Etiketa: itzulpen-teoria

Posted on

Gizonak, gizakiak, pertsonak

Beñat Sarasola Santamaría

Sarritan esaten da, zentzuz, itzultzea dela idazten ikasteko biderik taxuzkoenetako bat. Ez da hainbeste esaten baina editatzetik ere irakaspen ugari jaso ditzake idazle edo itzultzaile gaiak. Munduko Poesia Kaierak bildumako aleak editatzen jardun nuen denboran kontziente naizena baino gehiago ikasi nuen ziur aski, halako ikaste prozesuak isil-gordekoak izaten dira eta. Haatik, gogoan dut itzultzaileekin lanean sortutako zalantza bat baino gehiago, eta haietako bikain batekin gertatuaz idatzi nahiko nuke oraingoan.

Poeta baten kaiera ari ginen editatzen, bada, eta poema batean, zeina espetxeen kontrako eta giza duintasunaren aldeko aldarria baita, poetak erruz erabiltzen zuen, espainieraz, hombre hitza.

Las cárceles se arrastran por la humedad del mundo,
van por la tenebrosa vía de los juzgados:
buscan a un hombre, buscan a un pueblo, lo persiguen,
lo absorben, se lo tragan.

Horrela hasten da poema eta lerro indartsu bat baino gehiago du hombre-rekin bilbatua, adibidez: Ser libre es una cosa que sólo un hombre sabe. Espainieraz dakitenek badute hitzaren polisemiaren berri. DRAEren arabera, hona adierak:

1: Ser animado racional, varón o mujer. El hombre prehistórico.
2: Varón (‖ persona del sexo masculino).
3: Varón que ha llegado a la edad adulta.
4: Varón que tiene las cualidades consideradas masculinas por excelencia. ¡Ese sí que es un hombre!
5: Marido o pareja masculina habitual, con relación al otro miembro de la pareja.
6: Antiguo juego de naipes semejante al tresillo, de origen español, que se extendió por Europa en el siglo XVI.
7: En algunos juegos de naipes, persona que dice que entra y juega contra las demás.
8: U. para indicar sorpresa o asombro, o con un matiz conciliador. ¡Hombre, no te enfades! Hombre, no hay que ponerse así, María.

Adiera sorta osoak du, segurki, nondik aztertua, baina guri, kasu honetan, lehenengo biak interesatzen zaizkigu. Hombre genero maskulinoari erreferentzia egiteko erabiltzen da baina erabili izan da, hedaduraz (horratx genero nagusikeria), giza espezieko banakako guztiei erreferentzia egiteko. Pentsa, lehenengo adiera da oraindik ere!

Poema irakurrita bistakoa da poetak adiera horretan erabili zuela hitza, hots, gizakiari erreferentzia egiteko, izan gizonezko, emakumezko edo beste genero identitateko. Lehenengo ahapaldiari begiratuz gero argi agertzen da, pertsonifikazioa erabiliz, entitate orokorrez ari dela: gizakia, aberria. Ez, beraz, gizon bati edo gizonei buruz. Itzultzaileak, horregatik, “pertsona” kontzeptua erabiltzea deliberatua zuen. Arestiko beste adibidea erabiltzearren: “Pertsonak soilik daki libre izatea zer den”.

Honaino zentzuzkoa dirudi denak, baina editatzen ari nintzela zerbaitek tarrat egin zidan belarrian. Izan ere, garbi dago poetak ser humano zuela buruan poema idaztean baina hitzera ekartzean hombre kontzeptuaren alde egin zuen, beste alternatiba batzuk eskura zituenean. Persona bera, urrutira joan gabe. Orduan, galdera da, autoreak ez bazuen persona erabili, egoki ari ote da itzultzailea termino hori baliatuta? Pertsona jarri nahi izan balu ez zukeen, bada, persona idatziko?

Hermeneutika klasikoan intentio auctoris (autorearen intentzioa) eta intentio operis (obraren intentzioa) bereizi izan da, eta argi dago literatur lanak aztertzerakoan kontuan izan beharrekoak direla. Gure kasuan, galdera honakoa litzateke: itzultzaileak zer itzuli behar du? Autorearen intentzioa? Obraren intentzioa? Biak (posible al da beti)? Hau da, ontzat ematen badugu poetak hombre hitzaren lehenengo adiera zuela buruan eta bere intentzioa gizaki guztiei erreferentzia egitea zela, logikoa dirudi “pertsona” hitza erabiltzea. Alabaina, poetak buruan zuenaz harago, argudia liteke hombre erabiltzeak (eta beraz, ez beste bat, persona, adibidez) bestelako oihartzun batzuk (generozkoak, besteak beste) ere ekartzen dituela eta obrak hori ere esaten duela. Alegia, itzultzailearen egitekoa ere badela, ahal dela, oihartzun horiek jasotzea.

