Burton (Mila gau eta bat gehiago-rena) izan litezke bat-batean burura datozkidan bakanetarikoak. Gaur hirugarren baten berri eman nahiko nuke laburki. Douglas R. Hofstadter. Matematikan lizentziatua, Fisikan doktore eta Michigango Unibertsitateko Zientzia Kognitiboetako katedraduna, baina saiakera mitiko baten egilea izateagatik ezagunagoa: Gödel, Escher, Bach: an Eternal Golden Braid, 1980ean Pulitzer Saria eskuratu zuena eta zertan datzan zail samarra. Nik irakurrita ere ez dut argiegi. Baina derradan izenburuan aipatzen diren logikariak, artistak eta musikariak beren lanetan agertzen duten errepikaritasun sortzailea ardatza hartzen duela. Zailtasuna dator, besteak beste, oso hizkera ludikoa erabiltzen duela, hitz-jokoez josia eta maiz horrexek ematen dio hausnarketari abiapuntua. Itzulpen lan eskerga. Izan ere, luzaro itzulgaitzat jo zen. Sarreran gaztelaniazko itzulpenaren istorioa kontatzen du egileak berak, derrigorrez, liburua beste hizkuntza batzuetan atera eta, zertxobait bada ere, ulergarria gertatzea nahi bazuen itzultzaileei jarraibide zorrotzak eman behar zizkien. Haren liburuaren itzultzaileekiko harremanak eta bere lanaren itzulgarritasunak akaso eremu horretan interesatzera bultzatuko zuen. Le Ton beau de Marot: In Praise of the Music of Language atera zuelako 1997an, non, zortziehunetik gora orrialdetan (Gödel, Escher, Bach ere mila orrialdetik gertu zebilen), Clément Marot XVI. mendeko poeta frantsesaren olerkitxo bat itzultzen saiatzen den, eta, hausnarketekin eta analisiekin tartekatuta laurogei bat aukera eskaintzen ditu (bat izan ezik, denak ingelesez). Ez dut liburu hau irakurri. Wikipediaren arabera:

Groups of translations alternate with analysis and commentary on the same throughout the book. However, Hofstadter’s reading of the idea of ‘translation’ goes deeper than simply that of translating between languages. Translation between frames of reference — languages, cultures, modes of expression, or indeed between one person’s thoughts and another — becomes an element in many of the same concepts Hofstadter has addressed in prior works, such as reference and self-reference, structure and function, and artificial intelligence.

Maroten olerki hori ez da itzuli duen gauza bakarra. Françoise Sagan-en La Chamade eleberria ere, That Mad Ache izenburu bitxia emanez, itzuli du, edo itzuli bainoago berridatzi du, eta Saganen eleberria baino luzeagoa den saiakeratxo batez lagundu du, non itzulpena ekintza sortzailetzat defendatzen baitu. Liburu hau ez dut irakurri. Beste liburu bat, Hofstadterrena irakurri ez dudana, eta egia esanda, irakurtzeko jakin min handia ematen didana Walter Veltroni Italiako Partito Democratico-ko idazkari nagusia izandako eta Erromako alkate ohiaren La scoperta dell’alba (2006) eleberriaren ingelesezko itzulpena da, ez baitu hitzaurre teorikorik egin (!) eta ez zaidalako bururatzen zer ikusi dion bigarren mailako literatur lan honi (zeinaren gainean aurten pelikula bat egin duten Italian) bere interesa pizteko.  Irudimena askatzen badut bururatzen zaidana ez da blog sarrera honetan sartzen.

Posted on

Isuri, korritu…

Fernando Rey Escalera

Aitortu dezadan, lehenik eta behin, bestelakoa imajinatzen nuela nik hasieran 31 eskutik. Egunero-egunero itzulpengintzarekin lotutako zertxobait agertuko zela espero nuen nik, baina tanta bat, zer pentsatua eman behar zuen daturen bat, orain hitz bat, orain esaldi baten inguruko zailtasuna, orain pasadizo bat, betiere labur. Eta ikusten dut, oro har, karga handikoak direla artikulu gehienak, gogoeta eta lan mardulak.

