Literatura Unibertsala bilduma, buru osasunerako ona

Karlos del Olmo Serna

Aditu batzuen arabera, ez dago goi ala behe literaturarik, literatura ona edo txarra baino. Beste batzuen aburuz, hori ez da egia, goi mailako literatura txarrik izan daitekeelako, bai eta kontrakorik ere. Nahiz eta, zertan esanik ez, pentsatzekoa den goi literatura idaztea gaitzago gertatzen dela behe literatura idaztea baino, lehen motakoa irakurtzea ere zailago gertatzen den neurrian. Idazlan batzuk takateko batean irakurtzen dira… eta antzeko ereti batean ahazten ere. Best-sellerrak irakurtzen dituzten irakurlari gehienei ez bide zaie gustatzen “goi literatura” deritzona, eta ez dute egin gura izaten asmo estetikodun testu literarioak eskatu ohi dien esfortzua, ez dute irakurgaian altxorrik bilatzen, bizitza bera edo mundu ikuskera aldaraz diezaiekeena. Horregatik ez dute poesiarik irakurri ohi, aspergarria delako. Are gutxiago, literatura dramatikorik. Ez dute erritorik bilatzen, une magiko halako bat, gai edo trama konplexurik, psikologia edo nortasun sendoko pertsonaiarik, denbora pasa arina baizik, lo egiten edo asperra jasaten lagunduko dien zer edo zer, bost zentzumenak, erne barik, erdi lokartuta dituzten uneetarako (eta, halere, hobe literatura erabiltzea beste baliabide kimiko batzuk baino).

Literatura Unibertsala bildumari aurpegiratu ohi izan zaio, behin baino gehiagotan, testu errazagorik ez sartzea, goi mailako literaturatzat jotako lanak besterik ez plazaratzea. Euskal argitaratzaile batzuek ere halako prebentzio moduko bat izan ohi dute testu “zailaren” aurrean (dela sormenezkoa, dela itzulia). Hori dena, aurrerantzean, aldatzen hasi beharrean egongo gara, gustuak gustu eta iritziak iritzi, gaur egun badelako argudio zientifiko bat goi literaturen alde: Science aldizkariak 2013ko urrian argitaraturiko 342, 347. zk.-an  agertzen den Reading Literary Fiction Improves Theory of Mind artikuluak David Corner Kidd eta Emanuele Castano ikerlarien azterlan baten emaitzak dakartza. Eta ikerkuntza horren arabera, literatura irakurtzea ez-fikzioa leitzea baino onuragarriagoa da garunerako. Eta literaturaren barruan, goi literaturak ondoren probetxuzkoagoak izaten ditu garunaren funtzionamenduan.

Gizartean bizitzeko, ezinbestekoa da besteren buru egoerak ulertzea. Inoren egoera subjektiboak hauteman eta ulertzeko gaitasuna giza eboluzioaren lorpen handienetako bat ei da. Iker alor horretan (Theory of Mind, Gogamenaren Teoria) gabeziak dituzten pertsonek zailtasunak izan ohi dituzte pertsonen arteko hartu-emanetan. Bi alor bereizten dituzte zientzialariek: inoren emozioak detektatu eta ulertzeko trebezia eta besteren sinesmenak eta asmoak inferitzeko eta irudikatzeko abilezia. Sentipenekikoak zerikusi handi eta zuzena du enpatiarekin (positiboa) eta jokabide antisozialarekin (negatiboa). Eta zein da gauza? Ikerlariek zenbait esperimentu prestatu eta egin dituztela irakurle talde batzuekin, irakurgaiek garunean eta gizarte abilezietan izaten dituzten ondorioak neurtzeko asmoz. Egileen hipotesi nagusia zen fikzio literarioa hobea dela fikzio popularra eta ez-fikzioa baino Gogamenaren Teoriaren barruan diren trebetasunerako. Aurrera baino lehen, esperimentuetan batez ere testu laburrak (ipuinak eta abar) erabili zituztela adierazi beharra dago.

