Etiketa: kritika

Posted on

Euskaltzaindia hizketan

Iker Zaldua Zabalua

Sentsorearen parabola asko erabiltzen ari naiz aspaldion. Norbanako bakoitzak ditu bere sentsoreak, berezkoak, eta zenbaitetan belarriko mina jartzen zaigu sentsoreak zerbait hauteman, eta barnean durundi zorabiagarria entzuten dugulako. Eta, gehienetan, zarata hori besteek ez dute entzuten, hain justu, bestelako sentsoreak dituztelako, eta gureak hauteman duena berean ez delako arduragarri.

Itzultzaileok, uste dut, hizkuntza balioanitzeko habetzat dugula: hizkuntza, niretzat, gehienbat jolasa da. Oso gogoko dut hizkuntzarekin jolasean aritzea, baina hizkuntza kultura da, hizkuntza lana da, hizkuntza harremana da, hizkuntza haserrea da, bizimodua da. Nire kasuan, sentsorea arras finduta dago euskarari dagokionez, milimetro txikienean kalibratuta. Eta azkenaldian nahi baino gehiagotan entzun dezaket soinua barrunbeetan.

Ataunen bizi naiz, Goierriren sakonean, Sakanaren eta Tolosaldearen artean, ustez, euskara osasuntsu eta bizi dagoen lurraldean. Eta kalera irten, eta bai, euskara nagusi da han-hemen, baina hegemonia hori galtzen ari da, eta dagoeneko ez da arraroa azpiko tabernan norbait gaztelaniaz edo beste erdara batzuetan entzutea. Eta hori ez da gaitz, aberasgarri ere izan liteke, bi baldintza betetzen badira: euskara bera oraindik plazan lasai eta alai ibiltzea, eta euskara hori ongi zaindua izatea. Bigarren horretan ari zait nire sentsorea jo eta jo. Semeak 9 urte ditu, alabak 14 urte ditu, eta bi belaunaldi horietan, tartekoetan, eta datozenetan sentsorea urduritzen dizkidaten gauzak entzuten ditut.

“Aita, ahal det jun parkea?”. Esaldi hori normal-normala da Ataungo nerabe eta haurren artean. Niri sentsorea martxan jartzen zait, eta berehala zuzentzen dut: “Aita, jun deiket (naike) parkea?”. Duela dagoeneko aste zenbait horixe esan nion semeari eskola-atarian, eta nire semearen ikaskide baten amak berehala ihardetsi zidan, txantxetan edo: “Euskaltzaindia hizketan, kar, kar”. Hor ohartu nintzen: haren sentsoreak ez du hauteman nireak hauteman duena, bereak akaso bestelako kalibrazioa duelako, eta agian semea une jakin horretan jaten ari denarekin piztuko zaio argi gorria. Baina, esaldi hori oharkabean igaroko da, eta horrenbestez, 9 urteko mutiko horrek naturaltasunez erabiltzen jarraituko du.

Gogoeta egin, eta ohartzen zara kalibrazio hau gutxiengo batek dugula, eta ziurrenera dugun lanbideagatik izango dela hein handi samar batean. Eta horrekin, dugun arriskuarekin ohartu naiz.

Euskararen ezagutza-maila igo egin omen da, hau da, gero eta gehiagok omen daki euskaraz. Baina, zer da euskaraz jakitea? Aski da diosal eta agur egiten jakitearekin? Aski da elkarrizketa bat ulertzeko moduan jarraitzearekin? Euskararen etorkizuna oso ilun ikusten dut, etxean ezkorra naizela esaten didate, baina, berriro diot, Ataunen bizi naiz, gure etxean euskaraz egiten da, ama-hizkuntza, aita-hizkuntza, euskara dute seme-alabek. Itzultzailea dute aita, euskal filologoa eta euskararen kontuekin berehala erresumintzen omen dena, eta halere, “Ahal det jan jogurre?” esaten dute. Eta adi! Eskola-atarian, sei-zazpi elkarrekin jolasean ari direnean, zenbaitetan, gaztelaniaz hitz egiten dute, horietako batek euskara ez duelako ongi menderatzen, etxean ama-hizkuntza, edo aita-hizkuntza (edo biak), beste bat delako. Eta berriro diot, Ataunen bizi naiz. Baina, hor ez noa sartzera orain, ate handi samarra baita testu xume baterako.

Sentsorea ez da isiltzen, eta itzulpengintzan, lanean, sentsorea jo eta jo. Adimen Artifizialak egindako testuak zuzentzea egokitzen ari zait aspaldi, eta dagoeneko normalizatu egin ditugu euskarari ez dagozkion zenbait formula. Duela hilabete eskas, Euskaltzaindiak Donostian duen txoko zoragarrian hitz-aspertua egin genuen, Idoia Santamaríak gidatuta, eta ohartu ginen geronek ere irentsi ditugula formula horietako zenbait eta sentsoreak jadanik ez digula abisu ematen. Adimen Artifizialaren harira sortzen ari den corpusa euskara eskasten ari da. Hainbat zenbatzailea joker-karta bilakatu zaigu karta-sortaren barruan, eta masiboki erabiltzen (eta onartzen, baitaratzen) hasi gara, zenbait, batzuk eta bestelakoak alboratuz, gure hiztegietatik baztertuz. Gauzatu aditza ere beste joker-karta bat da, eta masiboki erabiltzen (eta onartzen, baitaratzen) dugu, egin aditza bezain aditz sano eta jatorra alboratuz sarri. Lazkao Txikik berak esan zigun “Martxa honetan aurki erderaz hitz egingo dugu euskaraz ari garelakoan”. Eta esango nuke dagoeneko ari garela erdaraz euskaraz ari garelakoan.

Adimen Artifiziala ari da euskara-eredu bat sortzen, ari gara euskara-eredu bat sortzen, eta aberastasuna lapurtzen ari gatzaizkio, lautzen ari gara erabat euskara, eta beti izan duen bizitasun hori lausotzen ari da, goizeko behe-lainoa desagertzen den moduan, konturatzerako. Nerabeek eta haurrek hori jasoko dute, eta errua leporatuko diegu, baina krimena gu ari gara egiten (baimentzen).

Duela zenbait urte, blog bat eratu nuen, “Gure hitz galduen bila” izenekoa. Aspalditxo, han utzi dut nonbait, alboratuta, eta egia esaten badizuet, pasahitza ere ahaztu dut (beste bat jasotzeko eskaera ere egin nuen, baina ez nuen lortu), baina uste dut hura berriro martxan jartzea ideia ona dela, eta, zoritxarrez, gero eta hitz gehiago sartuko ditut zakuan. Orduan, pentsatu egin behar izaten nuen, “zein ote da haur nintzela maiz entzun eta orain batere erabiltzen ez den hitza?”.

Konpromisoa hartuko dut blogari berrekiteko, baina konpromisoa hartu dezagun guztiok hitz galdu gehiago ez sortzeko. Izan dadila zaila hitza hautatzea, pasa dezadala denboratxo bat hitz jakin bat bilatu arte.