Ongi iruditzen zait, eta, blogaren arduradunek esaten duten bezala, artikulu-egileek zer nahi duten, horixe izanen da bloga. Dena dela, nik nahiago buruan nuen horri segitu, eta, praktikan gertatutako txikikeriak aitzakia hartuta, nire aletxoa bota.

Aste hauetan, Garazi Arrula tafallarrak euskaratu eta hemendik laster Txalapartak argitaratuko duen liburu bat zuzentzen ari naiz: Venusen Delta, kontakizun erotikoak, Anaïs Ninena.

Problema bat ikusi dut gaztelaniazko «correrse» kontzeptuaren ordaina ematerakoan.

Eztabaida luzea pitz lezake soluzio egokien faltaren arrazoiak, baina egia da hiztegiei begiratuta kontuak nahasita daudela.

Lehenbizi, harrigarria da Sexologiako hiztegiak aipamenik ere ez egitea.

Beste hiztegi batzuetara joaz, hauek aurkitzen ditugu:

a)      Elhuyar:

19 v.prnl. (vulg.) orgasmora iritsi, orgasmoa izan

b)      Zehazki:

16 vulg (tener orgasmo) etorri, korritu beh, isuri goi; ella volvió a correrse, neska berriro isuri zen; ¡que me corro!, banator, banator!

c)      Labayru:

16 vb. prnl. (vulg.) Tener un orgasmo orgasmoa euki/eduki | izan, orgasmora heldu.

Ramon Etxezarretaren Hiztegi erotikoak ez dakar correrse sarrera, nahiz eta ordain asko eman beste sarrera batzuen bidez (eyacular, orgasmoa):

bapo gelditu, busti, eskapatu, gainezka egin, hustu, isuri, joan / etorri egin, korritu, partidoa bukatu, zurrustatu, hazia bota, joan, asetu, atsegin hartu, grinak asetu

Bi gauza egin zaizkit harrigarri. Bata, erregistro desberdinak ez bereiztea, ez baita erregistro bera «correrse» edo «tener o llegar al orgasmo». Bestea, zehaztasun falta, espezifikotasun falta, ñabardurak inportanteak baitira, ez baita apenas berezitasunik ageri emakumeen eta gizonen korritze kontzeptuak direla-eta.

Erregistro formalerako –iruditzen zait, dena dela, sexu hezkuntza dela-eta lehenago formaltzat hartzen ziren zenbait esapide arruntak direla gaur egun–, «orgasmoa izan», «orgasmora ailegatu, iritsi, heldu» dugu nire ustez bide normalena.

Erregistro arruntagoetarako, correrse aditzaren pare, Hegoaldean behinik behin, korritu iruditzen zait modu zabalduena, eta ongi etorria izan dadila mailegua. Zuetako inork besterik baldin badu, hainbat hobe.

Horien artean gelditzen dira hiztegietan proposatzen diren etorri eta joan. Zehazkik «banator, banator» dio. Niri eta nire lagun batzuei bitxi samarra iruditzen zaigu, baina tira. Aukeran, nahiago joan. Kike Amonarrizi behin aditutako txiste batean oso ongi ematen zuen joan aditzak, eta aise ulertzen zen, testuinguru horretan, jakina (bikote bat larrutan ari da bere gelan, eta umeak, beretik, zera aditu dio amari: «Banoa, banoa». Orduan, umeak oihu egin, eta galdetu dio: «Ama, baina nora zoaz?»). Etorri ilunagoa iruditzen zait.

Heldu, iritsi edo ailegatu, huts-hutsean, motz gelditzen dira testuinguru markatu gabeetan, eta, eufemismoak direnez, hobe dugu, behin horretara ezkero, «orgasmora heldu, iritsi, ailegatu» esan.

Komentatu nahi nuen azkena isuri da. Ni harritu egin nau Sarasolaren proposamenak, are gehiago jarri duen adibidearekin: «Neska berriz isuri zen». Isuri aditzak badu bere lekua noski, eta hortxe ditugu «hazia isuri» eta «hazi-isurtzea» eta behar den guztia, baina klimaxera ailegatze hori adierazteko, niri bederen, ez zait egokia gustatzen. Goi mailarako proposatzen du, gainera.

