Borja Ariztimuño Lopez
Aurreko batean (esapide horrek iradokitzen duena baino aspaldiago, haiek garaiak!), euskarazko errefrau zaharrei buruzko sarrera bat idatzi nuen. Zehazki, bilduma zahar desberdinetan jasotako errefrau ber(din)en zerrendatxo bat osatu nuen, ikertzeko modukoa iruditu baitzitzaizkidan halako paraleloak. Gaurkoan, ordea, beste mota bateko paraleloak dakartzat: bildumotako batzuek dakartzaten itzulpenak.
Gai honek askotariko ertzak eta interesguneak ditu: formala (morfologia, lexikoa, sintaxia), semantikoa, filologikoa, antropologikoa… Esamoldeek ez ohi dute esanahi konposizionalik, eta itzulpenek, testu paralelo gisa, jatorrizkoa ulertzen lagun diezagukete. Bada, adibide gutxi batzuk eman besterik ez dut egingo hemen, irakurlearen interesaren pizgarri.
Alde batetik, 1596ko Refranes y Sentencias bilduman badira hainbat atsotitz ilun, egungo euskaratik nekez uler litezkeenak; halakoetan, itzulpenak filologoaren lana erraztu du.
| (1) . | Neurez ez dot, balinde baniqueçu De mio, no tengo, si me diessen, daros eya |
Oihenarten 1657ko lan ezagunean, bestalde, itzulpen literal edo zehatzagoen artean, bada nire arreta bereziki erakarri izan duen bat, jatorrizkoa baino nabarmen luzeago eta “osoagoa” delako, esaera ulertzeko beharrezkoa ez bada ere.
| (2) . . | Domingo, egik emazte, atzi lo, berak iratzar iro Dominique, prends une femme, et après dors tant que tu voudras, car elle aura asssez de soin de t’éveiller |
Halaber, badira itzulpen bat baino gehiago duten atsotitzak ere, hainbat arrazoirengatik. Esaterako, aurretik aipaturiko bi bildumetan, zenbait antzeko errefrau (edo funtsean berberak) jaso ziren, zein bere itzulpenarekin:
| (3) . | Oshoa senar daguianac veti ojanera beguira La que haze marido al lobo siempre mira al desierto (RS, 338) |
| (4) . . | Otsoa senar duenak, oihanera beha Qui a le loup pour mari jette souvent la vue vers le bois (Oihenart, 386) |
Aldiz, Garibaik berak bi bilduma utzi zizkigun, itzulpen-estrategia desberdinekikoak. Adibide interesgarrienetakoa diago adizki berezi eta (orain arte) misteriotsua dakarrena dateke: Atzean diagonak hutsean diago. Bi itzulpenei esker, esanahi literala eta ñabardura zehatza iritsi zaizkigu, bakoitzak bere aldetik nekezago adieraz litzakeen moduan.
| (5) . . | Por los que murmuran detras sin poder hazer daño, dizen: Açean diagonac, vsean diago Los que hieren detras hieren en vazio. (Garibai, A20) |
| (6) . . . | Por los que hablan mal de otros en ausencia, dizen: Tras en dize el q vazio en dize Ace an diagon ac, use an diago Quiere dezir: El que dize detras, dize en vazio. (Garibai, B39) |
Mereziko luke, bada, errefrauon azterketak berrikustea itzulpenetan arreta berezia jarriaz. Izan ere, esaerek gordetzen dituzten misterioak argitzeko modua ez ezik, itzulpenak berak ere aztergai ederra lirateke: zein motatakoak diren, zer helbururekin eginikoak, eta abar.
Ez da egiteko makala atsotitzak itzultzea!
31 eskutik 