Gure sentsorera iristen dena jakinarazi dezagun, ezin ditugu besteak behartu beren sentsoreak gure zenbakiekin kalibratzera, baina egin dezagun pedagogia “Euskaltzaindia hizketan” ez diezaguten esan haurrari zuzenketa txiki bat egin diogulako.

Bide batez, aipatu dudanaren lekuko testu hau bera izango da ziur aski: baietz hemen ere normalizatu ditugun (ditudan) formulak agertu, euskarari berez ez dagozkionak (eta ez da nahita egindakoa izan, halakorik badago)!

Posted on

Alimaleko txandrioa

Enrike Diez de Ultzurrun Sagalà

Kezka berbera agertu duten hiruzpalau artikulu plazaratu dira aurten Berrian, hots, haurrek gero eta lehenago uzten diotela euskaraz hitz egiteari eskolan, gero eta ikasle gehiago erdaraz mintzatzen direla irakasleekin, eta gero eta irakasle gehiagok normaltzat jotzen dutela hori. Diren eta ez diren Euskal Herri guztietan gertatzen ari omen da hori. Artikuluotan aipatutakoez landara, are larriagoa da Nafarroa Garaian sumatutakoa, zenbait irakasle erdaraz erantzuten hasi baitira gaztelaniaz zuzentzen zaizkien ikasleei; eta irakasle batzuk, gainera, erdaraz mintzatzen dira beren artean pasabideetan, hori guztia D ereduko institutuetan. Are gehiago, Iruñerriko euskal lerroko institutu batean, irakasle batek Cervantesen hizkuntzan eman du euskara eta euskal literatura irakasgaia, harik eta zuzendaritzak irakasgaia euskaraz emateko ohartarazi dion arte. Horrekin batera, haur ttipienendako eskola batzuetan, D eredukoetan, ez diete umetxoei euskarazko kanturik erakusten, ezta euskarazko hitz-jolasik, pipitakirik, ipuinik eta gisakorik ere, umea omen delakoz bere garapenaren jabe bakarra. Erran nahi baita, pedagogia molde horren arabera, horrelako kantu, hitz-jolas, pipitaki, ipuin eta gisakoek umearen berezko garapena “eragozten” dute edo garapen horretan “eragina” izan dezakete, eta hori baztertzekoa da arras. Lehen Hezkuntzan ere ederrak entzuten dira. Izan ere, irakasle batek kargu hartu die euskara etxean ikasitako haur baten gurasoei, semetxoak euskaraz mintzatzeko eskatu dielako gelakideei. Nonbait, ez baita zilegi haurrei halakorik eskatzea, haur bakoitzak aukeratzen baitu bere hizkuntza… Ezin jakin zer alde on antzematen dioten horrelako irakasbideari, baina argi dago zer ondorio duen non-eta gaztelania jaun eta jabe dugun bazterretan, Iruñerrian, konparaziora: erdara. Bertzela erranik, nekez euskaldunduko dira etxean euskara ikasi ez duten haurrak (Nafarroan, haur gehienak) eta arrunt erdaldunduko eskolara euskaldundurik iristen diren umeak; gainera, ja ere ez dute jakinen euskal kulturaz. Horretaz ohartzen hasi dira D ereduko zenbait ikastetxetan, ikusi baitute haurrak negargarri moldatzen direla euskaraz. Tira, berandu ereitea gehixeago da, batere ez ereitea baino, baina alimalekoa da zinez azken urteotan sortu diren haur aunitzengan ereindako txandrioa.       

Posted on

IZIen eta euskararen garapen jasangarria

Amaia Astobiza Uriarte

Duela hirurogei eta koska urte, gure amari zeharo zirrimarratu zitzaion auzo-eskolan ikasi eta mojetan dotoretutako idazkera, hainbeste takigrafiatu nahi izan baitzuen hain denbora gutxian, gaztetxoa izanda ere idazkari-lanetarako hautagairik onena zela erakutsi nahian. Jada ez gaude 1960ko hamarkada hartan, baina orain ere halatsu gabiltza hizkuntzarekin, aurrez tentuz ikasi eta ekinaren ekinez edertutakoa lipar batean narrasten, adimen artifizialeko tresnen bidez tarte txiki-txikian hainbeste testu sortu ahal izateak eragindako lilurak itsututa eta edukiaren nolakotasunarekiko kezka lan ondo eginaren eta errentagarritasunaren arteko zirrikitu beti lausoetan galduta. Eta ez, ez naiz ari soilik itzulpenez; kasu honetan, jatorrizko testuak ere zaku berean sartzen dira, edo aldamenekoan.

Izan ere, hortxe ari dira azken belaunaldiko AAk lehen belaunaldietako AAek sortutako testu eta itzulpenekin beren buruari jaten ematen (autofagia… selektiboa ala ez-selektiboa?) eta elikatze-kate hori behin eta berriro errepikatzen. Eta, itxura batean, inor gutxiri axola zaio makinok hala elikatuta gero eta lexiko pobreagoa eta gero eta sintaxi gutxi gorabeheragokoagoa eta gero eta adierazpen-gaitasun gutxiagoko edukiak —hizkuntzak— sortzen ditugula eta eduki/hizkuntza kamustu horiek izango direla laster, adibidez, gai potoloen inguruan erabakitzeko erabiliko ditugun argudioen eta diskurtsoen oinarri.

Egoera horren aurrean, itzultzaileak, zuzentzaileak eta interpreteak (IZI) ere kezkatuta daude, gaude, noski, AArekin, ez bakarrik lanpostuak dantzan eta langileak larrugorri jartzen dituelako, beste sektore batzuetan bezala, baizik eta baita hizkuntzaren kalitatea —eta, beraz, bihar-etziko euskara eta haren plaza guztietarako erabilgarritasuna— kolokan jartzen duelako ere.

Arretatsuak gara oso IZIok: hizkuntzaren zehaztasunaz, zuzentasunaz eta egokitasunaz arduratzen gara, eta, lan-baldintza prekarioek horretarako marjina-izpi bat uzten badigute, baita aberastasunaz eta dotoreziaz ere, ez soilik hizkuntzari zor zaion errespetuagatik, baita testuen hartzaile diren herritarrei, bezeroei, pazienteei… zor zaienagatik ere. Baina, hara, ez omen da hori merkatuak (ente oteitzar hori, abstraktua bezain pisuzkoa) behar duena, ezta merkatuak nahi duena ere. [Ohartxo bat marjinan, eskultorea aipatu dugunez: Oteizak esaten zuen, gutxi gorabehera, aurrera begira baina atzerantz zebilela idazten zuela, hau da, erroak oinarri, abangoardia helburu; beharbada buelta pare bat eman behar genioke ideia horri]

Zer nahi du merkatuak? Edukien Aroan, kontsumo azkarreko testuak eta horien itzulpenak nahi ditu, behin ikusi eta betiko ahaztekoak. Eta, jakina, edukiak efimeroak badira, bost axola merkatuari hizkuntza ere halakoxea bada, behin erabili eta botatzekoa. Euskararekiko —edo hizkuntzekiko— zinezko begirunerik edo engaiamendurik ez duen enpresa edo erakunde batean, finantzetako nork egingo du paseko testu horien kalitatearen alde? Administrazio publikoek ere egiten ez badute (eta hori beste IZI batzuek azaldu dezakezue nik baino hobeto), nola egingo dute errentagarritasun ekonomikoari soilik begiratzen diotenek?

