Etiketa: XIX. mendea

Posted on

Lore Jokoetatik Herri Olinpiadetara

Jaime Altuna Ramírez

Atxis!

Aitorpen txiki batekin hasiko naiz: euskal jaia izendapenarekiko alergia moduko bat garatu dut. Edozein herritako jaietako programan euskal jaia irakurri orduko doministiku egiten dut. Atxis bakarra izaten da, ezer larririk ez. Galdera bati lotutako usin bakar bat: nolakoak izango dira herri edo auzo horretan euskal ez diren jaiak?

Eta hala ere, blog honetan idatziko dudan nire lehenengo artikulua alergia handirik sortu ez didan euskal jai izenekoospakizun bati buruz izango da. Aurten ehun urte bete batira Hondarribian Euskal Jaiak ospatu zirenetik. 1925eko irailean hamar eguneko egitaraua prestatu zuten eta Francisco Sagarzazu alkateak honako deia egin zien herritarrei:

Datorren jayak ekarriko digute gure erri maite ontara jende asko eta ospetsua. Beti bezala datorren jendeari egiten ba-diogu ongi etorri bero bat, eta gure artean dagozten bitartean atsegiñez edukitzen ba-digute, eramango dute beuren errietara oroitz on eta luze bat. Beragatik eskatzen dizutet len-bai-len asteko zeuden etxeak apaintzen eta leyo-balkoyak lorez betetzen, erriontako etxezar, politak, agertu ditezen ederki jantziyak (Hondarribia Aldizkaria, 408)

Loreak leiho eta balkoietan. Egungo begiekin alkatearen eskaera bitxi samarra izan zitekeena erabat logikoa zen duela ehun urte, 1925eko Euskal Jaiak XIX. mendearen erdialdean Anton Abadiaren ekimenez sortu ziren Lore Jokoetan oinarrituta zeudelako.

1851n Abadia, erromantizismoaren espirituaz blai, euskal musika, dantza eta poesiari buruzko jardunaldiak antolatu zituen Urruñan. Gustura geratu omen ziren, ondorengo urteetan Lapurdiko zenbait herritan ospatzen jarraitu zutelako. 1879tik aurrera beste lurraldeetako herri batzuetan ere Lore Jokoak antolatu ziren: Begoñan, Beran, Donostian, Maulen, Irunen, Aramaion, Urnietan, Kanbon… Euskal Pizkundea abian zen. Hondarribian, Lore Jokoak 1883an ospatu ziren lehen aldiz, eta Lehen Mundu Gerra amaituta, 1925ean berriro antolatu zituzten Euskal Jaiak izenarekin. Auñamendi Entziklopediak jasotakoaren arabera, urte hartako jai programak oso ekimen anitzak jaso zituen: musika kontzertuak eta arte ederren erakusketa; bertsolari saioak eta lehiaketa; literatura festa eta olerki lehiaketa; aizkolariak eta futbol partida; prozesioak eta mezak; baita zinema kalean ere (pantailek hitz egiten ez zuten garaia zen).

Ehun urte geroago, Hondarribian ez da Euskal Jai edo Lore Jokorik antolatzen; garaiak aldatu dira. Baina festa giroan elkartzeko gogoa bizirik dago eta, azken urteetan, gazteek XX. mendearen azken hamarkadan sortu ziren Herri Olinpiadak berreskuratu dituzte. Neguko hilabeteetan, herriko koadrilen arteko hartu-emanak sustatzea helburu, joko ugari antolatzen dituzte.

Saioa Zabala Aristizabal antropologo gazteak 2023ko Hondarribiko Herri Olinpiadei buruzko ikerketa egin zuen eta, besteak beste, bertan parte hartzen dutenen hizkuntza praktikei erreparatu zien. Olinpiadak euskaraz antolatzen direla ikusi zuen: koordinazio bilerak euskaraz dira, jokoak euskaraz antolatzen dira eta mikrofonotik esaten den guztia euskaraz da. Gainera, Olinpiadetan parte hartzen dutenek ez dute ekimen hau beste hizkuntza batean imajinatzen. Arrotza egiten zaie Olinpiadak erdaraz irudikatzea; oso garbi dute euskaraz direla eta horrela izan behar dutela.

Hala ere, horrek ez du bermatzen Olinpiada egunetan euskara izatea gehien entzuten den hizkuntza. Zabalak azaltzen duenez, jokoetan parte hartzaileen arteko elkarrizketa informalak gehienak gaztelaniaz dira. Joera hori ulertu nahian, zenbait gazte elkarrizketatu zituen. Lagunarteko hizkera kolokialaren falta aipatu zuten horietako askok eta herriko hizkeraren galerarekin lotzen zuten. Hala zioen ikerlariak udaberrian Blagan Euskara Elkarteak antolatutako mahai-inguruan:

Argi eta garbi ikusi nuen badagoela nahi bat, Olinpiaden kontestuan batez ere, Hondarribiko euskara erabiltzeko. Taldeen izenetan ikusten da, talde gehienen izenak Hondarribiko hitzekin edo bertako esaerekin sortuak dira: Guazemizia, Faki ta faki, Ur karruxa… Izen asko dira horrelakoak, nahiz eta gero jende askok ez dakien zer esan nahi duen beste taldeen izenak. Baina hitz horiek erabiltzeko saiakera bat dago. Karteletan ere ikusten da. Adibidez, lehenengo proba egin zenean kartelean argi eta garbi jartzen zuen: “Olinpiadak. Lemixiko eguna”. Hori nahita egindako gauza bat da.

Zabalak urte hartako Herri Olinpiadei lotutako sare sozial digitalak ere aztertu zituen ondorio interesgarriak erakutsiz. Talde edo koadrila bakoitzak Instagram kontu bana zuen eta sare sozial horretan mugimendu handia sortzen zen, bai joko egunean, baita hurrengo egunetan ere. Ikerlariak jasotakoaren arabera, testuinguru digitalean euskara nagusitzen zen eta Hondarribiko hizkera erabiltzea kode moduko bat zen. Egindako elkarrizketa batean honela azaldu zioten online ta offlinen arteko ezberdintasuna: «Eske nik ez dakit zurekin hitz egiten horrela, bat-batean, pentsatu gabe, ez daukat solturarik, baina nik hartzen badut mugikorra eta daukat munduko denbora guztia pentsatzeko, nik badakit Hondarbiko euskaran idazten». Antropologoak ondorioztatu zuen Herri Olinpiadek euskarazko burbuila moduko bat sortzen dutela:

Nahiz eta gazteleraz egin, egia da Olinpiadak lotuta daudela euskal mundu batekin. Herritik sortu den zerbait da, herrigintza mugimendu bat da, euskalgintzarekin lotua dago, nahiz eta inportanteena ez den Olinpiadak euskaraz direla, inportanteena da Hondarribikoak direla. Orduan, euskaraz egingo dugu, baina Hondarribiko hizkuntzan, hondarribitarrak garela erakusteko.