Horretarako, eta proposamen hoberik ez den bitartean, nahiago dut korritu mailegua.

Nire artikulu honek hutsune bat du gutxienez. Ez dakit frantsesez, eta, galdeka ibili banaiz ere, ez zait informazio askorik ailegatu Iparraldeko erabileraz. Aingeru Epaltzak esan dit jouir esaten ote den. Segur aski erregistro maila arruntagoan egonen da beste hitzik ere. Aingeruren bitartez, Itxaro Bordaren aportazioa ailegatu zait. Eta honela zioen:

Hemen ere orgasmoa erraten diaguk, baina gehienetan euskaraz gozatu, atseginez lehertu, erre, gogortu, malgortu, sugartu eta irudimenak hazi ditzakeen hitzak oro baliagarriak direla erraiok hire lagun itzultzaileari.

Esperientzia horiek adierazteko, hamaika modu erabiltzen ahalko genuke, eta hitzekin trebe direnek nahi adina modu eskainiko dizkigute, metaforak barne. Baina hizketa lauan, behar-beharrezkoak ditugu termino horiek.

Eskertuko nituzke zuen aportazioak, edo iritzia behintzat.

Gutako inorentzat ez dira arrotzak esperientzia horiek. Baina, esan, zer esaten dugu?

Posted on

Gipuzkeratik haratago

Fernando Rey Escalera

Orain dela hilabete batzuk, Xabier Olarrak, gure liburu bati buruzko kritika bat ikusita, mezu hau bidali zidan posta elektronikoz:

Kaixo, Fernando:

Hona hemen zer ikusi berri dudan orain dela bederatzi hilabeteko Twitterreko mezu batean: ‘Hilabete bat Montalbanorekin’ irakurtzen ari naiz, italiar hizkuntzatik nafarrerara itzulitako bertsioan (!!!!!)”

Nik itzulitakoak gipuzkerara itzuliak izango dituk, beraz!!! Hamaika ikus-entzuteko jaioak gaituk!!!!”

Kritikak pizgarri izaten dira, eta zer pentsatua eman dit esaldiak. Haserregarri ez, baizik eta gogoetarako akuilu izan zait aipamena.

Andrea Camilleri idazle italiarraren hiru liburu euskaratu dira orain arte. Lehenbizikoa, Gauaren usaina, Josu Zabaletak itzuli zuen. Bigarrena nik, Hilabete bat Montalbanorekin izenburukoa, eta Ander Irizarrek, berriki, hirugarrena, Uraren forma.

Camilleriren ezaugarrietako bat, besteak beste, italiera ezohikoa da, italiera batutik asko urruntzen dena, sizilieraren kutsu nabarmena duena.

Mintzatu naiz beste bi itzultzaileekin, eta, nor bere estiloan, hirurok erabaki genuen euskara batutik sobera ez urruntzea, nahiz eta hirurotako bakoitzak bere ukitua eman jatorrizkoaren tonua nolabait adierazteko.

Itzulpen lanak egiterakoan, eta gehienbat literatur itzulpenetan, gauza bat izan dut gogoan beti: euskara batuan idatzi beharra dagoela, eta jatorrizkoaren berezitasunek behartuta baizik ez dugula atera behar batutik.

Hori hala dela, borroka edo tentsio pixka bat izaten dut gehienetan: neure buruarentzat ez naizela ari garbi edukita, hartzailea nor den aintzat harturik idatzi nahi dut, eta, horregatik, komunikazioa eta ulergarritasuna izanik helburua, garbi dut euskara aski estandarrean egin behar dela, baina, bestetik, nire euskara ez den batean idazteko nolabaiteko deserosotasuna sentitzen dut. Ni, bederen, bi dei horiei kasu eginez aritzen naiz itzulpengintzan. Eta, okerrak oker, ustez behintzat, euskara batuan idazten dut. Jakina, egunero aditzen dudan euskararen oihartzuna dute nire testuek, eta iruditzen zait zilegi dela. Baina, nik dakidala, txokokeriak uxatu nahian, euskara batua da idazten dudana, salbu eta jatorrizkoaren joko bereziren bat adieraztearren espres egindako transgresioak.