Itzul gaitezen AA-makinetara. Kalteak kalte, jada ez ditu (ia) inork zalantzan jartzen haien abantaila askotarikoak. Behin hori onartuta, zer da hobe, gure ekonomiaren eta gure hizkuntzaren ikuspegitik: etxean garatzea ala kanpotik ekartzea? Guk bultzatzea erabilera arduratsua (hizkuntzaren kalitatea zainduz) ala dena balizko autorregulazioaren esku uztea (eta gora orotariko kamustasuna)? Eta guk eta guretik eta guretzat egin nahi badugu, nola egingo dugu?

Gehienok jakingo duzue: garapen jasangarrirako 17 helburuei beste bat gehitu zitzaien, hemezortzigarrena: Hizkuntza eta Kultura Aniztasuna. Horren barruan, 17 konpromiso, 102 ekimen, 188 jarduera daude zehaztuta, eta tira, ez naiz hasi banan-banan begiratzen, baina pentsatzekoa da horietakoren batean zerbait esango dela euskararen kalitateaz (zeren bestela ez dakit zer mordoilokeria espero dugun «kontserbatzea, kudeatzea eta transmititzea» edo «zabaltzea suspertze-bidean dauden eremuetara»). Bada, ondo letorkiguke horiei arretaz begiratzea, iruditzen baitzait hor badagoela erakunde publikoetara kontu eske joateko aski oinarri. Kontuak, ez bakarrik hizkuntzaren kalitatearen eta haren etorkizun jasangarri eta duinaren erantzukizunaren ingurukoak, baita bestelakoak ere; alegia, IZIon lan- eta bizi-baldintzei zuzenean eragiten dietenak: ekonomikoak.

Konplexuak eta eskekoaren sindromea gainetik astintzeko, betiko adibidea ekarriko dut, hain baita agerikoa. Automobilgintzaren sektoreak aurrera egiten badu ez da sinmás auto asko saltzen direlako, baizik eta gobernuek sektore hori zuzenean diruz injektatzen dutelako; urtero dirutza ikaragarria erabiltzen dutelako enpresak nazioartekotzen eta legeak haien beharretara makurtzen; eta baita, noski, tarteka-tarteka herritarroi ere dirua ematen digutelako autoak erosteko, ez zintzo portatu garelako, baizik eta negozioari eutsi behar zaiolako eta Europatik datozen ingurumen-legeak bete behar direlako. Eta ondo dago hori guztia, horretarako ordaintzen baititugu zergak; besteak beste, gizarteak osotasunean baliabide berekin (zurrut) eta abiadura ber bakarrean (dobla zurrut) aurrera egiteko, gizakion eta planetaren jasangarritasuna bermatzen ahalegintzeko eta herritarren bizitza prekarioak apur bat bizigarriago egiteko.

Baina zergak denok ordaintzen ditugunez gero, industria erraldoi horretatik kanpo geratzen garen sektoreok eta langileok ere gure aldeko ahalegin bera eskatu behar genieke administrariei. Eta eskatu behar genieke, baita, herritarron dirutxoak eta Administrazioaren ahaleginak ekitatiboagoki banatzeko eta dibertsifikatzeko gure sektoreko autonomo, enpresa eta erakundeen artean; izan ere, ez da ezinbestekoa —ezta bidezkoa ere— dena fabrika traktore handien eta haien morrontzako tailer txiki apurjaleen logikara makurtzea.

Beraz: nik etsiak jo gabeko teknikarien saldo bat jarriko nuke 18. GJHko konpromisoak lan-orritik harago eramaten eta (besteak beste) IZI sektorea eta euskara hauspotzen, bata ito eta bestea asmatiko kroniko bihurtu aurretik.

Posted on

Alimalekoak

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Neurez aski baikorra naizen arren, itzultzaile naizen aldetik batzuetan tristurak jota ibiltzen naiz han eta hemen ikusitako itzulpen desegoki edo traketsak direla eta. Badakit ez naizela bakarra, lankideen artean sarritan hartzen baititugu hizpide halako itzulpen tristura-emangarriak. Itzultzaileoi saihetsezina zaigu trakeskeriez ohartzea eta haiez mintzatzea, eta egoki da, eta zuzen; baina, oraingoan, azken hilabeteotan han eta hemen ikusitako itzulpen eta itzulsorpen nire ustez egoki eta bikain batzuk azpimarratu nahi nituzke, eta haien egileak txalotu, bide batez.

Hasteko, bada, hona hemen Iruñeko karriketan ―ni haien xerka ibili gabe― begietaratu zaizkidan zenbait adibide gogo-pizgarri, denak ere Iruñeko Udalaren kanpainetakoak:

Lehenbizikoa, Iruñeko Plaza On Boluntarioen Udal Sarearena da. Adibide horretan gaztelaniazko eslogana hitzez hitz itzuli beharrean, euskaraz beste bat itzulsortu zuten hiriko panel batzuetarako, eta leloak elkarren osagarri bihurtu. Honatx: ¿Te sumas al auzolan? / Plazan elkartuko gara!

Bigarrenean antzera jokatu zuten itzulsortzaileek Iruñeari buruzko eslogan bat sortzean, lelo bikoitza eman baitzuten: Pamplona, de verdad / Iruña, bagara. Hiri buruzagia zer-nolakoa den aditzera eman nahi duten mezu biek elkar osatzen dute, hiri buruzagiko bi hizkuntza nagusiek batak bestea osatzen duten gisan.

Hirugarren eta laugarrena Iruñeko Udalak sanferminetarako prestatu bi kanpainatakoak dira. Itzultzaileek fidelago jokatu zuten bietan, baina askatasunez, eta euskaratik. Niri txit aproposak iruditu zaizkit, ea zer iruditzen zuei:

Bosgarrena ez da Iruñeko Udalarena, gure hiriko alde zaharreko Damaxen ardandegiko erakusleihoan ikusitakoa baizik:  Acompañamos momentos únicos / Une paregabeak osatuz. Berriz ere libre jokatu zuten euskaratzaileek aditza aukeratzean, behar bezain urrun, txukun.