Azken asteetan Euskal Jaien mendeurrena ospatzeko hainbat ekitaldi antolatu dira Hondarribian eta bihar liburuak eta euskal sortzaileak izango dira protagonistak, Euskal Azoka egingo baita. Itsas Etxea Auditoriumean salmenta postuak ipiniko dira eta zenbait idazleren aurkezpenekin batera “Euskal Jaiak: iragana eta etorkizuna” izenburua duen mahai-ingurua programatu dute. Handik gertu, herriko gazteak Olinpiadetako jokoetan arituko dira, egun berezi honetarako “euskara proba” antolatu baitute.

Bihar, beraz, aspaldiko Euskal Jaiek, biziberritutako Euskal Azokak eta egungo Herri Olinpiadek bat egingo dute eta, bistan denez, euskal izendapena erabiltzen jarraitu behar dugu ohikoa ez dena izendatzeko: euskaraz egiten den liburu azoka edo euskarari buruzko proba olinpikoak. Nik dagoeneko etxeko balkoi guztiak lorez apaindu ditut etorriko zareten guztiok zeuen errietara oroitz on eta luze bat eraman dezazuen!

Posted on

Wentworth Webster (1828-1907), aitzindaria euskarazko literatura ingelesera itzultzen

Gidor Bilbao Telletxea

Georges Hérelle (1848-1935) ikertzailearen lanarekiko miresmenak ilunpean izan du nire bibliotekan, oraintsura arte, Wentworth Webster (1828-1907) euskalariak Zuberoako pastoralei buruz idatzitakoaren argia.

Baina orain Maider Bedaxagar ikertzailea Astiaga (Astyage frantsesezko izenburuan) pastoralaren inguruan idazten ari den doktore-tesian bidelagun izateak lagundu dit eskuizkribuetako testutik agertokira eta antzezpenera dagoen bideaz gogoeta egin beharraz jabetzen, eta pastoral-antzezpenen deskripzio ahalik eta zaharrenak bilatzean berriz ere Websterrengana iritsi naiz.

1864ko ekainaren 20an, Larrainen, Rixart Normandiako Dukia (Richard Sans Peur, Duc de Normandie frantsesezko izenburuan) pastorala taularatu zuen hango gazteriak, eta ikusleen artean izan zen Wentworth Webster.

Websterrek Macmillan’s Magazine aldizkariaren 1865eko urtarrileko zenbakian argitaratu zuen kronika zehatza. Literatura-aldizkari hori hilero argitaratu zen 1859tik 1907ra, eta hala fikzioa nola ez-fikzioa argitaratzen zuen; bai autoreak eta bai irakurleak britainiarrak ziren gehienbat, eta, Websterrek bere lana argitaratu zuen garaian, David Masson eskoziarra zen editorea (1859-1869 tartean). Patri Urkizuk Websterren biografiaren 2. orrialdean dio Websterrek artikulu hori Hurt anderearekin batera sinatu zuela, baina guk ez dugu halakorik ikusi (egia da guk ez dugula aldizkariaren zenbaki soltea aurkitu, eta hainbat zenbaki biltzen dituen liburuki enkoadernatua baino ez dugula kontsultatu ahal izan), eta ez dakigu nor izan litekeen Hurt andere hori (Websterren emaztea Thekla Laura Knipping renaniarra zen).

Kronikaren arabera, antzezpenak zortzi ordu iraun zuen. Websterrek nasai azaltzen du non dagoen Larraine, zer den pastorala, eta pastoral-egunean Larrainen ikusi duen guztia. Eta pastoralaren lehenengo laurdenean agertzen den istorioa kontatzen du, zati batzuk bere hitzetan laburturik, eta beste batzuk hitzez hitz ingelesera itzulirik.

Badakigu, zalantzarik gabe, Websterrek erabili zuen jatorrizkoa orain Baionako Mediatekan dagoen B641026201_Ms. 016 eskuizkribua dela. Euskarazko eskuizkribu horren testu nagusiak 79 bertset ditu Lehen Pheredikian (gogoan izan bertset bakoitzak lau bertso-lerro dituela), 1258 bertset trajeriaren testuan eta 20 bertset Azkhen Pheredikian.

Ingeles-irakurleentzat argitaraturiko artikuluan, Websterrek 33-45, 131-150, 155-175, 193-206, 221-227, 239-248, 257-286 eta 304-317 bertsetak argitaratu zituen ingelesez (guztira 129 bertset), erakusgarri gisa.

Baionako Mediatekan badago, bestalde, artikuluaren eskuzko bertsio bat (Ms. 052_2), Wentworth Websterrek berak idatzia, Hérelleren arabera Macmillan’s Magazine aldizkarian argitaraturikoaren kopia. Zehaztu beharko genuke ez dela kopia zehatza, bertsio bat baizik, gehienean berdina, baina hain zuzen itzulitako testuei dagokionez aski desberdina, literatur aldizkarian argitaraturiko bertset batzuk (33-45) bildu baitira eskuizkribuan, baina baita argitaratu gabeko bertset batzuk ere (46-52 eta 109-129).

Nolanahi ere, itzulpenaren historiarako inportanteagoa da Baionako Mediatekan bertan dagoen beste eskuizkribu bat, hura ere Websterren eskuz idatzia (B641026201_Ms052_1): Pastorale. Richard the Fearless, Duke of Normandy. Eskuizkribu horretan, euskarazko eskuizkribuko 1-52, 84-338 eta 360-384 bertsetak euskaratu dira. Badirudi Webster pastoral osoaren ingelesezko itzulpena egiten edo kopiatzen hasi zela, baina lehenengo laurdena baino ez da iritsi guregana. Gainera, berak interlude deitzen duen Petit-Jean eta Sebadinaren istorioari zegozkion zatiak (53-83 eta 339-359) alboratu eta itzuli gabe utzi zituen: «… a broad and not very refined farce, by way of interlude, in mingled Basque and Béarnois patois, which is utterly untranslateable; so exceedingly free-spoken is the genius of the Basque tongue» (243. or.).

Hortaz, Baionako Mediatekako Rixart Normandiako Dukia (Ms. 016) eskuizkribuko bertset hauen ingelesezko itzulpenak iritsi dira guregana:

  • Baionako Mediatekako Ms 052_01: 1-52, 84-338, 360-384.
  • Baionako Mediatekako Ms 052_02: 33-52, 109-129.
  • Macmillan’s Magazine (January, 1865): 33-45, 131-150, 155-175, 193-206, 221-227, 239-248, 257-286, 304-317.

Websterren itzultzeko modua ikusteko, hona hemen 37-43 bertsetak, euskaraz (Baionako Ms. 016 eskuizkributik neuk editaturik) eta ingelesez (1865eko artikulutik harturik):

Jelki ünhidia erditi eta RICHARD mintza.
Beha zite hunat,
ene emazte maitia:
haur hunen hazteko
ünhide zindakea?
 
ÜNHIDIA mintza.
Bai, jauna, segürki
ünide nüzü,
haurra hazerazi
plazer badüzü.
 
Hartüren deretzüt
nik zure haurra,
eta haziren segürki
behar den bezela.
 
Richard.
Eman haurra eta RICHARD mintza.
Atxiki ezadan, arren,
haur hori besuetan,
eta ahal oroz untsa
otoi haz ezan.
 