Saioak zertan izan diren ulertzeko, hona hemen adibide bat: aipatu teoria horrek zerikusia duenez gero gizartean besteekin elkarrekintzan jarduteko trebetasunekin, esperimentuetako batean irakurleek hainbat emozio edo sentipen adierazten zituzten aurpegi batzuk (antzezle batzuenak) ikusi eta emozioak edo pentsamenduak igartzen saiatu behar izaten zuten. Ondorioak oso argiak izan dira (eta goi mailako literatura itzuliaren aldekoak ere, partez, ikerketan erabilitako irakurgaietako batzuk ingelesera itzulitako klasikoak zirelako, esaterako, Txekhov). Hona hemen batzuk:

• testu literarioak irakurritako pertsonak gauzagoak dira inork keinu bidez adierazitako emozio edo pentsamenduak asmatzeko, irakurleen ezaugarriak ezein izanda ere,
• testu literarioak ez ziren testu popularrak bezain gustuko gertatzen, baina literariotasunaren adibide hobetzat jotzen dituzte azterturiko pertsonek,
• testu literarioetan errore tasa txikiagoak gertatzen dira bai alde kognitiboan bai emozionalean neurtutako itemetan, irakurleen ezaugarriak ezein izanda ere,
• goi fikzio testuek beheragoko fikzio testuek baino emaitza hobeak lortzen dituzte nahimen positiboa eta negatiboa neurtzeko eskalan, irakurleen ezaugarriak ezein izanda ere,
• pertsonaia baten pentsamenduak eta emozioak ahalik eta eduki linguistiko eta ikusizko txikienaren bidez asmatzeari dagokionez, fikzio literarioa nagusi da fikzio popularraren aldean, irakurleen ezaugarriak ezein izanda ere,
• neurturiko alor guztietan, fikzio literarioaren irakurleek emaitza zehatzagoak lortu izan dituzte, alderdi kognitiboan zein emoziozkoan ere, irakurleen ezaugarriak gorabehera,
• jendeak beste pertsonen gainean askozaz ere gehiago ikasten du testu literarioak irakurrita popularrak edo ez-fikziozkoak irakurrita baino,
• fikzio literarioa irakurtzeak epe laburreko ondorio neurgarriak izaten ditu gizarte bizitzarako onuragarri gertatzen diren zenbait gaitasunetan,
• fikzio literarioa, benetako munduko beste eragile batzuen antzera, konplexua eta heterogeneoa da,
• testuaren literariotasunak balio ekologikoa du konstruktu moduan,
• fikzio literarioa Gogamenaren Teoriak aztertzen dituen buru gaitasunak hobetzeko erabil daiteke,
• fikzio literarioak gizakiaren kontzientzia garatu eta eguneroko bizitza aberasten lagundu dezake,
• liburu on batek pertsona eroan dezake jokabide prosozialagoak izatera,
• terapia moduan, fikzio literarioa ez da beste batzuk bezain arriskutsua,
• fikzio literarioa ia guztiz librea izan daiteke, eta oso albo ondorio gutxi ditu aldetik ere ez da hain kaltegarri.

Idazle ongarrien artean, De Lillo, Txekhov, Lydia Davis, Estatu Batuetako Sari Nazionaleko finalistak, PEN/O. Henry Sariaren irabazleak, Dagoberto Gilb, Alice Munro…,  hain gorak ez zirenenetatik, ordea, maitasun eleberriak, zientzi fikzioa edo eleberri beltzak idazten dituzten zenbait egile aukeratu zituzten (haietako batzuk, Robert Heinlein edo Dashiell Hammett, kasurako, gero eta onartuago daude egile literarioen artean, dena dela).

Castanok dioenez, seguru asko testu literarioak prestakuntza hobea eskaintzen dio irakurleari, irudiak eskaintzen dituelako kontatu baino areago, eta fikzio popularrak, ordea, kontrara jokatu ohi du. Literatura popularrean, trama da inportanteena, irakurleak badaki zer pentsatzen duten pertsonaiek, berehala igartzen du (argiro adierazten diolako egileak) nor den zintzoa eta nor maltzurra. Testu literarioan irakurleak areago saiatu behar du pertsonaien sentimenduak eta pentsamenduak asmatzen, baina ahalegin handiago horrek saria izaten du gizarte bizitzak eskatzen dituen gogamen mekanismoen aldetik.

Kontua da, ikerketek halako gauzak erakutsi arren, hainbat herritan (esaterako, ikerlana gauzatu duten aldean, hau da, Amerikako Estatu Batuetan) gero eta enfasi txikiagoa egiten ari direla eta uzkurrago jokatzen literatura bigarren mailako eta aurreragoko hezkuntza programetan sartzeko unean.

Hortaz, Literatura Unibertsala eta antzeko testu eta bilduma literarioak “saltzeko” orduan, osasungarri gertatzen direla ere erabili beharko dugu argudiotzat. Eta ez da gutxi, gaur egun gizartean gero eta sarriago agertzen edo gertatzen hasi diren gaixotasun eta gizarte arazo batzuen aurrean.