Seigarrena,  beste garai bateko oroigarriak diruditen kaleko postontzi hori horietako batean ikusi dut. Aspaldikoa dela pentsatzen dut, eta postontzi guztietan ageriko dela, baina itzultzaile ausart baten adibide eredugarria dela uste dut, eta zerrenda honetan egotea merezi duela: Horario límite de recogida / Azken bilketa.

Zazpigarrena, eta bildumatto honetako azkena, ez dut kalean ikusi, Interneten baizik. Nafarroako Gobernuak errepideetan animaliekin gertatzen diren ezbeharrez ohartarazteko kanpaina batekoa da:

X sare sozialeko erabiltzaile batek idatzi bezala, niri ere hau bururatu zitzaidan leloa ikustean: “Ze ona!”. Eta beste batek aipaturiko hau ere bai: “Euskarazko leloa bikaina da, eta are, gaztelerazkoa baino hobea ere!”.

Itzulpen- eta sorkuntza-lan horietan guztietan bada gaztelaniaren morrontza erabatekotik askatzeko nahia, hizkuntza horretan asmaturiko mezu gutxi-asko egokien euskal kopia zozorik ez emateko gogoa, eta euskaldunoi zuzenean hitz egiteko asmoa. Eta, gainera, badute beste alde aski interesgarri bat: itzulgailu neuronalei ezin zaizkie halakoak bururatu. Oraingoz.

Posted on

Galletagileak, kondesak eta mari-lotsagabeak

Isabel Etxeberria Ramírez

Aurtengo udan atera zuen albistea Berriak: Bilboko Udalak Zorrotzaurre auzoko bi kaleren izenak aldatzea onartu berri zuen, Ana Morales itzultzailearen borrokari esker. 2023an, auzo hartako berrurbanizazio prozesuaren ondorioz sortutako kaleetako biri izena jartzean, hamarkada batzuk lehenago auzo hartan lanean aritutako bi emakume talde omendu nahi izan zituen Bilboko Udalak. Hala, kale horiek Avenida Galleteras eta Avenida Cargueras izendatu zituen gaztelaniaz, eta Galletagileen Etorbidea eta Zamaketarien Etorbidea euskaraz, Artiach fabrikako langileak eta Bilboko portura iritsitako itsasontzietatik merkantzia buru gainean hartuta biltegietara eramaten zutenak gogoan, hurrenez hurren. 2023ko lehen bataiatze hartan, beraz, gaztelaniazko izendapenak lanbide horretan aritutakoak emakumezkoak zirela adierazten zuen -a morfemaren bitartez, eta bete egiten zen, beraz, emakume haiek omentzeko asmoa. Euskarazko izendapenean, berriz, euskarak izenetan generoa markatzeko morfemarik erabiltzen ez duenez, generorik gabeko lanbide baten berri ematen zen, emakumezkoen protagonismoa ezabatuta.

Berriako erreportajeak jasotzen zuenez, borroka administratibo luze bati ekin zion orduan Ana Moralesek temati, euskarazko izendapenean ere ekimen haren asmoa ―emakume haiek ohoratzea ― bete zedin eskatzeko. 2025eko ekainaren 26an, azkenik, aldaketa eskatzeko mozioa aurkeztu eta onartu egin zen, eta harrezkero bi kale horiek Emakume Galletagileen Etorbidea eta Andre Zamaketarien Etorbidea dute izena.

Albistea plazaratu eta gutxira, Gotzon Loberak iritzi artikulu bat sinatu zuen Deian, zeinean salatu egiten zuen ezen, halako erabakien bitartez, “aldameneko hizkuntza batean dauden arazoak, euskarak berez ez dituenak”, euskarara ekartzen direla, eta jakinezarekin lotzen zuen horrela jokatzea. “Zenbat bider gomutarazi behar da euskarak hizkuntza gisa ez duela generorik”, argudiatzen zuen Loberak. (Artikulu haren tonuari buruz gauza bat baino ez dut esango: ze nezesidade?).

Loberaren zutabe hari dotore, zehatz eta argudio sendoekin erantzun zion, nire iritzian, Moralesek Naiz, Berria eta Argia komunikabideetan argitaratu zen testu batean. Besteak beste, Moralesek ukatu egiten zuen euskara generorik gabeko hizkuntza denik, eta horren adibide hitanoa eta amama/aitite gisako bikoteak aipatzen zituen. Euskara, izatekotan, genero-morfemarik ez duen hizkuntza dela esaten zuen Moralesek.

Bai Loberaren testua bai Moralesen erantzuna irakurri nituenean, duela urte eta erdi inguru EHUko Letren Fakultatean ikasle batek egindako azterketatxo bat etorri zitzaidan gogora. Diego de Alba du izena ikasle horrek, eta Euskal Ikasketetako bere Gradu Amaierako Lana izan zen delako ikerketa hura: Genero femeninoa euskaraz. Teoria eta hiztunen erabilera parez pare. Lan hartan de Albak zenbait hiztegi eta corpus arakatu zituen genero femeninoa adierazten duten hitzen bila. Helburua, hain zuzen, Loberak botatako premisa teorikoa (euskarak ez du generorik) eta hiztunek egiaz egindako erabilera konparatzea zen. Beste modu batean esanda, euskal hiztunek generoa zenbat hitzetan, zeinetan eta nolakoetan markatzen duten ezagutu nahi zuen. Horretarako, hiru iturri erabili zituen probaleku edo aztergune gisa: Euskaltzaindiaren Hiztegia, Egungo Euskararen Hiztegia eta Egungo Testuen Corpusa.

Azal dezagun nola jokatu zuen de Albak. Lehenengo eta behin, Euskaltzaindiaren Hiztegiko sarrera guztien artetik, definizioan emakume, andre, neska edo alaba hitzak dituzten sarrera guztiak zerrendatu zituen. Adibidez, abadesa izenaren sarreran “emakumezkoentzako monasterio bateko burua” definizioa ageri da, eta moñoña adjektiboarenean, “emakumeez edo animalia emeez mintzatuz, polita”. Halako guztiak bildu eta eskuzko garbiketa bat egin eta gero ―amenorrea hitzaren definizioan, adibidez, emakume hitza ageri da, baina bistan da amenorrea ez dela euskaraz genero femeninoa adierazteko izen bat ―, 146 terminoko zerrenda bat geratu zitzaion.

Nolakoak dira bildu zituen hitzak? Badira, espero izatekoa den bezala, senidetasuna adieraztekoak: ahizpa, alaba, ama, arreba, ahizpaorde, alabaizun… Badira, bestalde, estatus sozialari edo emakumezkoek gizartean hartzen duten lekuari lotutakoak: andereño, andre gehien, dama, dontzeila, infanta, kondesa… Beste batzuek lanbideak edo jarduerak adierazten dituzte: abadesa, inude, kantinera, ostalertsa, prostituta, serora, soprano… Eta beste zenbaitek emakumezko horiek kalifikatzea dute helburu, dela itxurari erreparatuz (bular-harro, moñoña, morroskana, panpoxa, pertxenta, pospolin, zalamandrana…) dela izaera deskribatuz (baldraska, bargasta, ematxar, mamala, ninfomana, perkatx, parrandera, pottoka, tuntun, txatxala…).