Gaizto izaiten bada
haur hori naturaz,
untsa gaztiga ezadan
oro egin ahalaz.
 
ÜNHIDIA mintza.
Monseigneur, ene adiskidia,
hauxe da haur ederra;
iduri dizü ez diela
hirur egun sortü dela.
 
Ez düt ikusi sekula
nik holako haurrik,
hunen larria bezen
xuri eta trende denik.
 
Paseia.		Enter Nurse. RICH.
List here to me,
my worthy woman;
to bring up this child
perchance, would you be nurse?
 
NURSE.
Yes, my lord, certainly,
I am now nursing,
I will bring up the child
if that be your good pleasure.
 
I will take the child
if you entrust it to me,
and I will tend it
with all fidelity.
 
RICH.
(giving the child).
Take then the child
tenderly in your arms,
and bestow, I pray you,
on it your tender care.
 
If the child’s disposition
should unhappily be bad,
to chastise it severely
I give you all authority.
 
NURSE.
Well, beloved lord,
‘tis a fine infant,
and one would say
‘twere scarce three days old.
 
Never have I seen
an infant like it,
so very white a skin
and withal so tender.

.

Websterrek berak ez du azalpen handirik eman bere itzultze-lanari buruz. Hau da 1865eko artikuluan aurkitu dugun aipu bakarra: «… our translation […] merely aims at giving the meaning, as near as may be, line by line» (250. or.).

Nolanahi ere, Wentworth Webster bazegoen orain arte ere euskal itzulpenaren historian, batik bat Basque legends (1877) liburuari esker. Natalia M. Zaïkaren 2014ko Approche textologique et comparative du conte traditionnel basque dans les versions bilingues de 1873 à 1942 : (W. Webster, J.-F. Cerquand, J. Barbier, R.M. de Azkue) liburuan, atal oso bana eskaintzen zaizkie “La traduction et les compétences linguistiques de Webster” (232-240. or.) eta “Le manuscrit et l’ouvrage Basque Legends publié en anglais” (240-251. or.) gaiei. NorDaNor datu-basean eta Euskal Literatura Itzuliaren (ELI) katalogoan ere 1877ko liburu hori agertzen da, oker ez banago, euskaratik ingelesera itzuli eta argitaraturiko lehen literatur testu gisa. Rixart Normandiako Dukia pastoralaren itzulpenarekin, hamabi urte aurreratzen da data hori.

Posted on

Iturriaga, Moby Dick eta irakaskuntza

Aintzane Ibarzabal Esnaola

Hernaniko kanposantuko kale-kantoi batean Agustin Paskual Iturriagaren (1778-1851) hilobi hondatu eta lizunak jandakoarekin ezustean topo egin ondoren, idazlearen bizitza eta obra irakurtzeari ekin nion. Besteak beste, Klasikoak saileko Jolasak liburua (1842), 1987an berrargitaratu zena.

Patxi Altuna arduratu zen argitalpenaz, eta hitzaurrean Agustin Iturriagaren bizitzaz eta, batez ere, haren idazlearen irakasle lanaz ari zaigu. Iturriaga oso gazterik hasi zen irakasten (1797a baino lehenago). Ikasketak egin ondoren, gainera, eskola bat ireki zuen Hernanin eta irakasle aparta izan zela diote ikerlariek (“zekiena baino gehiago irakasten omen zuen”). Dena dela, eskolak ez zuen luze iraun (1823 ingurura arte edo). Ikertzaileen esanetan, Iturriagak salaketak izan zituen, Voltaireren eta entziklopedisten filosofia azalduz, gazteak galbideratzen omen zituelako. Giro horren eraginez, atzerrira joan behar izan zuen 1841ean. Handik urte batzuetara Hernanira itzuli eta han geratu zen hil arte (1851).

Garbi dago garai hartarako oso aurrerakoiak izan zirela haren joera didaktikoak eta hizkuntzari buruzkoak, gaurko ikuspegitik aurrerapen horiek oso urrun ikusten baditugu ere. Euskarari eman zion trataera ere guztiz berritzailea izan zen: ikasleen ama-hizkuntza (euskara) kontuan hartu behar zela zioen, irakaskuntzako gainerako ikasgaietan murgiltzeko.

Liburuaren hitzaurrearen amaieran Altunak dio COUko ikasle aurreratuenek euskalkiak ikasteko irakurgai aproposa izango dela Iturriagaren liburua. Aipamen horrek gogora ekarri dit gaurko Batxilergoko ikasleek euskal idazle klasikoekin duten harremana (aurreratuek eta ez aurreratuek). Batxilergoa, eta azken urtea bereziki, USE/EAU proba gainditzera eta emaitza onak izatera dago bideratua. Hala, euskal literaturak ez du lekurik (ez prestigiorik), are gutxiago euskal idazle klasikoen irakurketak edota testu iruzkinek.

Iturriagaren testuetan, oro har, sumatzen da idazlearen asmo didaktikoa, bai alegietan, elkarrizketetan eta baita hark itzulitako eglogetan ere, baina Jolasak liburuko elkarrizketetako azalpenek beste liburu batera jauzi eginarazi didate.

Irakaskuntzatik erretiroa hartu ondorengo abantailetako bat liburu mardulak irakurtzeko denbora izatea da. Marduletan mardula da Juan Gartziak itzulitako Moby Dick, Herman Melvillek (1819-1891) 1851. urtean argitaratua: Iturriaga hil zen urte berean.

Bi idazleen arteko lotura egitea ez zait zentzugabea iruditu. Garai berekoak dira biak eta testuen zati didaktikoetan, hizkuntzaren erabilerari dagokionean, batak bestearen oihartzuna ekarri dit. Izan ere, mundu iraganaz ari zaizkigu biak, antzinako jarduerez. Landa giroko gaiez elkarrizketak erabiliz Iturriaga; baleaz eta balearen arrantzaz 135 atal eta epilogoa dituen nobela luzean Melville.

Irakaskuntzak ere lekua du bi testuetan. Iturriaga irakasle ospetsua izan zen, elkarrizketen bidez irakatsi nahi izan zien ikasleei, bai hizkuntza eta bai edukia. Eskola maisu izandakoa da Melvilleren pertsonaia ere, Ismael, itsasora marinel gisa abiatzen dena. Irakasle senez ematen dizkigu baleaz eta balearen arrantzaz azalpenak eta argibideak.

Ez da prosaren estiloa (Melvilleren prosa zentzu batean didaktikoa izateaz gain, poetikoa ere bada, aberatsa, sakona…), ez da forma zehatza ere (elkarrizketa soilak dira Iturriagarenak, paragrafo luze eta korapilatsuak ditu Melvilleren nobelak). Hizkuntzaren kutsu arkaikoak ekarri dit burura bi testuen arteko ahaidetasuna.

LEHENBIZICO JOLASA

Antonio: Basilio lengo eguneco zure jolasac arras jostatu ninduen,

B: Atseguin det jaquitea

(…)

A: Esan zadazu nola eguiten duen obra eder ori.