Beste kontu batekin ere erlazioa du auziak: itzultzaileak zer egin behar du, hizkuntza itzuli edo itzulpen kulturala ere egin behar du? Alderdi kulturala kasu guztietan itzuli behar da? Izan ere, kasu honetan beste kontu eratorri bat da zein tarte utzi behar zaion irakurleari interpretazio kulturala egin dezan, edo zein puntutaraino egin behar duen hori itzultzaileak, jatorrizkoa egungo testuinguru kultural-historikora ekarriz. Hau da, hombre hitzaren erabilera generikoa mantendu behar du itzultzaileak, bere genero karga guztiarekin, eta irakurlearen esku utzi ohartzea garai eta kultura jakin bateko testua dela eta horregatik agertzen dela termino hori horrela (nahiz eta egun, akaso, hozkia eragin)? Edo poetari lagundu behar dio itzultzaileak eta poeta horrek gaur egun hautatuko lukeen hitza imajinatu?

Oihartzunez hitz egin dugu eta ez dute soilik jatorrizko hitzek oihartzun egiten, itzulpenetakoek ere bai, jakina. Gizonkeria ekidin aldera “pertsona” erabilita ere hitz horrek ere baditu beste konnotazio batzuk, genero kontuaz harago, jatorrizkoak ez dituenak. Filosofiaren esparruan, esaterako, ez dira baliokideak pertsona, gizakia, indibiduoa… Beraz, alde horretatik ere galera izango genuke. Jakina da, itzulpena ur jauzi bat kortxo batekin estaltzen saiatzea da; horregatik du halako meritua!

Itzultzaileari planteatu niona izan zen jatorrizko genero karga mantentzen saiatuko nintzatekeela ni eta irakurlearen esku uzten, nahi izanez gero, irakurketa kritikoa. Euskaraz, “gizon” litzateke, berez, ordain argiena. Ez hori bakarrik, Euskaltzaindiaren Hiztegiak bigarren adiera modura dakar terminoaren ulerkera generikoa. Hori bai, kurioski, Euskara Batuaren Eskuliburuak baztertu egiten du erabilera hori: “Gizon, berriz, gizaki arra da, ez generikoa; hitz markatua, beraz.”

Edozein kasutan, tradizioan terminoaren erabilera generikoaren kasu enblematikoa dugu, poesian gainera: Gabriel Aresti. Beti dabil gizona gora, gizona behera: “Ez ezazue tapa / gizonaren ahoa”. Eta abar luze bat. Eta itzulgai zen poeta (Miguel Hernandez, dagoeneko esan dezakegu) primeran kokatzen da Arestiren tradizioan, bion karga soziala aintzat hartuta besteak beste, eta hori ere kontuan hartzekoa iruditzen zitzaidan, poesia itzultzen ari garelarik. “Gizon” hitza gogorregia iruditzera, “gizaki” ere hor zegoen, “giza-“ horrek gordetzen duen jatorri etimologikoarekin: jakina denez, “gizon”etik dator. Bistan da, ez da hain erraza gizonongandik libratzea.

Azkenean, nire gomendioak alferrikakoak izan ziren eta itzultzaile maiteak (Josu Landak, dagoeneko esan dezakegu) bereari eutsi zion. “Pertsona” erabili zuen eta, neurri batean, egungo irakurleari bidea erraztu eta, ziur aski, autoreari laguntzatxoa eman. Zer nahiago, orduan: gizonak, gizakiak, pertsonak? Esana dugu, itzultzea ur jauzi bat kortxo batekin estali nahi izatea da…

Posted on

Termodinamika euskal kulturari aplikatua

Manu López Gaseni

Jaume Subirana literatura katalaneko katedradunak oraindik orain plazaratutako liburuxka batek piztutako interesaren harira idatzi dut denboraldiko neure lehen ekarpena. Jatorrizko bertsioan, Literatura, llengua i lloc. Termodinàmica aplicada izenburuko liburua ekainaren 11n argitaratu zen, gaztelaniazko bertsioarekin batera, Anagrama argitaletxean.