La forma dell’acquaren itzulpena irakurri dut, eta zuzenketa egin, nire adiskide Ander Irizarrek eta Xabier Olarrak eskatuta, eta irakurri dut, bestetik, Josu Zabaletaren L’odore della notte ere. Biek ala biek nork bere kutsua eman diote itzulpenari, euskara batutik deus gutxi aldenduz betiere, baina ez zaio inori iruditzen gipuzkerarako itzulpena denik. Baina, nonbait, traba bihurtzen dira jende askorentzat nafarreraren edo bizkaieraren aportazioak.

Irudipena dut euskara batuari buruzko kontzepzio hertsiegia dagoela. Nik dakidala, Euskaltzaindiak bere arau eta gomendioetan adierazitakoaz gainera, euskalki guztien baliabide sintaktiko eta lexiko guztiak dira euskara batua, Hiztegi Batuan edo OEHn baldin baditugu, eta EGLUn deskribatutako guztia da euskara batua.

Itzulpenetan, euskara zentral samarra erabiltzen saiatzen naiz. Dena dela, aberasgarria da literaturarentzat eta euskara batuarentzat mendebaldeko zein ekialdeko moldeek ere tokia izatea. Jende gehiegiren gogoan, gipuzkera aberastu bat da euskara batua, eta, denon hobe beharrez, askoz ere gehiago da edo izan beharko luke.

Ideia batzuk dabilzkit bueltaka buruan: nolako lekua duen euskalkiak itzulpengintzan; zilegi edo komenigarria ote den batzuek «Marteko euskara» deitzen duten hori erabiltzea —hango eta hemengo baliabide sintaktiko eta lexikoak nahasiz sortutakoa—, zenbateko autozentsura egin behar izaten duten Euskal Herriko muturretako euskaldunek…

Baina orain denari ezin heldu. Izanen dugu aukera geroago ere.

Posted on

Antropologoen begiradak

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Blog honetan gai, kezka, proposamen, iritzi-truke eta galdera asko agertu dira dagoeneko. Hamaika ikuspuntu baliatu ditugu hizkuntzari eta hizkuntz erabilerei begiratzeko, interesgarriak ez ezik elkarren osagarri eta aberasgarriak guztiak. Eta, horixe da, jada esan den bezala, blog honen dohain handienetako bat.

Horregatik, gaur, gure kezka eta arduretako zenbaiti beste talaia batetik so egiten dieten adituen lanak aldarrikatu nahiko nituzke: gizarte eta kultur antropologoen lanak eta begiradak. Sinetsita nago hagitz komenigarria izanen litzatekeela antropologoen eta euskalgintzako eragileen arteko solasa eta elkarlana indartzea.

Antropologia eta euskalgintza elkarri begirago jarri behar ditugula uste dut, baiki. Euskal antropologoek, besteak beste, hizkuntza-komunitate sendo bat osatu nahian gabiltzan euskaldunoi komeni zaizkigun estrategiak, ibilbide, tresna eta politikak diseinatzen laguntzen ahal digute: batetik, etnografien eta azterketa kualitatibo txikien bidez, egungo errealitateak beste modu batez argitzen lagun diezagukete, eskuartean darabiltzagun auzi eta korapilo batzuen ertz ikusezinak ikusarazten; eta, bestetik, beste zientzia arlo batzuetarako garatutako hausnarketa eta kontzeptu teoriko baliagarriak ekar ditzakete euskalgintzaren intereseko aztergaietara.