Horiek guztiak, esan bezala, Euskaltzaindiaren Hiztegian jasotakoak dira. De Albak, ondoren, Egungo Euskararen Hiztegira jo zuen. Egungo Euskararen Hiztegia (EEH), jakina denez, Ereduzko Prosa Gaur eta Egungo Testuen Corpusean oinarritzen da, eta egungo erabileraren ispilua izan nahi du. Bestela esanda, gaur egungo hiztunek beren idatzietan egiaz erabiltzen dituzten hitzak jasotzen ditu, Euskaltzaindiaren Hiztegian jasota egon zein ez. Euskaltzaindiaren Hiztegia baino permisiboagoa da, nolabait esan, eta egiazko erabileraren adierazle zuzenagoa. De Albak, bada, antzera jokatu zuen EEHan: definizioetan emakume hitza jasotzen duten sarrerak bildu, eta eskuzko garbiketa bat egin ondoren 214 terminoko zerrenda bat lortu zuen. 214 termino horietatik 82 Euskaltzaindiaren Hiztegiko zerrendan jasoak zituen; beste 132ak ez ziren Euskaltzaindiaren Hiztegian agertzen.

Nolakoak dira Euskaltzaindiaren Hiztegian jasota ez badaude ere euskal idazleek eta kazetariek genero femeninoa zehazteko erabiltzen dituzten hitz horiek? Formari dagokionez, haietako asko genero-morfema baten bidez sortutakoak dira: gaztelaniazko –a morfemadun hitzak maileguan hartuta (adultera, asistenta, azafata, batelera, bollera, daktilografa, errepublikana, heroina, jefa, kabaretera, tipa, txupinera, utopika…), edo -sa gehituta (aktoresa, alkatesa, buhamesa, dantzarisa, deabrusa, irakaslesa, kazetarisa, lehendakarisa, olerkarisa, pilotarisa…). Semantikari dagokionez, aurreko adibideetan nagusi diren lanbideak eta jarduerak ez ezik, ugari dira emakumezkoak kalifikatzea helburu dutenak: buruloka, emalizun, emazital, errubia, guapa, lerda, mimosa, morena, neskazimur, oilanda, oilandatxo, pepelerda, pija, potola, potxola, pulpos, puta, putalaba, salada, tranposa, txotxola… Kalifikatze-ahalegin horretan, azpimultzo berezi bat osatzen dute mari- osagaiaren bidez sortutakoek. Euskaltzaindiaren Hiztegian ageri diren mari-bandera, mari-gizon, mari-maistra, mari-maisu, mari-matraka, mari-motrailu, mari-mutil, mari-purtzil eta mari-zikin adjektiboez gain, gaur egungo erabileraren ispilu izan nahi duen EEHak beste hauek ere jasotzen ditu: mari-agintzaile, mari-apain, mari-bekaizti, mari-belendrin, mari-bero, mari-berritsu, mari-bideetako, mari-bihurritxo, mari-burruntzi, mari-fandanga, mari-gaxte, mari-harro, mari-jakintsu, mari-kutzu, mari-lizun, mari-lotsagabe, mari-madama, mari-matxarda, mari-mutiko, mari-ozpin, mari-pertxenta, mari-petarda, mari-potxorra, mari-potxotxa, mari-salsera, mari-sorgin, mari-sorgintxo, mari-txoro, mari-zilipitrin, mari-zirri, mari-zirtzil eta mari-zorotxo.

Hirugarren pauso batean, azkenik, de Albak Egungo Testuen Corpusean ere bilaketatxo bat egin zuen. Genero femeninoa markatzen duten hitzen zerrenda luzatu nahian, corpus horretan bai –o bai –a atzizkiarekin ageri diren hitzak erauzi zituen: bobo/boba eta gisako bikoteak, alegia. Hala, eskuzko garbiketa eginda, beste bi iturrietan jaso ez zituen ia hogeita hamar termino gehiago aurkitu zituen ETCn: amerikana (adjektibo gisa erabilita, eta ez jantzia adierazteko), boba, bruta, elektrika (adjektibo gisa erabilita, ez elektrizitatea adierazteko), esposa, famosa, femenina, filosofa, flamenka, freska, funtzionaria, gorda, italiana, kortesana, ministra, musulmana, nobia, patrona, pottoka (adjektibo gisa erabilita, ez animalia adierazteko), pottola, rubia, saltsera, sardinera, teatrera, tonta, txikita eta txula.

De Albaren arakatze-lana hurbilpen bat izan zen, halako terminoak bilatzen hasteko proposamen xume bat. Eta hala ere 305 termino bildu zituen guztira. Generoa markatzen ez duen hizkuntza bat izateko, ez da gutxi. Gotzon Loberak bere artikuluan aipatzen zuen “aldameneko hizkuntza batean dauden arazoak” gurera ekarri nahi izate hura aski hedatuta dago, beraz. Euskal hiztunek egoera eta testuinguru askotan sentitu dute generoa markatu beharra; horrelakoetan, autoritateak onetsitako bideetatik jo dute batzuetan (kondesa, moñoña, bular-harro, mari-maistra…), eta araua hautsiz beste batzuetan (pepelerda, salada, tonta, txikita…). Bidenabar, uste dut ez dela kasualitatea genero femeninoa markatzeko ahalegina egin den kasuetako asko irainak eta hitz gutxiesgarriak izatea.

Bitxia iruditzen zait hizkuntzaz zenbaitek duten ikuskera immobilista eta beti batekoa, hizkuntza hiztunen erabakien eta erabileren gainetik dagoen izaki gisa ikusten duena. Hizkuntza, izan ere, hiztunok sortzen dugu aldiro; hiztunok behartzen, eraldatzen eta berrasmatzen dugu etengabe. Eta ulertzen eta babesten badut ere arauak funtzio garrantzitsua duela, eta funtsezkoa dela aldaketa-indarren eta kontserbazioaren arteko tirabiran oreka bilatzea, argi dut hiztunon eraldaketa-proposamen guztiak ez direla berdin epaitzen, eta horretarako arrazoia, Moralesek dioen bezala, ez dela linguistikoa.

Posted on

Noizko euskarazko itzulpengintzaren liburu zuria?

Josu Barambones Zubiria

Foro hau baliatu nahi dut aspaldion buruan jira-biraka dabilkidan kezka bat zuekin guztiekin partekatzeko. Adimen artifiziala itzulpenen fluxuan sartzearekin batera itzulpen automatikoak berebiziko bilakaera izan du eta gero eta itzulpen hobeak eskaintzen ditu, ez bakarrik hizkuntza hegemonikoen artean, baita euskaratik eta euskarara egiten diren itzulpenetan ere.

