Yasmine Khris Maansri
2013an, itzulpengintza ikasketak hasi nituelarik, nire helburua munduko hizkuntza guziak jakitea zen, eta irakasleek esaten ziguten hizkuntza gutxi jakitea baina ongi menperatzea nahikoa zela.
2016an, interpretazio masterra hasi nuen, Bruselan. Gizakiek elkar uler dezaten eman nuen izena, eta irakasle batek esaten zigun ez zela nahikoa hizkuntza bat ematea; jaso behar zen ere bai.
2019an, euskara ikasten hasi nintzen, Iruñean euskaldunen artean toki bat aurkitzeko, eta bi hizkuntzen artean ibiltzen ikasi nuen; itzultzen, alegia.
Zertarako ikasi nuen? Zertarako ikasten ari naiz? Itzulpengintza nirea egiteko zen/da, eta ulertzeko jadanik nirea ez zena/dena.
Azkenaldian, asko interesatu zaizkit literatura-itzulpenak. Edizio elebidunak eskuratu izan ditut, eta, ahal zenean, bi ale: originala eta itzulpena, eta zazpi diferentzien jolasean aritzen nintzen. Brasilgo Ática argitaletxeak Carolina Maria de Jesusen Quarto de despejo egunkaria publikatu zuen idazlearen idazki propioekin (hau da, akatsekin), eta hasierako oharrak diplomatikoki jakinarazten du: «Argitalpen honek zorrotz errespetatzen du egilearen hizkuntza, askotan gramatikaren kontrakoa, bereziki grafia eta hitzen azentuazioa, eta, hala, modu errealistan itzultzen du bere mundua hautemateko eta adierazteko modu herrikoia». Gaztelaniazko itzulpenetan, testua «zuzendu» egin da. Sally Rooneyk duela gutxi ateratako Intermezzo best-sellerrean, jatorrizko testuak DILF hitza [Dad I’d Like to Fuck, ingelesez, TXEMA gisa laburbilduko litzatekeena euskaraz: Txortan Egiteko Moduko Aita, demagun] letra larritan jartzen du. Gauza bera gertatzen da frantsesezko itzulpenean, baina gaztelaniazkoan ez. Eider Beobidek itzulitako Rifqa poema-bilduma elebidunean, arabierazko ٱللَّٰهُ كَبِير esaldiak [Jainkoa nagusia da, euskaraz] ez du doinurik galtzen «allahu akbar» gisan geldituz.
Duela gutxi irakurritako tuit batek honela zioen: «Zure idazle gogokoena ezin da izan zurea ez den hizkuntza batean idazten duen idazle bat». Hizkuntza nirea ez denean, hor azaltzen da itzultzailearen papera, halabeharrez. Itzulpengintza ez dela «sortzailea» kritika ohikoena da, Mendebaldean errepikatu izan dena milaka urteko mespretxua justifikatzeko. Montesquieuren Persiar gutunak obran, geometra baten eta itzultzaile baten arteko elkarrizketak aski ongi ilustratzen du:
—Duela hogei urte hartu nuen itzulpenak egiteko ardura.
—Hara! Jauna, dio geometrak, hogei urte dira zuk ez duzula pentsatzen? Besteengatik hitz egiten duzu eta zuregatik pentsatzen dute?
128. gutuna
Itzulpena, funtsean, interpretazio bat da –eta hori da nire interpretazioa–. Aipatu izan da jadanik alde batera utzi behar direla kultura-ñabardurei buruzko puntuak (oso baliagarriak), zehatz itzuli ezin diren kontzeptuak, zentzua izateko aldatu beharko liratekeen erreferentziak eta txisteak eta abar. Itzulpen bakoitza berrinterpretazio bat ere bada. Norbaitekin WhatsApp asko trukatu badituzu, litekeena da irakurtzen edo esaten duzun zerbait beste era batera interpretatzen den une bat bizi izana. Adibide bat: adierazpen soil bat axolagabe edo bihozgabetzat jotzen da, asmo hori hor egon gabe («hitz egin behar dugu» pantailan agertzen denean eta horren osteko krisi txikia).
Irakurle gisa, denok ditugu istorio beraren interpretazio ezberdinak. Testu bat itzultzerakoan, itzultzaileak bere interpretazioari dagozkion erabakiak hartu behar ditu. Horrek, era berean, eragina izan dezake jatorrizko lana inoiz irakurri ez duen irakurle talde berriaren interpretazioetan. Ez dut nahitaez gauza txar edo ontzat jotzen, baina horrek esan nahi du istorioaren jatorrizko asmoak galdu egiten direla (zentzu honetan, «egilearen heriotzaren» kontzeptua mahaigaineratzen dugu).
Nire ikasle batek Annie Ernaux irakurtzea erabaki duela esan zidan aurreko astean. Frantsesezko klasera doanez, frantsesez irakurriko du, jakina. Poztu ondoren, haren larruan jarri nintzen: «Nobel sariduna den idazle bat irakurtzea haren hizkuntza propioan; hau luxua». Eta hasi zitzaidan: «Erdizka ulertzen dut. Hiztegiari so egin behar diot etengabe». Esaldiaren bukaera «bestela ez dut disfrutatuko» izan zitekeela pentsatu dut; baina aldi berean kontrakoa irudikatu dut: nola gozatu hainbeste ez bada jatorrizko bertsioan?
Berriz, nire buruari galdetu diot: beraz, galtzen edo irabazten ari da irakurketa honekin? Disfrutatzen al da, hizkuntzaren menpekotasuna alde batera utzita, beste unibertso baten kodeak guztiz deszifratu gabe (frantsesez, alegia)? Edo disfrutatuko du nik gozatu nuen bezainbeste liburuaren interpretazio batekin bada ere (gaztelaniaz)? Eztabaida ez da berria, eta hemen ez dut zalantzan jartzen itzultzailearen funtzioa, inolaz ere ez; ezta kaxoitik aterako traduttore-traditore klixea ere. Burura etorri zait iazko udan zendu zen Milan Kundera idazle txekoslovakiarrak bere itzultzaileekin izandako eskandaluen istorioa (bere liburuetako batzuek bost itzulpen-bertsio behar izan dituzte). Frantsesez idatzitako bere lau eleberriak ez dira txekierara itzultzen, egileak berak arduratu nahi baitu horretaz. Itzultzaileen amesgaiztoa da Kundera.
«Itzulpena» irakurketa-ekintzarik intimoenari ematen diogun izena da. Irakurketa oro itzuli egiten da, unibertsoaren ikuspegi formaletik hura sentitzeko edo hautemateko modu berezi batera igaroz, testu-munduaren irudikapen batetik (letra idatzietan) beste batera (letra ikusi eta entzunetan). Bada, momentuz, nire ikasleak irakurriko du ahal duena –eta hizkuntza batean edo bestean, bere moduan ulertuko du–; ni nire kapital linguistikoa handitzen saiatuko naiz –munduko hizkuntza guziak ikasteko beharrik gabe–, eta itzultzaileek segituko dute dakitena egiten: mundua interpretatu denok hobeki irakurtzeko.
31 eskutik 