Aletzen dituen kontuak ez dira berriak; bai, ordea, azterbidea; eta oso originala da termodinamikaren legeekin egiten duen jolas metaforikoa. Liburuaren eragingarria da zer gertatzen ote den literatura, hizkuntza eta tokia elkartzen diren espazio gaur egun eraldatuan. Eta, hasteko, termodinamikaren bigarren legetik abiatzen da. Enuntziazio honetatik, esate baterako: “Sistema isolatu baten entropiak handiagotzeko joera du beti, eta prozesu hori itzulezina da”. Tira, kontua hauxe omen da, nilako ezjakinok dakigunetik ez genekienera: sistema batean gorputz bero batek gorputz hotz bati beroa aldatzeko joera izaten du, orekaren bila, baina bide horretan energia galtzen da beti. Energia galtze horri entropia deritzo eta, hori dela eta, termodinamikaren arloan desordenaren sinonimoa da entropia. Oreka edo uniformetasun bila, itxuraldatu egiten da sistema. Fisikarien kontuekin aurrera eginez (barkatuko ahal naute), energia eraginkorragoa da kontzentratuta dagoenean sakabanatuta dagoenean=entropia handiagoa denean baino.

Subiranak katalan literaturari aplikatzen dio aurreko hori guztia, eta ni euskararen sistemari aplikatzen saiatu naiz, tamalez entropia handiegiz, nire ustean. Adibidez (uler bedi Subiranaren liburua parafraseatzen arituko naizela etengabe), euskal kulturaren eta ingurukoen artean (gaztelaniazkoa, frantsesezkoa eta nazioarteko ingelesezkoa) gertatzen diren berezko energia-trukeak norabide bakarrekoak dira batez ere, oreka=homogeneotasun bila. Oreka bai, baina gure sistema desitxuratuz doa truke bakoitzean.

Katalunia delako “toki”ko idazleen sailkapena egitean, iruditu zait gurean baino zorrotzagoak direla katalan-osoak-eta-erabatekoak ez direnak izendatzeko moduetan. Irudipena baitut gurean iraganeko kontua dela euskaldunberri deitura gaitzesgarria, nahiz eta oraindik ere tarteka agertzen diren berezko hizkera edo euskalkia dutenen eta estandar txepelean mintzo direnen arteko hika-mikak. Hizkuntzaren erabiltzaileen kasuistika gero eta konplexuagoa da, identitateak lurraldetasuna galdu du eta ezegonkorragoa da. Hor dago, adibidez, idazle elebidunen kasua, bi hizkuntzetan idazten dutenak, alegia. Edo bi baino gehiagotan, itzultzaileen kasuan bezala. Galtzen da halakoen kasuan sistemako energia? Handitzen, entropia? Adierazpen gogoangarri hau egiten du Subiranak: “Katalunia ez da herrialde elebidun bat, askok uste duten bezala (elebakarrek, batez ere), baizik eta gaur egun 280 hizkuntza dituen tokia, eta non populazioaren % 10en ama-hizkuntza ez den ez katalana, ez gaztelania. Zein ote da, edo izango da, Kataluniako 800.000 herritar horien literatura edo literaturak?”. Gurearekiko paralelismo perifrastikora bueltatuz, agian kontua ez da euskal literatura birdefinitzea, gure jarrera aldatzea baizik (egiletzaz, kidetasunaz); izan ere, euskaraz aritzen ez diren idazleak agian ez dira euskal idazleak, baina euskal kulturaren parte dira, polisistemaren parte diren aldetik. Gurean ez dira gutxi (diot nik, oraingoan) munduan barrena euskal labela bizkarrean ibiltzen diren idazle, musikari, zinemagile eta artista plastiko erdaldunak. Baina (diogu Subiranak eta biok) edozein literatura definitzeko osagai zentrala hizkuntza da.

Eta hizkuntza-politiken bidez gauzatzen dira energia-truke asko: Europar Batasunean hizkuntza ofizialei buruz hartzen diren erabakiek eragina dute eremuko hizkuntza guztietan, ofizialak izan zein ez; gaztelaniazko literaturaren alde hartzen diren erabakiek eragina dute Espainiako beste literatura guztietan (baina ez alderantziz). Amazonen erabakiek eragina izango dute ohiko liburu-dendetan, eta ez dago atzera egiterik. Eta abar.