B: Bada inguma mota bat zuria ta lodia. Onec eguiten dituen arraultcetatic irteten dira ar guztiz chiqui batzuec. Bereala asten dira masust arbolen ostoa jaten. Jaten dijoacen becela dijoaz anditzen. (…) Capuleac ifintcen dira ur iraquiñean eta an beratzen dira. Artcen da izpi bat, eta dauden lecutic atera gabe dijoaz ascatcen . Matazuran izpia artuaz, eguiten da mataza, ascatcen dijoan becela.

A: Norc esan icusten diran sedazco jantzi ederrac zor zaizcala ingumari!

B: Capulearen barrenen dauden arrac oso osoro ezcur alea dirudite.

A: Illac, ala biciac daude?

B: Illac gure beguietan, baña uda berrian irteten dira capuletic inguma biurturic.

A: Ori gauzaren miragarria!

B: Bi gauza oietatic zein deritzazu miragarriagoa? Piztea ala inguma biurtzea?

A: Ain arrigarria arquitzen det ar bat inguma biurtcea, non il bat piztea.

B: Eguiaz, arritceco gauza da gaur lurrean arrastaca dabillen arra , bigar egan len zan baño ederragoa icustea. Onen vistan ez da gaitz sinistea pistuco guerala gu ere egunen batean len baño ederragoac. Inguma berri oiec eguiten dituzte arraultzac eta bereala iltzen dira.

A: Cer, orren dembora guchian bicitzen dira?

B: Bai, eta badira abereac oraindic guchiago bicitzen diranac.

A: Ori orrela bada, ez degu cer errencuratu gure biciaren laburtasunaz.

Jolasak, 1842
95 Sotana

Igo bazinate Pequodera balearen hil ondoko disekzio horren une jakin batean, eta aurrera urrats egin gindaxaren ondotik, duda handirik ez dut jakin-min ez txikiz arakatuko zenutela objektu guztiz harrigarri, enigmatiko bat, han ikusiko zenutena luzetara etzanik haizebeko isurbideetan. Ez balearen buru itzeleko zisterna berebizikoa, ez haren beheko baraila gontzetik irtenaren txundigarria, ez haren buztan simetrikoaren miraria, horietarik ezein ez litzaizueke hain harrigarri, nola so erdi bat egitea horrako kono igargaitz horri; kentuckytar bat altu den baino luzeagoa, oinbete inguru diametroz oinarrian, eta hain atxabitxi-beltz nola Ioio, Queequegen idolo ebanozkoa. (…)

Moby Dick, 1851

Amaitzeko, duela gutxi Homeroren Odisea itzulpen argitaratu berriaren aurkezpenean Matias Mujika itzultzaileak azaldu du jatorrizko bertso luze, monotono, ia hipnotikoak itzultzeko Ziburuko Etxeberriren testua erabili duela eredu gisa.

Adierazpen horiek ezin egokiagoak dira hemen azaldutakoa baieztatzeko. Hau da, euskal idazle klasikoak baliabide egokia dira itzulpenetarako eta haien lanak ezagutzea premiazkoa da. Itzultzaileek arrakastaz erabili dituzte euskal idazle klasikoen ereduak zenbait idazle klasikoren lanak itzultzeko (Shakespeareren Sonetoak, Hamlet; P. Chardelos de Laclosen Harreman arriskutsuak, Melvilleren Moby Dick, Margarita Nafarrokoaren Heptamerona edo Homeroren Odisea bera).

Lan horietan itzulpenetatik euskal idazle klasikoetara jauzi egin dezakegu eta euskal idazle klasikoetatik itzulpenetara. Horregatik, ausartuko naiz esatera irakaskuntza orokorrean euskal idazle klasikoen testuei lekua egin behar zaiela[1], etorkizuneko irakurleentzat onuragarria izango delako, jakinda ere oso zaila dela hori helburu guztiz praktikoak, teknologikoak eta merkantilistak nagusi diren giroan.

Orain Iturriagaren aztarnak aurkitzea falta da. Udalak jakinarazi digunez, kanposantuko hilobi lizunak jandakoan ez dirudi gorpuzkirik dagoenik. Ea artxibategiko langileek nonbait aurkitzen dituzten. Bitartean, hor ditugu idazlearen testuak zain.

[1] Ezin egokiagoa Noeren ontzia web orriak euskal testuak lantzeko eskaintzen duen materiala.

Posted on

Mendigatxa bidankoztarra

Enrike Diez de Ultzurrun Sagalà

Bidankoze, 1878. Arturo Campion jaunak Iruñetik igorritako gutun-azala ireki eta edukia irakurri du Marianok bere sortetxean, sukaldeko arraskan eskuak garbitu ondoren. Ezin jakin harrigarria egin ote zaion. Egun osoa eman du herri inguruko lerdoi (pinudi) batean zurak egiten eta lotzen. Akaiturik dago, hau da, leher eginik. Idazluma eskuan, handik egun batzuetara lotu zaio Campionek enkargatutako lanari, sukaldeko zizeiluan jarririk, papera mahai gainean ezarririk. Hantxe hasi da, beraz, kriseiluaren argipean Orreaga izenburuko balada gaztelaniaz irakurtzen, “Es media noche. El rey Carlomagono está en Espinal con todo su ejército….”, eta erronkarieraz ematen: “Gai erdia da. Errege Karlomagno Aurizberrin dago bere ejerzito guziuarekin…”. Itzulitakoa irakurri eta aitzina egin du. “Los francos cantan en el pueblo, los lobos ahullan en Altobizcar; los vascongados afilan sus hachas y sus dardos en las piedras de Ibañeta…”. Hau da, “frankoek kantatan dei irian; otsoek marraka egiten dei Altobizkarrian; uskaldunek zorroztan dei beren aizkorak eta beren dardoak Ibañetako arrietan…”. Handik egun batzuetara bukatu du enkargua: “Ah! –exclamó Carlomagno–, no puedo dormir, la fiebre me quema. Qué ruido es ese? –Señor– dijo el buen Turpin– Rezad. Rezad conmingo. Ese estruendo es el canto de guerra de Vasconia, y hoy es el último día de nuestra gloria”. Mendigatxak honela eman du: “Ah, –egin zion Karlomagnok–. Eztoked lorik egin. Kalenturak ixikitan nau; zer arroitu da kori? –Jeina– erran zion Turpin onak –erreza zazu, erreza zazu enekin. Arroitu handi kori da gerra kantu Uskaldun Herriarena, eta egun da gore azken zeuriguna (zeru eguna)”.

Ez dakigu laguntza edo aholku eskatu ote zion Mendigatxak herriko apezari, Prudenzio Hualde bidankoztarrari, alegia. Izan ere, Marianok ederki zekien bi idazki euskaratzeko enkargua eman ziola Bonaparte printzeak apezari hamabi urte lehenago, hizkuntzalari ospetsua Bidankozera 1866an iritsi zenean, Erronkaribarko “uskara” aztertzeko asmoz: batetik, Aita Asteteren dotrina eta, bertzetik, Gore Jeinaren Ebanjelio Saintiua segun San Mateok. Bidankozeko aldi hartan, printzeak gure Mendigatxa ere ezagutu eta, handik hiru urtera, Donibane Lohizunera gonbidatu zuen (1869). Marianok gonbitea onartu eta mando gainean egin zuen joan-etorri luze hura. Han, Donibane Lohizunen, erronkarierari buruzko berezitasun aunitz erakutsi zizkion Bonaparteri; tartean, aditz-jokoa. Derragun, bidenabar, hizkuntzalariak aldi hartan egina dela Mendigatxaren argazki ezaguna, Marianok Erronkariko janzkera soinean daraman huraxe bera, horrela janzten baitzen, jakina. 