Har dezagun blogean agertu den kezka bat: hiztun batzuen euskalkikeria eta zenbait testuingurutan ahoskatu bezala idazteko zabaltzen ari omen den ohitura. Paskual Rekaldek, gaia plazaratu dutenetako batek, hauxe galdetzen dio bere buruari (eta gainerakoei): “Ez dakit zer erdiesten dugun edo zertan aberasten dugun hizkuntza “itenalkoizu” (egiten ahalko duzu), “fan biu” (joan behar dugu) edo “eingo al deu” (egingo al degu) modukoak idatziz”. Ikerketa etnografikoaren baliabideak, nire ustez, oso emankorrak izan daitezke halako galdera motak erantzuten saiatzeko. Etnografiak teknika eta kontzeptu bereziak baliatzen ditu ikertzeko eta informazioa bildu eta tratatzeko (parte-hartuzko behaketa, objektibotasunaren ordez intersubjektibotasuna bilatzea, jarrera dialogikoa…), helburua beti izanik azterturiko subjektuen jokamoldeak (gure kasu horretan hizkuntz jokamoldeak) gidatzen dituzten arrazoibideak ulertzen saiatzea.

Ikerketa antropologikoaren eta hizkuntza antropologiaren corpus teorikoak, metodoak eta teknikak erabil genitzake, orobat, aztertzeko euskal kulturgintzaren ikusezintasunaren nondik-norakoak; ikusteko noraino duen arrazoi Koldo J. Garaik dioenean gure burmuinen konfigurazio kognitiboa aldatu eta espainolez formateatu zaigula; argitzeko benetan egia ote den hiztun guztioi beti “zapatilak, mikroondasa edo labadora” erabiltzea naturalki erosoagoak zaizkigula “txapinak, mikrouhina edo garbigailua” esatea baino (edo, batzuetan behintzat, tartean ez ote dagoen ere pedante izateko edo pedantetzat hartua izateko beldurra, edo gainerakoek erabiltzen duten hitza erabiltzera hertsatua sentitzea, edo euskaldun zahaaaaaaaaarren mintzamoldea antzeratzeko gogoa, edo barregarri agertu nahi ez izatea, edo solaskideak ulertuko ote duen zalantza, edo, edo… edo ez ote dagoen, zenbaitetan, denetarik pixka bat); eta, orobat, ikertzeko, besteak beste, zergatik, inguru soziolinguistiko berdintsuetako ikastola edo D eredu batzuetako gaztetxoen hizkuntz gaitasunak, oro har, hobeak izan ohi diren beste ikastola edo D ereduetako ikasleenak baino…

Tokian tokiko landa-lan ugari egin daitezke gure errealitate soziolinguistiko eta hizkuntz jardun anitzen argigarri. Antropologo batzuk horretan hasiak dira: Jone Miren Hernandez ikerlariak, esate baterako, hizkuntzak etnografia ere behar duela esan zigun aspaldi, eta bere ikerlanen bitartez alor horretan egin daitekeen bidea erakusten ari zaigu.

Baina Euskalgintzaren eta Antropologiaren arteko elkarlana indartuko bada, ezinbestekoa da halaber itzultzaile, zuzentzaile, lexikografo eta terminologoen ekarria, antropologo euskaldunek aukera izan beharko luketelako beren prestakuntzan baliatzen dituzten ikasliburu zein irakurgaiak euskaraz ere irakurtzeko, hartara beren jardun akademikoan, ikerlanetan eta etnografietan behar dituzten hizkera eta termino zientifikoak euskaraz ere egoki erabili ahal izateko (zeren, gaur egun, adibidez, Euskaltermek ez bailieke argituko, nola esan euskaraz etnografia lanetan hain gakoa den estrangement).

Bestetik ere, bada arrazoi handi bat antropologoen begiradak emankorrak izan daitezkeela pentsatzeko: antropologia, gaur egun, euskalgintzaren periferian dago eta, Mª Luz Esteban EHUko Antropologiako irakasleak dioen moduan, kokaleku periferiko horretatik antropologoak ausartagoak izan daitezke (eta are baten batek eskatu duen haize freskoaren ekarle, esanen nuke nik). Horren erakusle izan daiteke Mª Luz Estebanek berak Feminismotik Euskalgintzarako interesgarriak izan daitezkeen hainbat gako proposatuz eman dituen zenbait hitzaldi. Haren ustez, jabekuntza kontzeptua, besteak beste, arras baliagarria izan daiteke euskararen arloko prestakuntza eta hausnarketarako. Eta, bestalde, gure gorputz eta emozioei arreta handiagoz begiratzeko ere proposatzen digu. Ausarta bera, ausartuko al gara gu?