Inertzia da legea. Eta inertzia norabidez aldatzeko bide bakarra sistemari energia osagarriz hornitzea da. Bestela esanda, gurearen aldeko politikak=ekimenak bultzatzea. Ezegonkortasun- eta aldaketa-garai berri hauetan, entropia geldiarazi eta gure alde eragingo duten energia-iturriak bilatu behar ditugu. Eta, horretarako, bide-urratzaile izan diren ekimenei begiratzea komeni da, hala nola Durangoko Azoka (Sant Jordi antzeko bat), non batez beste baino prebalentzia handiagoa duten euskarak, euskal liburuek eta haien promozioak, salmentak eta irakurketak.

Amaitzeko, Subiranari itzuliko diot orain arte hainbestetan ebatsi diodan hitza, merezi du eta: “Uste askotan gure hizkuntza eta kultura hain jazarriak eta ahulak izan dira, ezen ziurtasun nuklear gutxi batzuei eutsi behar izan baitiegu, ustez funtsezkoak: tokia gutxi asko kontrolatua dugu (edo hala uste dugu behintzat), eta baita geure literatura, eta haren definizioak, beti hizkuntzari lotuak, baina oso gutxi dakigu mugako zenbait gune edo espaziori buruz, zeinetan literatura kultura bihurtzen den, identitatea identitate anitza edo aldaketa bihurtzen den, militantzia eragozpen bihurtzen den, merkatua egiazko jokaleku bihurtzen den (…). Arriskutik eta begiratzeko beste modu batetik soilik eutsi ahal izango diogu katalan literatura eta kultura deitzen diogunari”.

Posted on

Itzulpenaz eta (genero) disidentziaz III

Irati Bakaikoa García

Aurreko artikuluan, aipatu nuen badirela lupaz begiratzea merezi duten adibideak, itzulpenaren eta transfeminismoaren arteko elkarreraginari erreparatzeko. Ikusi genuen nola Leslie Feinbergek emakumetasuna ―beste gauza askoren artean― zalantzan jarri zuen Mari-mutil handi baten bluesa eleberrian, eta zeinen ekarpen handia jaso genuen haren euskarazko itzulpenarekin. Gaurkoan, fokua pixka bat goratuta, itzulpen prozesu horren haritik tiraka jarraitu nahiko nuke.

1993an, Feinbergek zapalkuntza guztien aurka idatzi zuen jatorrizko Stone Butch Blues; hasiera-hasieratik, eleberriak izandako ibilbideak gorde izan ditu Feinbergen pentsamendu antikapitalista eta transfeminista. Argitalpenetik hogei urtera, Feinbergek, lagun talde baten laguntzaz, Stone Butch Bluesen azken edizioan (2014) aipatzeko moduko hainbat ohar utzi zizkigun, eleberriko kapituluez gain. Horiek, noski, itzulpenean gordetzeko beharra zegoen, oharrek osatutako aparatu horretan guztian badirelako itzultzaileak kontuan eduki beharrekoak:

Sailkapen bitar eta klasikoei aurre egiteko nahia esplizitua da, bai generoari dagozkion emakume/gizon kategoria bitar eta klasikokoen aldetik, baita eleberrien sailkapenaren aldetik ere; izan ere, bere buruari galdetzen dio Stone Butch Blues liburu-dendetako zein apaletan egongo ote den… eleberri historikoa, LGTBIQ+ feminista edo autobiografikoa? Azken horri dagokionez, bere ibilbidearekin antzekotasun asko eduki arren, hainbatetan aipatu zuen ez zela inolaz ere eleberri autobiografikoa.

Bizitzako azken urteetan, gaixoaldiak hizkuntzaren inguruko eztabaidetatik urrun utzi zuen arren, hizkuntzaren erabileraren inguruan hausnartzeko tartea eduki zuen oharrotan. Batetik, “transexual” hitzaren bilakaeraz mintzo da, eta aipatu, hegazkinek, trenek eta autoek egiten duten moduan, hormonak eta kirurgia diren ibilgailu teknologikoek hamaika lekutara eramaten dituztela pertsonak. Bestetik, izenordainen inguruan ere mintzatu zen, eta adierazi norberaren identitatearen alderdi oso garrantzitsua direla eta haien erabilera konplexua dela, hainbat zapalkuntza gainjarri daitezkeelako.

Hala, itzultzaileei baino ez zien baimenik eman eleberriaren bestelako edizioetan oharrak egiteko, eta ez zuen hitzaurrerik onartzen. Haren esanetan, historikoki, generoaz eta sexu-orientazioaz psikiatriaren eta psikologiaren arlotik idazten zen gehienbat, eta zapalduaren hitzak, ordea, adituen hitzekin bat etorri behar zuten gaixoaren hitzak baino ez zirela. Zentzu horretan, bere eleberriak ahots propioa du; horregatik, ez du irakurlearekin bitartekaritzarik nahi, eta hitzaurrerik ez egiteko eskatu zuen. Esan bezala, soilik itzultzaileei uzten zien prozesuan sortutako hizkuntzarekin lotutako zailtasunak azaltzeko tartea.