XX. mendearen hasieran, berriz, Resurreccion Maria Azkue hizkuntzalariak eskatu zion laguntza, eta Marianok, ohi zuenez, gogoz eta eskuzabaltasunez lagundu zion. Santa Garazin ezagutu zuten elkar, Zuberoan, Azkuek berak deiturik, eta elkarlan sakonean aritu ziren hamalau urtez, 1903tik aitzina. Adiskide minak izan ziren. Mendigatxak euskaraz idatzitako gutun aunitz igorri zizkion Erronkariko mintzoaren ezaugarriez, aldi berean Bidankozeko bizimolde, ohitura eta ospakizunen berri emanik. Astia zuenean idazten zuen, zeren, hirurogeita hamar urte baino gehiago izanik ere, boladaka lan nekosoan aritzen baitzen, Mendigatxak berak Azkueri frankotan aitortu zion bezala: “Orai berian igaro dut Erronkarin amaborz egun, zurak eta lot lana egiten; kementik antzina, ez naz xinen etxera… eztud leitako tenprarik…”. Eta bertze batean: “Badaramatzagu iror urte gaxto, xunto; orai bi urte, arri erauntsi batek eraman zaikugun kosetxa; iaz, zoritu zren gariak, granorik bage; ez genuen bildu baizik autz (lastoa); eta, aurten negu gaixto egin duenez, galdu zaizkigu; eztugu esprantzarik bildu bihar dugula, ez garirik, eta, ez autzik; korregatik bihar digu emon zurari ahal dugun guzia. … Akaitrik nago”.

Bertze behin, Marianok kartaz eskaturik, Azkuek bere erretratua igorri zion, eta Mendigatxak itxura txar-txarra antzeman zion lekeitiarrari: “Ene jaun ona: egiaren erraiteko, ene urdukari (ene iduriz), zarturik eta flako dago (berorika ari zaio Azkueri); orain berean nago begitartez-begitarte berareki; eta eztut ikusten baizik gorputz mehe edo mehar bat, sotanaz tapaturik; non ditu tripako, bularreko eta soingaineko gizenkiak? Lepoko gorbatak berak erakusten du nola daukan hutsik gizenkiaren lekua…”.

Bertzalde, gutunetako batean, Marianok Azkueri kontatu zion saiatu zela euskara bilobei erakusten, baina alferrik. Marianoren seme-alabek bazekiten euskaraz mintzatzen. Bilobek ez, ordea, eta horrek nahigabe handia eragin zion: “… aski sentimentureki erraiten daud enazala trebe llober (bilobei) uskararen ikasaraztra, nola ezbaitey (ez baitute) iñon ere entzuten ele bat ezik nik erraiten dabeidanak, eztokey (ez dezakete) ikas iñolako gisan; kalaz, enfadatruk, utzi dut alde batera. Errana badugu kemen: eztagola beti urrutxa (hurritza) makila egiteko; niri ere gogoa kendu zaitad!”.

Mariano Mendigatxa Ornat labraria eta zur eginzalea 1918ko udan hil zen, 86 urte zituela. 1932an, Marianoren jaiotzaren mendeurrenean, Euskaltzaindiak sortetxean plaka bat paratzea erabaki zuen haren gorazarretan. Erabakia ez zen bete. 2018an, ordea, bai, plaka bat ezarri baitzen Mendigatxa etxean, Bidankozeko Udalaren eta Euskaltzaindiaren ekimenez: “Erronkaribarko uskararen lekuko bikain eta emankorra”. Bidankozen ere bada bertze plaka bat Prudenzio Hualde “uskal ezkribatzailearen” omenetan.

Posted on

Itzultzaileak segitzen du frantsesezko kantua, bai hitzetan eta bai metrikan

Gidor Bilbao Telletxea

Duela urtebeteko Arimen Gauaren inguruan, Bernart Gazteluzarren [Dialoga] ifernuko tromenten gainean aztertu genuen blog honetan, eta erakutsi genuen bizien eta arima kondenatuen arteko elkarrizketa hura frantsesetik euskaratu zuela Gazteluzarrek, frantsesezko XVII. eta XVIII. mendeetako Cantiques spirituels motako kantika-bildumaren batetik hartuta. Esan genuen testuak arrakasta handia izan zuela, eta, aldaketa gehiago edo gutxiagorekin, behin eta berriro berrargitaratu zela XVIII. eta XIX. mendeetako Baionako diozesako (eta Zuberoa herriko) kantika espiritualen bildumetan. Azkenik, aipatu genuen lan polita litzatekeela testu-aldaerak eta doinu-aldaerak aztertzea, Salvat Monhoren bertsioa barne.

Aurten ere Domu Santu egunaren inguruan suertatu zaigu 31 eskutik blogerako idaztea, eta, heriotzari buruzko kantu euskaratuen bila, berriz ere Salvat Monhoren poema-bildumara jotzea deliberatu dugu.

Piarres Lafitteri zor diogu Monhoren eskuizkribuaren argitalpena, 1972an argitaratu baitzuen, Baionako Euskal Museoaren Editions Ikas argitaletxearen zigiluarekin, Poèmes basques de Salvat Monho (1749-1821) liburua, eta, euskarazko itzulpenaren historiaz interesaturik dagoenaren betaurrekoekin irakurtzen baditugu Monhoren bildumako testuak, laster ikusiko dugu, iaz aipaturiko Kreatura damnatua kantikaren bidetik (eta hemen ezin azaldu ditugun Monhoren bildumako beste batzuen bidetik), Omiasaindu egunaren inguruan aipatzeko hautatu dugun Munduko gauzen ez-deustasuna euskarazko kantikaren frantsesezko jatorrizkoa ere XVII. eta XVIII. mendeetako Cantiques spirituels motako kantika-bildumaren batean bilatu behar dela. Monhoren eskuizkribuak ohar oso lagungarria dakar bilaketarako: “Aire huntan: Tout n’est que vanité”.

Vanité des choses du monde kantika Lyonen 1805ean argitaraturiko Recueil de cantiques spirituels avec les airs notés, a l’usage des Maisons d’Éducation Chrétienne liburuan (39.-43. or.) aurkitu dugu lehenengoz (eta gero, etengabe, XXI. mendera arte), baina ziur guk eskura ez dauzkagun bildumetan ere agertua zela lehenago, eta lehenagotik kantatzen zutela eliztarrek. Gainera, Lyongo 1805eko aipatu edizioan 11 ahapaldi daude, baina Marseillan 1806an argitaraturiko Recueil de cantiques spirituels (350.-354. or.) bilduman, ordea, 13 ahapaldi daude, Monhoren sortan bezala.