Teknologia berriek ekarritako aldaketek guztiz eraldatu dituzte itzulpengintzaren industria eta merkatua: adimen artifizialari esker itzulpenak segundo gutxi batzuetan eta eraginkortasunez egiten dira; kostuak izugarri gutxitzen ditu, enpresek, bereziki enpresa txikiek, ez baitute itzultzaile profesionalik kontratu behar; eta, azkenik, adimen artifizialeko tresnak une oro daude eskura, 7 egunez eta 24 orduz.

Horren ondorioz, gero eta tarifa baxuagoak ordaintzen dira, eta itzultzaile askok lanbidea utzi eta beste lanbide batzuen bila joan behar izan dute, eta utzi ez duten asko pentsatzen hasita daude lanbidea aldatzeaz.

Aurreko irailaren 24an, EIZIEko barne postan mezu-truke bat egon zen itzultzaile lanpostu baten karietara. Enpresa batek testuak itzuli, hainbat argitalpenen hizkuntza zuzentasuna berrikusi eta interpretazio lanak egiteko itzulzaile-interprete bat behar zuen. Egunean sei orduko lanaldia eskaintzen zuten eta horren truke lanbidearteko gutxieneko soldata baino apur bat gehiago (zehatzago, ia 8.000 euro gehiago urtean, 14 ordainsari aintzat harturik). Lankide batzuei ez zitzaien oso egokia iruditu EIZIEk horrelako eskaintza “exkaxak” argitaratzea, elkarteak euskal itzultzaileen lan baldintzak hobetzen saiatu beharko lukeelako. Horren aurrean, beste lankide batek erantzun zuen esanez eskaintza hori diruaren ikuspegitik txarra izanagatik ere, ez garela konturatzen zein den gure lanbidearen egungo egoera, eta hau gaineratu zuen: “Itzulpen neuronalaren ondorioz, batez ere, egoerak nabarmen egin du okerrera, lankide asko lanik gabe daude, askok eta askok ezin dute hilaren amaierara heldu… Baldintzak asko okertu dira gehienontzat, duela urte batzuk kobratzen genuenaren erdia kobratzen dugu… Hori da egoera, autonomoontzat behintzat”.

Nik neuk ere horrelako egoerak ezagutu izan ditut eta orain dela gutxi gertatutako kasu bat baino ez dut aipatuko. Ikus-entzunezkoen industrian punta-puntako enpresa batek minutuko 1,50 euro ordaintzen du itzulpen automatikoarekin egindako euskarazko azpidatziak posteditatzeagatik, hau da, azpidatziak hutsetik euskaratzeagatik minutuko ordaintzen duena baino 2,50 euro gutxiago. Horiek horrela, 60 minutuko serie bat euskaratzeagatik, kasu, 240 ordaintzen du; aitzitik, euskarara automatikoki itzulitako serie bera posteditatzeagatik 90 euro.

Teknologiak itzultzaileen arlo ekonomikoan duen eraginaz harago, itzultzaileek lan egiteko moduan ere aldaketa dexente ekarri ditu. Esango nuke arlo jakin batzuk alde batera utzita, hala nola itzulpen literarioa eta bikoizketarako itzulpen-egokitzapena (nahiz eta hemen ere gauzak aldatzen hasi diren), nik ikasi nuen bezala edo nire aurrekoek ikasi zuten bezala itzultzea desagertzear dagoela, jada desagertu ez bada.

Eta hori egunero ikusten dut unibertsitateko eskoletan: ikasleek ez dute dagoeneko itzultzen, DeepLek edo beste itzultzaile automatiko batek egiten die lan nekoso hori; ikasleek, kasurik onenean ere, zuzenketa txiki batzuk baino ez dituzte egiten. Paradigma berri horren aurrean irakaskuntzan dihardugun askok geure buruari egiten diogun galdera hau da: itzultzaileak izateko prestatu beharrean, posteditoreak izateko prestatu behar ditugu?

Nik ez dut uste itzultzaileon lanbidea desagertuko denik, baina bizirik jarraituko badu, garai berrietara egokitu beharra du. Gure sektorea krisian dago, baina ez dugu inongo daturik jakiteko benetan noraino iristen den krisia euskarazko itzulpengintzan. 2025ean Europa mailan egin den ikerketa baten arabera, lau itzultzaile freelancetik bat pentsatzen hasi da bere lanbidea uztea. Eta itzulpen-agentziek aitortzen dute % 33ko jaitsiera izan dutela beren jarduera profesionalean eta % 20koa fakturazioan.

Krisiaren aurrean neurriak hartzen hasteko, hemengo datuak ezagutu behar ditugu. Eta horretarako uste dut baitezpadakoa dela txosten zehatz bat egitea, euskarazko itzulpengintzaren lanbidearen egungo erradiografia osatu bat, lanbidearen argi-itzalak ezagutzeko. Eta horretarako, nik uste, elkartea da organorik egokiena halako lana gidatu eta zuzentzeko, itzulpengintzan jarduten duten itzulpen-agentzia, enpresa eta profesional guztien ezinbesteko laguntzarekin, unibertsitateko ikasle-irakasleak ahaztu gabe. Foro hau ez da egokiena txostenaren nondik-norakoak xehe-xehe azaltzeko, baina gorago aipatu ikerketak argi uzten du zein izan daitezkeen aztertu beharreko ildo nagusiak eta eredu moduan erabil daitekeela uste dut.

Urte asko kostatu da itzultzaile-interpreteon lanbideak aitormena lortzea eta gizarte barruan merezi duen izena eta entzutea lortzea. Ez dezagun jende askoren ahaleginari esker lortutako guztia di-da batean pikutara bidali.

Posted on

Merezi du partidatzar bat ikustea?

Asier Larrinaga Larrazabal

Lehengoan, Euskaltelen publizitate hau agertu zitzaidan begien aurrera:

Gaztelaniazko bertsioak honela zioen: «Pelis, series, y ahora también partidazos». Euskaraz emateko, partidatzar hitzaz baliatu ziren: «Filmak, telesailak eta, orain, baita partidatzarrak ere».

Niri hitz horrek zalantza handia eragiten dit. Hobeto esanda, atzizki handigarriaren erabilera berri horrek eragiten dit zalantza. Euskara hiztegietan ―Euskaltzaindiaren Hiztegitik hasita―, ahalegin gero eta handiagoa igartzen da hitzen denotazioak eta konnotazioak zorrozki jasotzeko, eta, zer esanik ez, bide horretatik jarraitu beharra dago.

Konturatzen naiz, baina, hitz baten konnotazioa(k) subjektiboak direla hein batean, eta zaila dela hiztun guztiak zeharo bat etortzea berba edo hizkuntza-elementu batek zein ñabardura dituen. Hala eta ere, ausartuko naiz esatera –tzar handigarriari atxikitako konnotazioak ez direla balorazio positibokoak. «Hago isilik, beti aitzakia bila ibili gabe, alfertzar hori». «Hau ordainduko didak ba, astotzar, kirten, arraio horrek!». «Midas erregeak omen zituen belarritzar batzuk, astoarenak ziruditenak…». «Mihitzarra da denen zikintzailea». «Gaurgero ez diat etsiko, piztitzar bati bezala bizia erauzi arte». Euskaltzaindiaren Hiztegiko adibide horietan eta beste zenbaitetan, konnotazioa balorazio negatibokoa da. Gainerakoetan, –tzar atzizkia handigarri hutsa da.