Posted on

Literatur itzultzaile baten egunkaria II

Itziar Otegi Aranburu

Epemuga–2X

Badaukat itzulpenaren lehen bertsio bat. Osoa, baina gordina, trauskila. Hurbilketa primario bat. Nire begi eta garun jipoituetatik dagoeneko igaro dira jatorrizkoaren 382 orrialdeak eta 206.446 hitzak, gehi hitz horien euskal ordain izangaiak. Lan eskerga, baiki, baina eskergagoa oraindik egiteke daukadana: beste bi itzuli, bata jatorrizkoa eta itzulpena parez pare jarrita —jatorrizkoaren esanahi, ñabardura eta efektu estilistiko guztiak zehatz eta egoki bildu ote ditudan egiaztatzeko—, eta beste bat (are, beste batzuk), jatorrizkoa paretik kenduta, «ahaztuta». Gero etorriko da, gainera, zuzentzailearen «epaia», eta harekiko negoziazio zorrotz xehea. Begien bistan, beti, zorioneko esaldi hori: Ahal bezain hurbil, behar bezain urrun. Ados. Baina inork ba al daki non dagoen hurbilaren eta urrunaren arteko muga? Ezetz esango nuke nik. Negoziazio subjektibo batera mugatzen dela auzia. Tout processus de traduction se déroule sur des sables mouvants, esan zuen André Gabastouk Paueko mintegian. Egia berdaderoa. Nik, neure «metodoan», ahalik eta gehien hurbilduz itzuli ohi nuen lehen buelta, eta, gero, hurrengoetan, beharrezkoa irizten nion guztietan, urrundu. «Gaizki», esan zidan behin itzulpengintzaren guru batek, «ez baduzu hasiera-hasieratik zeure egiten testua, gero ez duzu lortuko». Umeak txikiak baino osatuak jaiotzen direla esan zuen Henrike Olasolok Pauen, eta itzulpenek ere, halaxe jaio behar luketela. Metafora egokia, zinez, itzulpen gehienak baitira erditze luuuuuuuuuze eta zail baten pareko. Eta, sarritan, borroka psikologiko latz bat, nekearen eta etsipenaren aurkakoa. Lestrygonak, zyklopeak, Poseidon hiratua…

Epemuga-X: Achtung!!!

Hasi da atzerako kontaketa: hurbil dago amesgaiztoko epemuga. Ihes betea zilegi balitz… Baina ez, ez dago ihesbiderik. Segi, murgildu sakon lanean, ez egin kasu beste ezeri. Itzulpena eta hi, ez zagon besterik. Haatik…

…
geldi zaitez merkatu feniziarretan,
eta merkantzia ederretarik egizu pilakera,
perlak eta koralak, anbare eta ebanoak,
eta lurrin laketgarri era guztietakoak,
ahal duzun gehiena lurrin laketgarrietarik…

Nola harrapatzen hauten pantailaren goialdeko lauki berdexkak begien parean jarritako esaldi batzuek. Zenbaitetan, esaldi horiei darien ironia fina edo umore gaiztoa dela eta:

Soudain, au moment où il s’y attend le moins, (c’est toujours à ce moment précis que les malheurs arrivent),…

 

The doctors think it’s some trauma he suffered when he was in the army that resurfaced all of a sudden in his brain, like a piece of shit you suddenly see floating in the toilet long after you’ve flushed.

Beste batzuetan, min emateraino ederrak direlako:

MR. HEAD awakened to discover that the room was full of moonlight. He sat up and stared at the floor boards —the color of silver— and then at the ticking on his pillow, which might have been brocade, and after a second, he saw half of the moon five feet away in his shaving mirror, paused as if it were waiting for his permission to enter.

 

What but fear winged the birds, and hunger
Jewelled with such eyes the great goshawk’s head?

Edo irudi ezin lortuagoak dauzkatelako:

Aussitôt les yeux du Directeur se troublent comme si deux moucherons s’y étaient précipités soudain.

Edo izugarrizko pisu dramatikoa:

“Woman! Do you ever look inside? Do you ever look inside and see what you are not? God!” (…), “Malebranche was right: we are not our own light. We are not our own light!”