Kantikaren 13 ahapaldietako lehenengo laurak ikusiko ditugu hemen, gosegarri gisa. Ezkerreko zutabean, Monhoren bildumako testua eman dugu, Lafitteren ediziotik hartuta; baina kontsonante hasperendunak ere markatu ditugu (XIX. mendeko eskuizkribuan dauden moduan), eta puntuazioa aldatu dugu. Frantsesezko testuan, puntuazioa bakarrik aldatu dugu.

Monhoren bilduma
c. 1819-1838  		 Recueil de cantiques…
1805  
MUNDUKO GAUZEN
EZ-DEUSTASUNA

(Aire huntan:
Tout n’est que vanité)  		 VANITÉ DES CHOSES
DU MONDE.


Air Nº 20.
1
Munduko gauzetan,
ez hunen agintzetan,
ez du nihork aurkhitzen
zorion faltsorik baizen.
Beti da gezurti
atheratzen.
Halere, bethi
edireiten
ditu gizonak
fidatu nahi zaizkonak.  
6a
7a
7b
8b
6c
4b
5c
4b
5d
8d		1
Tout n’est que vanité,
mensonge, fragilité,
dans tous ces objets divers
qu’offre à nos regards l’univers.
Tous ces brillans dehors,
cette pompe,
ces biens, ces trésors,
tout nous trompe,
tout nous éblouit;
mais tout nous échappe et tout fuit.
2
Kanpotan liliak
nola tu iguzkiak
goixtirian zabaltzen,
arratsalderakotz histen;
hala da gizona
ganbiatzen,
haren adina
iragaiten:
sorthu deneko,
han du arrasta hiltzeko.  
6a
7a
7b
8b
6c
4b
5c
4b
5d
8d		2
Telles qu’on voit les fleurs
avec leurs vives couleurs,
éclore, s’épanouir,
se faner, tomber et périr;
tel est des vains attraits
le partage,
tel l’éclat, les traits
du bel âge:
après quelques jours,
perdent leur beauté pour toujours.
3
Mundutar arinek,
ez gazte libertinek,
ez darotet ofritzen
atsegin-jokorik baizen.
Ordean, atsegin
gozo hetan,
pulunpa nadin
guzietan,
ene bihotza
bethi gelditzen da hutsa.  
6a
7a
7b
8b
6c
4d
5c
4d
5e
8e		3
En vain, pour être heureux,
le jeune voluptueux
se plonge dans les douceurs
qu’offrent les mondains séducteurs.
Plus il suit les plaisirs
qui l’enchantent,
et moins ses désirs
se contentent,
le bonheur le fuit
à mesure qu’il le poursuit.
4
Hiltzerat dohanak
zertako tu izanak?
Dire nekez bilduak,
urhe eta zilhar multzoak.
Mundu hunen jabe
beher huntan
izanik ere,
haren tonban
ez da kausitzen
gorphutz ustelkor bat baizen.  
6a
7a
7b
8b
6c
4b
5c
4b
5d
8d		4
Que doivent devenir,
pour l’homme qui doit mourir,
ces biens long-temps ramassés,
cet argent, cet or entassés?
Fût -il du genre humain
seul le maître;
pour lui, tout enfin
cesse d’être;
au jour de son deuil,
il n’a plus à lui qu’un cercueil.

Euskarazkoaren eta frantsesezkoaren artean silaba-kopuruak eta errimak tartekatu ditugu, erakusteko horretan ere itzulpena jatorrizkoaren zordun dela, eta horrek baldintzatzen duela, zalantzarik gabe, itzulpenaren zehaztasuna. Jean Haritxelharrek aztertu zuen Monhoren bildumako metrika, eta, Lauda Sion kantikaz ziharduelarik, hau idatzi zuen: “Salvat Monhok segitzen du latinezko kantua, bai hitzetan eta bai metrikan” (Haritxelhar 2004: 139). Ondo ikusi zuen euskarazkoa latinezko kantika ezagunaren itzulpena dela; aztertzen ari garen kantikaren kasuan, ordea, guk dakigula Monhoren bildumako kantuak aztertu dituzten guztiek bezala, euskaraz sortua balitz bezala aztertu zuen, eta ez itzulpen bezala.

Hortaz, aurrekoa ikusita, esan behar dugu Salvat Monho itzultzaile-lanetan ari zela? Orain, itzulpena dastatu ondoren, filologoaren betaurrekoak janzten baditugu, esan beharko dugu erantzuna ez dela hain erraza. Uste dut Katixa Dolharek arrazoi handia zuela ondoko hau idatzi zuenean: “Lafittek eskaini edizioa tronpagarria da, ustearaz bailiezaguke Monhok obra bat sortu zuela, borobila, koherentea” (Dolhare 2023: 120).

XIX. mendeko kaiera, nonbait 1819-1838 urteen artean osatua, Lafittek edizioa apailatzeko baliatu zuena, Lafitte Funtsean dago orain (LAF-402-017) eta, haren argazkiak aztertu ondoren, Katixaren uste bereko gara: ez dago batere argi zer den Monhorena eta zer ez. Eskuizkribuko hiru kaierek (zeinetarik bi argitaratu baitzituen Lafittek) askotariko bilduma osatzen dute, jatorri bat baino gehiagotarik kopiaturiko poema eta kantuz ondua. Hau ez da toki egokia eskuizkribuan agertzen diren atal guztiak aztertzeko, baina aztertzen ari garen kantika bilatu dugu XVIII. eta XIX. mendeetako Baionako diozesako eta Zuberoa herriko kantika espiritualen bildumetan, eta baita aurkitu ere. Baionako diozesakoetan, 1804ko Cantica izpiritualac bilduman (9.-14. or.) aurkitu dugu lehenengoz. Ez dugu aurkitu lehenagoko 1751, 1775, 1780, 1783 eta 1786koetan, baina XIX. mendean 1820, 1824, 1826, 1827, 1834… eta hogeigarren mendera arteko bildumetan agertu zaigu, izan duen arrakastaren seinale. Zuberoa herriko bildumetan, 1846ko Cantica espiritualac bilduman (37.-40. or.) bakarrik aurkitu dugu.

Hona hemen hiru bertsioak:

   Monhoren bilduma
c. 1819-1838		Baionako diozesako
Cantica izpiritualac
Baiona, 1804		Zuberoa herriko
Cantica espiritualac
Baiona, 1846
   MUNDUKO GAUZEN
EZ-DEUSTASUNA

(Aire huntan:
Tout n’est que vanité)  		MUNDUKO GAUZEN
FUNTS-GABETASUNA

(Aire huntan:
Tout n’est que vanité)		MUNDUKO VANITATEZ




6a
7a
7b
8b
6c
4b
5c
4b
5d
8d		1
Munduko gauzetan,
ez hunen agintzetan,
ez du nihork aurkhitzen
zorion faltsorik baizen.
Beti da gezurti
atheratzen.
Halere, bethi
edireiten
ditu gizonak
fidatu nahi zaizkonak.		1
Ez da mundu huntan,
ez hunen agintzetan,
behin ere aurkhitzen
zorion faltsorik baizen.
Beti da gezurti
atzematen.
Halere, bethi
edireten
ditu gizonak
fidatu nahi zaizkonak.		1
Ezta mündü huntan,
ez hunen xarma orotan,
egiazko plazerik,
inganio faltsü baizik.
Bethi da gezürti
suertatzen.
Halere, bethi
edireiten
dütü gizonak
fidatü nahi zaitzonak.