Gaztelaniaz, –azo da atzizki handigarri oparoenetako bat, baina beste adiera batzuk ere baditu, hala nola kolpea eta ekintza, eta, handigarri gisa, balorazio positiboko konnotazioa du berba askotan: partidazo, golazo, gustazo, ojazos, estilazo, padrazo, tipazo, cuerpazo, morenazo, pibonazo, actorazo, temazo, taquillazo, exitazo, lujazo… Euskaraz, estilo itzela, arrakasta biribila, kanta bikaina, gorputz ederra, aita maitekorra eta halakoak erabiliko genituzke, inondik inora ez estilotzarra, arrakastatzarra, kantatzarra, gorpuztzarra edo aitatzarra. Partidatzarrik, horrenbestez, ez genuke pozik ikusiko.

Ez dut ezer esango, oraingoz, euskarazko bertsioan zelan zapuztu den jatorrizkoaren estilo kolokiala.

Posted on

Gaza

31 eskutik-eko kolaboratzaileak

31 eskutik bloga osatzen dugunok gure ahotsak batu nahi dizkiogu Gazako genozidioa salatzeko hitza hartu duten hainbat pertsona, elkarte eta erakunderen ahotsari. Jasanezina zaigu Gazako haur, gazte, gizon eta emakumeei eragiten ari zaien sufrimendua, ankerkeriaren neurri guztiak gaindituta.

31 eskutik blogean idazten dugunok aldarrikatzen dugu maite ez dugun hizkuntza bakarra armen hizkuntza dela. Eskatzen dugu isil daitezela armak berehala, eta eman dakiola bide gizatasunari. Mundua ez dago indiferentziaz begira; milaka pertsona gaude amesgaizto hau amaitu dadila eskatzen, edo amaitu dadin lan egiten. Elkartasuna adierazten diegu modu batean edo bestean ahalegin horretan dabiltzanei.

31 eskutik blogean mintzatzen garenok hitzaren aho zorrotzean sinesten dugu. Gailendu dadila hitza, ebaki daitezela ebaki beharreko hitzak, eternitate bat irauten ari den amesgaizto hau konpontzeko bidean jartzeko, berandu baino lehen.

Posted on

Izan gaitezen “belarriprest”

Amaia Lasheras Perez

Atzo bildu genituen aurtengo Euskaraldirako txapak. Nik ahobiziarena hartu nuen; nirekin joan zen lagunak, berriz, belarriprestena. Txapak partitzen ari zen lagunak harrituta begiratu zion, eta “zu, belarriprest?” galdetu zion. Azalpena ezin politagoa iduritu zitzaidan.

Lagun hori euskaldun zaharra da, ikasketa guziak euskaraz egin ditu, eta, bizitzaren ehuneko handienean, euskaraz bizi da: familian, herrian, lagunartean, lanean… Berak dio euskaraz ongi-ongi moldatzen ez diren horientzat bideratu nahi duela bere belarriprestutasuna. Suposatzen da ezen Euskaraldian “rol” hori hartzen duena euskarazko solasaldiak ulertzeko gai dela, baina zailtasunak dituela ideiak adierazteko; hala, gonbidapena egiten digu berarekin euskaraz egiteko. Denok dakigu euskara menderatzen ez duten pertsonek (berdin dio deus ez jakiteak nahiz ulermen maila polita izateak) ez dutela inolako arazorik inguru euskaldunetan mugitzeko, gainerako guztiok gaztelaniaz edo frantsesez ere badakigulako. Beraz, ez dute inoiz beren burua egiatan bortxatua sumatzen ikasteko edo dakiten hori praktikatzeko. Eta, hortaz, beharbada, zaila dute belarriprestetik ahobizira salto ematea, gibelean arrazoi hagitz indartsuak ez badaude, behintzat: seme-alabak, lan-kontuak, euskararekiko konpromiso hagitz handia…

Egoera hori iraultzen laguntzea da nire lagunaren asmoa; alegia, euskaraz egitera ausartzen ez diren lagun horiei erran nahi die bera han dagoela, prest, euskaraz erran nahi dutena entzuteko. Ez du axola zenbat denbora kostatzen zaien ideia bat adieraztea, akatsak egiten dituzten… Hantxe egon nahi du berak, pertsona horiek euskaraz lasaitasun osoz mintza daitezen.

Zer pentsatu handia eman zidan horrek. Egia erran, pazientzia ttikiko pertsona naiz ni, eta aitortu behar dut urduritzen naizela ondokoa euskaraz ezinean ari denean. Tentazioa izaten dut lagun horri esaldia neuk bukatzeko (gaztelaniaz ere gertatzen zait, ez uste). Horri nire deformazio profesionala gehitu behar diot. Zuzentzailea izanda, edozein pertsona hitz egiten ari dela, alarma bat pizten zait buruaren barruan akats bat harrapatzen dudan bakoitzean. Ezin dut saihestu. Tentsio batean bizi naiz beti, zuzentzaile sena ezin baitut “itzali”. Beraz, euskaraz ongi moldatzen ez den pertsona batekin ari naizenean, izerditan hasten naiz, bihotza bizkortu egiten zait, angustia-puntu bat ere sumatzen dut… Baina, ongi hezitako neska naizenez, itxurak egiten saiatzen naiz: irribarre egiten dut, buruarekin baiezko keinua egin, eta parean dudan pertsona hori euskaraz segitzera animatzen dut, jakina! Penak goikoan gordetzen ditut horrelakoetan.

Euskaraldiak egiten digun proposamena konponbide polita izan daiteke euskadunok behin eta berriz erdarara makur ez gaitezen, ezta? Zuk, erdaraz, bai, baina nik, euskaraz. Bide batez “euskarazko hartzailea” den pertsonak esposizio handiagoa izanen du eta, horrenbertzez, hobetzeko aukera, beharbada noizbait ahobizi izateraino. Hala ere, nik uste dut asmo on horrek porrot egiten duela, eta ni neu ere horren erruduna izaten naiz. Hizkuntzak komunikatzeko tresnak dira, hotz-hotzean hartuta behintzat. Ikerlari batzuek diote egunean 20.000 hitz inguru erabiltzen ditugula eta 30.000 jaso. Banaz bertze, erne pasatzen dugun egunaren zatiaren % 70 pasatzen omen dugu komunikatzen. Hala, argi dago gure eguneroko energiaren ehuneko handi samar bat horretara bideratu beharko dugula. Gizakiak garen heinean, eskuragarri dugun energia ahalik eta hobekien kudeatzen saiatzen gara, oharkabean bada ere. Horrek ondorio zuzena dakar: ekintza bakoitzean ahalik eta energia guttien gastatzea. Hala funtzionatzen omen dugu.