Edo etsipenez zipriztindutako samurtasuna:

Just to be sure, every time I start a shift I do a little something – put my name-tag on upside down, tie my apron the wrong way, anything, so if she ever does come in, she won’t be sad.

Garunean irarrita dauzkan esaldiok, hire stream of consciousness eleanitza osatzeraino, eta, unibertsal linguistikoak balira bezala, idatziko bahu, esaldi horien tankerakoak aterako litzaizkidaken, esaldi horien euskarazko islak, itzalak, aldaerak.

Baina segi, ez hadi galdu ameskeriatan. Itzulpena eta hi…

Bat-batean, zerbaitek tira egiten dinala nabaritu dun, murgilduta hagoen leku ilun honetatik erauzten, airerantz, arnasa kontra-erara hartzera behartzen. Hire baitatik kanpo, nekez egokitu ditun begiak argitasunera, eta, atzera errealitatera zerk ekarri hauen ikusteko begiratu dunanean, gizon bat eta bi ume ikusi ditun atean. Lehen istantean ez ditun ezagutu. Gero konturatu haiz: hire familia dun. Gizonezkoak, kezka begietan, zerbait galdetu din, ezer jan al dunan edo. Hire gorputzak beharrak dituela iradokitzen duen zerbait; alegia, ez dela garunari eusteko aulki-formako zutoin hutsa. Kostata altxatu haiz aulkitik, eta obeditu nahi ez dinan hire gorputz sorgortuaren kontra estutu dun alaba. Haren gorputz txikiaren berotasunak hire onera ekarri hau.

Ohetik altxatu zenean, Yvesek negu gorritik esnatutako hartza zirudien, motrizitatea baldartuta.

Epemuga + 2X

Amaitu dun itzulpena. Duela bost minutu sakatu dun Bidali dioen botoitxoa, eta hortxe joan dun mezua, behin betiko itzulpenarekin. Kito. Ezin deskribatuzko euforia sentitzen dun, eta sekulako arindua. Gaur, kalera irten aurretik, harriz edo txanponez bete beharko ditun poltsikoak, ez hazan haizeak eraman.

Atzera bizitza arruntean, egun arrunt batean

Ithakak bidaia eder bat eman zizun.
Bera gabe ez zinatekeen abiatu.
Baina ez dauka deus besterik zuri emateko

Itzulpena amaitu osteko talaia honetatik, zer irabazi dunan esan beharko bahu, esku artean perla, koral, anbare, ebano eta lurrin erabiltzearen plazeraz gain, idazle baten subjektibotasunaren barrurako begiratua esango huke lehenik. Bizitzaren eta paper zirrimarratuaren arteko bidegurutzean dagoen literatur persona horrek jakin-min bizia eragiten din. Flanneryrekin gertatu bezala. Aurrena haren ipuinak irakurri hituen; gero, hark idatzitako eskutitz (batzuen) bilduma (The Habit of Being). Zenbat xehetasun hunkigarri eskutitz horietan, ipuinetan ere ageri direnak, gutxi-asko eraldatuta. Amaren etxaldera lanera etorri ziren poloniar etorkinentzako pentsu-zaku loratuekin gortinak egin zituztela irakurri hion eskutitz batean. Aurrez, hori bera irakurri huen Pertsona deserritua ipuinean ere. Zer gehiago ote da, ipuin horretan, bizitzatik paperera eramana, eta subjektibotasunaren barna zer-nolako igarobidea egin ondoren? Itzulpenak aurrera egin ahala, testua ez ezik, idazlea ere «bere» egiten du itzultzaileak.

Horrez gain, beste leku, denbora, errealitate batzuei buruzko ezagutza-printza bat eskuratzen du, lehen susmatu ere egiten ez zituenak. Bera bezalakoa ez den «beste» arrotz horrenganako hurbilketa bat. Batzuetan, gainera, hezur-haragizko «beste» batzuk ezagutzeko eta haiekin hartu-eman bat izateko aukera ere ematen dio.

Funtsean, mundu ezezagun batera sartzeko giltza, eta koartada.

Hurrengo Ithakaren menturan.