6a
7a
7b
8b
6c
4b
5c
4b
5d
8d		2
Kanpotan liliak
nola tu iguzkiak
goixtirian zabaltzen,
arratsalderakotz histen;
hala da gizona
ganbiatzen,
haren adina
iragaiten:
sorthu deneko,
han du arrasta hiltzeko.		2
Lore eta liliak
nola tu iguzkiak
goiz-aldean zabaltzen,
arrats berean mudatzen;
hala da gizona
ganbiatzen,
haren adina
da suntsitzen:
jaio deneko,
han du arrasta hiltzeko.		2
Nula beitütü ekhiak
goizan sorthü liliak
goiz berartan zabaltzen,
arrats bereko fanitzen;
hala da gizona
khanbiatzen,
haren adina
igareiten:
sorthü deneko,
han dü mezia hiltzeko.

6a
7a
7b
8b
6c
4d
5c
4d
5e
8e		3
Mundutar arinek,
ez gazte libertinek,
ez darotet ofritzen
atsegin-jokorik baizen.
Ordean, atsegin
gozo hetan,
pulunpa nadin
guzietan,
ene bihotza
bethi gelditzen da hutsa.		3
Mundutar arinek,
ez gazte libertinek,
ez darotet agintzen
atsegin gozorik baizen.
Bainan pulunpatu
banaiz hetan,
ez dut aurkhitu
guzietan
deus funtsezkorik,
deus atsekabez bertzerik.		3
Eztero mündütarrak,
ez liberti gaztiak,
ikhusten mündü huni
hun, plazer, xarma baizi.
Bena behin hetan
bada heltzen,
ez dü güzietan
edireiten
deuz plazer hunik,
deuz phena baizik besterik.

6a
7a
7b
8b
6c
4b
5c
4b
5d
8d		4
Hiltzerat dohanak
zertako tu izanak?
Dire nekez bilduak,
urhe eta zilhar multzoak.
Mundu hunen jabe
beher huntan
izanik ere,
haren tonban
ez da kausitzen
gorphutz ustelkor bat baizen.		4
Hil behar gizonak
alfer tu ontasunak,
diru nekez bilduak,
urre eta zilhar multzuak.
Liteken nihoren
behar gabe
mundu beraren
balitz jabe,
hil eta zaio
gathabut bat geldituko.  		4
Hil behar dianak
auher tü huntarzünak,
ürhe eta zilharrak,
eta beste müble ederrak.
Mündia osorik
balü ere,
deuz abantaillarik
hark elüke,
arima gaxua
sekülakoz gal baleza.

Zuberoako herriarentzat moldaturiko bertsioan, badirudi lapurterazkoa izan dela oinarri eta zubererara aldatzean beste moldaketa batzuk ere egin direla (batzuetan errima berria bilatu beharrak eragin du moldaketa, baina beste batzuetan hautu desberdinak egin dira lexikoan, ez ezinbestean euskalkiarekin lotuak). Baina Monhoren bildumako testua eta Baionako diozesako bildumakoa konparatuta, bistan da testu beraren aldaerak direla, aldaketa txiki-txikiekin, eta ez dut ikusten ezer bat bestea baino lehenagokoa edo bat bestearen zordun dela erakusten duenik.

Hortaz, jakintzaren gaurko egoeran, bi hipotesi hauek, behintzat, posible dira:

  1. Salvat Monhok euskaratu zuen frantsesezko kantika, eta horregatik dago Monhoren bilduma deitu dugun eskuizkribuan. Monhoren itzulpena Baionako diozesako kantika-liburuetan bildu zen.
  2. Itzultzaile ezezagun batek euskaratu zuen frantsesezko kantika Baionako diozesako kantika-liburuetarako, eta horietakoren batetik kopiatu zuen Monhok edo Monhoren bilduma deitu dugun eskuizkribuaren kopiatzaileak.

Gaur-gaurkoz, kantu honi dagokionez, izen-abizenekin ezagutzen dugun itzultzaile bakarra Piarres Lafitte bera da, euskaratik frantsesera itzuli baitzituen Monhoren poematzat argitaraturiko guztiak, 1972ko libururako. Hona hemen bigarren ahapaldiaren atzeraitzulpena, frantsesezko jatorrizkoaren eta Monhoren bildumako euskal itzulpenaren ondoan:

Monhoren bilduma
c. 1819-1838		Recueil de cantiques…
1805		Lafitte
1972
2
Kanpotan liliak
nola tu iguzkiak
goixtirian zabaltzen,
arratsalderakotz histen;
hala da gizona
ganbiatzen,
haren adina
iragaiten:
sorthu deneko,
han du arrasta hiltzeko.		2
Telles qu’on voit les fleurs
avec leurs vives couleurs,
éclore, s’épanouir,
se faner, tomber et périr;
tel est des vains attraits
le partage,
tel l’éclat, les traits
du bel âge:
après quelques jours,
perdent leur beauté pour toujours.		2
Comme les fleurs à la campagne
sous l’effet du soleil
s’ouvrent le matin
et sont faneés pour le soir,
ainsi l’homme
change,
son âge
passe;
à peine est-il né
qu’il reçoit son arrêt de mort.

Baten bati kantatzeko gogoa biztu bazaio, hemen entzun dezake frantsesezko kantika, eta gero, horren antzera, organoaren doinuarekin kanta dezake euskarazkoa. Gabriel Lertxundi ikertzaile eta musikariak, Kantikak. Cantiques basques liburuan (1948: 22-23), berak sorturiko melodia berriaren partiturak eman zituen, baina ez dut aurkitu horren grabaziorik eta ez dakit arrakastarik izan ote zuen.

Posted on

Julien Vinson itzultzailea (1843-1926) eta Prokrustesen oheak

Gidor Bilbao Telletxea

Euskalari orok daki Julien Vinsonek euskal bibliografiari buruzko lan erraldoi oraindik erabili beharrekoa idatzi zuela, hain zuzen Essai d’une bibliographie de la langue basque (1891, 1898) ospetsua. Wikipedian hizkuntzalari moduan aurkezten da (ez bakarrik euskarazkoan, baita frantsesezkoan, katalanezkoan eta ingelesezkoan ere), eta zehazten da Indiako hizkuntzak (bereziki tamilera) eta euskara landu zituela. Eta esango nuke antropologiaren eta etnografiaren alorrean eginiko lana ere aitortzen zaiola (Julio Urkixok 1927an argitaraturiko ohar nekrologikoan eta Auñamendi Entziklopedian, behintzat). Georges Lacombek, 1927an Gure Herria aldizkarian argitaraturiko ohar nekrologikoan, azpimarratzen du Julien Vinsonek askotariko lanak idatzi zituela, askotariko alorretan: historia, folklorea, literatura, antropologia, bibliografia, filologia eta linguistika zerrendatzen ditu, askotarikotasunaren berri emateko.