Horrek azalduko luke zergatik kostatzen zaion horrenbertze euskara ongi menderatzen ez duen hiztun bati euskaraz egitea (solasaldiak luze joz gero, behintzat) baldin eta badaki parean duenak berak ongi dakien hizkuntza batean ulertu behar diola. Biziraupen-ekonomia da, lagunok! Eta, gainera, bi noranzkoko bidea da hori. Izan ere, mezua jasotzen ari dena ere ahalegin bat egiten ari da mezu “ezperfektu” hori hartzeko. Hala, bizpahiru minutu pasatu eta gero, burmuinak traizioa egiten dio eta erdaraz hasiko da, energia aurrezteko.

Dena den, dei bat egin nahi dizuet (nire buruari ere bai). Beste batean euskaraz ongi-ongi moldatzen ez den lagun batekin solasean aritzen garenean, har dezagun belarriprest izateko jarrera eskuzabal hori. Eskain ditzagun gure denbora eta gure pazientzia pertsona hori euskaraz mintza dadin, askatasunez, epaitua sentitu gabe. Jar dezagun arreta edukian, eta ahantz gaitezen formaz. Itzal dezagun barruan daramagun zuzentzailea. Parean dugun laguna ongietorria senti dadila euskararen unibertsoan, etxean balego bezala. Sentiaraz diezaiogun gai dela euskaraz komunikatzeko. Egin diezaiogun kontra energia aurrezteko barne-bulkadari. Eta, gero, zoriondu dezagun gure burua ere egindako ahaleginarengatik.

Posted on

Iya guriak egin du: hitanoa arnasestuka

Xabier Olarra

Horixe da Badihardugu elkarteak egindako inkesta batetik atera duten ondorioa. 4.000 herritarrek baino gehiagok erantzun dute inkesta, eta inkestaren egileek diotenez, argazkia ez da ona:

“Gehienek nahiko egoera eskasean ikusten dute”. “Herririk euskaldunenak ditu arnasgune, baina arnasestuka ari da Euskal Herriaren parterik handienean”.

Transmisioari dagokionez, jasotako erantzunen arabera, ondorio hau atera dute: “gehienek etxean, familian edo lagunartean ikasi dutela diote, eta gutxiengoa dira eskolan, euskaltegietan edo ikastaroetan ikasi dutenak”.

Demografia aurka dugu

Bada arnasgune deitzen ditugun herri txiki horietako bat, non baserri batean baziren 9 seme-alaba. Guztiek beren artean beti hika egiten zuten. Haien seme-alabak guztira 18 izan ziren. Baserri horretan maiorazko geldituak bi seme-alaba izan zituen. Baserrian gelditu zen semeak ez zuen umerik izan. Baserria hutsik dago. Hori guztia 1910 ingurutik 2010era gertatu da.

Gaur egun, Euskal Herriko familietan batez bestekoa bi ume (edo gutxiago) izatea baldin bada, ez da oso zorrotza izan behar ohartzeko transmisioa ez dagoela bermatua. Teorian bermatua litzateke neurri batean, baldin eta seme-alabek gurasoei hika entzungo baliete, baina hori anatema izan da XX. mendean.

Gainera, zerbaitegatik 9 horietatik batzuek ez zieten seme-alabei hika egiten. Haien familietan gaur egun hika baino gehiago entzuten da zuka.

Eskola eta telebista

Aipatutako hutsune hori betetzeko eskolak eta telebistak beharko lukete beren lekua. Baten batek esango dit nahiko lan dutela bestela ere irakasleek ume eta nerabeei euskaraz eginarazten, horrelako filigranatan hasteko. Eta egia da. Irakasleek badute bestela ere nahiko lan. Eta pozik egon beharko genuke gaur egungo ume eta nerabeak edozeri buruz lauzpabost esaldi segidan taxuz esan edo idazteko gauza direla aterako balira bigarren hezkuntzatik. Baina ez dakit hori ere ez ote den gehiegitxo eskatzea.

Telebistari dagokionez, gogoan dut ETBren hasierako marrazki bizidunetan hitanoak bazuela bere lekua. Ez dakit hala gertatzen den gaur egungoetan. Telebista gutxitxo ikusten dut, iritzi bat izateko. Baina horretaz arduratzen direnek kontuan izan beharko luketela iruditzen zait. Eta berdin telesailetan. Uste dut Goenkale eredugarria izan zela horretan.

Egokia iruditzen zait eztabaida-saioak, teleberriak eta oro har telebistako jarduna erregistro neutroan izatea, are pilota-partiden emanaldietako esatarien jarduna, jende guztiari zuzendua denean. Baina zergatik ez esatari biren arteko elkarrizketak hika? Uste dut horrela izaten zirela Euzkitzeren eta Tolosaren artekoak, eta ez dut uste inori belarrian minik ematen ziotenik, “eongoatxik” hura salbu. Baina, jakina, doktoreak ditu Eliza Ama Santak nik baino gehiago dakitenak.

Literaturaren salbabidea

Poztu egin naiz George Orwellen Lur jota Parisen eta Londresen, Igelaren (oraingoz) azkenekoan, itzultzaileak arrazoi literarioak kontuan izanik hitanoa erabiltzea erabaki duela jakitean. Hori ageri da Amaia Jimenez Larreak liburuaren aurkezpenari buruz egindako kronikan, hitanoa aniztasunerako atalean:

Askotariko ostatu, lan eta tokietan ibilitakoa izanik, jende askorekin topo egin zuen bizialdian Orwellek: asiarrekin, errusiarrekin, irlandarrekin… Eta pertsonaien arteko hizketaldiak kaleko hizkeran idatzi zituen egileak jatorrizko bertsioan. Baina, nola ekarri haiek euskarara? Hitanoa erabili du horretarako Santxitz-Muxikak. «Sorterri bakoitzerako hitano mota bat erabili dut. Hibrido samar geratu da», garatu du azalpena. Adibidez, pertsona irlandar batek Debagoiena eskualdeko hitanoa erabiltzen du; frantses batek, berriz, lapurteraren antzekoa den beste bat. Kalean bizi den jendeak hika hitz egiten du; gainerakoek, ordea, zuka. Horrela, protagonisten arteko arrakala adierazi nahi izan du itzultzaileak.

Baina, bestalde, ez da batere pozgarria jakitea liburu hori Itxaropena Argitaldariak inprimatu duen azkena dela. Gandiagaren poema hura ekarri beharko gogora:

Esperantzari leiho bat
zabaldu omen diote
bizi ahal ote den
ikusteko ere.

Baina apenas
ikusi duten esperantzarik.
Desilusio usai bat
erten omen da leihotik.

Bai, iya guriak egin du. Baina iya besterik ez.