Baina ez dut inon ikusi haren itzultzaile-lana aintzat hartu denik, hark eginiko itzulpen-lan batzuk aipatzen diren arren. Frantsesezko Wikipedian dagokion sarreran, bada Traductions atala, eta hiru itzulpen-lan aipatzen dira:

Hemen, euskaratik frantsesera eginiko itzulpenak aipatu nahi ditut: Le folk-lore du Pays Basque (1883) izen laburrarekin ezagutu ohi den liburuaz ari naiz, izan ere, funtsean, budisten eta djainisten elezaharrez osaturiko bilduman tamilerarekin bezalatsu, liburu honetan ere euskaraz bilduriko elezaharren, ipuinen, kantuen, asmakizunen, atsotitzen, koplen, pastoral-zatien… eta oro har ahozko literaturako adierazpen orotarikoen itzulpenak dauzkagu.

Esanguratsua da zein bildumatan argitaratu zen liburua: Les littératures populaires de toutes les nations. Traditions, légendes, contes, chansons, proverbes, devinettes, superstitions bildumako 15. liburukia da. Bilduma osoko izenburuak begiratzen baditugu, ikusiko dugu Euskal Herrikoak baino lehenago argitaratuak zirela Bretainiakoak, Antzinako Egiptokoak, Gaskoiniakoak, Korsikakoak, Pikardiakoak, Maurizio Uhartekoak… eta frantsesez bilduak ez direnean, beti jartzen zaiola arreta berezia itzulpenari eta itzulpena egiteko moduari.

Julien Vinsonek ere, bere hitzaurrean, beste ezertaz baino lehen, eta beste kontu batzuei buruz baino suhartasun kartsuagoz, itzulpenaz dihardu: “J’ai naturellement traduit directement sur le texte basque” (XIV. orr.). Zuzenean jatorrizkotik (kasu honetan euskaratik) itzuli ahal izatea ezinbestekoa dela uste du, eta funtsezkoa iruditzen zaio zehaztasuna. Ez ditu onartzen ez parafrasiak ―“les traductions fournies à M. Cerquand par ses collecteurs sont trop souvent de déporables paraphrases” (XIV. orr.)―, ez moldaketa edo egokitzapenak ―“Une traduction, pour être exacte, ne saurait être une adaptation, un arrangement” (XXXIV. orr.)―.

Pasarte luzetxoago bat ekarriko dut osorik:

J’ai traduit en effet, suivant mon habitude, aussi littéralement que possible; j’ai cherché à serrer le texte de près et, dans les poésies, à conserver les divisions originales. Je n’ai jamais admis le systéme qui consiste à habiller d’un français académique et guindé des pensées exprimées dans des langues étrangeres; à jeter sur le lit de Procuste du beau langage les productions nées au delà du Rhin, Des Alpes, ou des Pyrénées (XXXIII. orr.).

Ahalik eta modurik literalenean itzuli duela dio, jatorrizko testuari gertutik jarraitu diola, eta poemetan jatorrizko zatiketak gordetzen saiatu dela. Horretarako, ezinbestekoa iruditzen zaio uko egitea frantses apain eta akademikoari, ahozko literaturako testuen itzulpenetan frantses hori erabiltzea Prokrustesen ohea erabiltzea bezalatsu baita: luzeegia behar gabe laburtzea. Prokrustesen mitoaren Antzinateko bertsioetan, Gaio Julio Higinorenean (K.a. 64 – K.o. 17) adibidez, Prokrustesek bi ohe zituen:

Procrusten Neptuni filium. Ad hunc hospes cum venisset, si longior esset, minori lecto proposito reliquam corporis partem praecidebat; sin autem brevior statura erat, lecto longiori dato incudibus suppositis extendebat eum, usque dum lecti longitudinem aequaret. Hunc interfecit. (Hyg. Fabulae, XVIII, 3)

Prokrustes Neptunoren semea hil zuen [Teseok]. Prokrustesengana ostatu-hartzaileren bat iristen zenean, handia bazen, ohe laburra eskaintzen zion, eta kanpoan geratzen zitzaion gorputz-zatia mozten zion; altuera txikikoa bazen, ordea, ohe luzea eskaintzen zion eta ingudeen pisuaz tiraka eginda luzatzen zuen, ohearen luzera berdindu arte.

Dirudienez, zehaztasunaren izenean, Julien Vinson gehiago amorratzen zuen luzea laburtzeak laburregia behar gabe luzatzeak baino. Nolanahi ere, gure ustez, bildumaren helburuetarako, itzulpen onak egin zituen. Hona hemen bat, ia-ia ausaz hautatua (Vinson 1883: 209-210):

Kuku! miku!
Chorijak sasian umiak ditu!
Sagusarrak jango al ditu!
Sagusarra alkate:
Marijak bai gura leuke!		Coucou! Couvée!
L’oiseau a ses petits dans le buison!
La chauve-souris pourra les manger!
La chauve-souris est alcalde:
Maria le voudrait bien, oui!

Eta beste hau ez da ausaz hautatua, nik gaztetan (ikasle-garaian, o tempora!, o mores!) irakurritako Vinsonen lehenengo itzulpena baita. Jean Mekol Garindainekoak idatziriko Edipa pastoralaren 1793ko eskuizkribuaren edizioa prestatzen ari nintzen, eta hara non aurkitu nuen Azken Pheredikia Vinsonek frantsesera itzulia. Lehenengo bost bertsetak kopiatuko ditut hemen, euskarazko jatorrizkoak nire ediziotik hartuta, eta frantsesezkoak Vinsonen itzulpenetik (Vinson 1883: 338):

Haur duciela, populia,
goure trageria finitcen,
ceren eta niq beiteriot
coroua eçarten.
 
Badugu eçagutcia
etciratela satisfactu
eta suget miraculous haur
eztugula ounxa representatu.
 
Icoussy ducie pheça haur
miraculus cella cargaturiq,
sugurky merechy beiçukian
gu beno atur hoberiq.
 
Icoussy ducie erregue Laya
semiaq noula cian erho,
eta hanty landan
ama ezpoussatu guero.
 
Suittan hirour haur
amareky eguin cian,
eta bere beguiaq idoky
hilceko desertian.		Voici que vous avez, peuple,
notre tragédie terminée;
et je vais, moi, lui
mettre la couronne.
 
J’ai la connaissance
que vous n’êtes pas satisfaits,
et que ce sujet merveilleux
nous n’avons pas le bien représenté.
 
Vous avez vu que cette pièce
est chargée de merveilles;
sûrement elle aurait mérité
des acteurs meilleurs que nous.
 
Vous avez vu le roi Laius,
comment son fils l’a tué,
et en suite de cela
qu’il a épousé sa mère.
 
Puis trois enfants
il a fait avec sa mère,
et il s’est tiré les yeux
pour mourir dans le désert.

Halako itzulpenez osaturiko ia laurehun orrialdeko liburua idatzi duen gizona itzultzailea ere bada, ezta?