Are gehiago, itzulpenetarako hitzarmen bat utzi zuen idatzita, bost baldintza nagusirekin. Lehenik, itzulpenak baimentzen zituen soilik 2014ko edizio hura jatorrizkotzat hartuta. Bigarrenik, xede-argitaletxe orok argi eta garbi adierazi behar du itzulpena argitaratzen ari direla, eta Feinberg dela jatorrizkoaren autorea. Hirugarrenik, itzulpena irabazi asmorik gabe egin behar da ezinbestean, eta inprimatutako bertsioaren prezioa ekoizpen-gastuak estaltzeko ezarri behar da. Laugarrenik eta aipatu bezala, ezin da hitzaurrerik egin, itzultzaileek hizkuntzari dagokionez hartutako erabakiak baino ezin dira aipatu. Azkenik, itzulpena edo haren zati esanguratsu bat bere webgunean publikatzeko eskubidea gordetzen du, doako sarbidea bermatzeko.

Fermintxo Zabaltzak, euskal itzultzaileak, Feinbergek idatzitakoa ezagutu eta gero, denbora librean ekin zion Mari-mutil handi baten bluesa itzultzeari, euskal literatur sisteman eduki horien faltak bultzatuta, baita euskararen aldeko borrokak eta borroka transbollomarikak ere. Eta itzulpen horren ondorio da xede-hizkuntza, kultur sistema eta identitate disidenteen errealitateak aberastu izana.

Posted on

Ikusizko itzulpena, ikusizko interpretazioa eta aldibereko interpretazioa testuarekin

Claudia Torralba Rubinos

Izenburuko hiru terminoak nahasian erabili izan dira interpretazioaren arloko ikasketetan, oso ondo zehaztu gabe non dauden batzuen eta besteen arteko mugak. Kontua ez dago ebatzita, inondik inora ere, auzia ez baita bakarrik terminologikoa, kontzeptuala ere bada. Sarrera honetan hiru planteamendu ezberdin azalduko ditut, abiapuntua jarri eta elkarrekin gogoetatzen hasteko. Gogoeta bikoitza proposatzen dizuet: esanahiaren eta izendapenaren gainekoa.

Jiménez-Ivars eta Hurtado-Albirrek (2003) hiru kontzeptuak biltzen dituen hiperonimo gisa darabilte ikusizko itzulpena terminoa. Haientzat, idatzizko testu bat ahoz birformulatzea da ikusizko itzulpena egitea. Hau da, kanal-aldaketa baino ez dute kontuan hartzen. Funtzioen eta modalitateen arabera sailkatzea proposatzen dute.

Azpisailkapena egiteko abiapuntua da ikusizko itzulpenak bi funtzio izan ditzakeela: funtzio komunikatiboa eta funtzio instrumentala. Funtzio komunikatiboa duenean, interpretazioarekin lotuta dago beti, helburua hartzaileei idatziz dagoen informazioa ahoz ematea delako. Kasu horretan, ikusizko itzulpena interpretazio-modalitatea da, eta azpimodalitateak ditu, besteak beste, artikulu honetan hizpide ditugun ikusizko interpretazioa eta aldibereko interpretazioa testuarekin (edo testuarekiko aldibereko interpretazioa).

Dena den, beste azpimodalitate batzuk ere aipatzen dituzte Jiménez-Ivarsek eta Hurtado-Albirrek (2003) beren artikuluan ―zuen baimenarekin, jatorrizko izendapenak jarriko ditut, itzuli gabe, anabasa terminologikoari ekarpenik ez egiteko―: traducción a ojo edo traducción a primera vista, traducción a la vista preparada, traducción a la vista consecutiva eta traducción a la vista en interpretación consecutiva.

Funtzio instrumentala duenean, aldiz, beste helburu bat lortzeko bitarteko bihurtzen da ikusizko itzulpena. Helburu hori idatzizko itzulpena egitea izan daiteke, edo, adibidez, atzerriko hizkuntza batean lortutako ezagutza egiaztatzea. Beraz, funtzio instrumentala duenean, ikusizko itzulpenaren helburua produktu bat lortzea edo zerbitzu pedagogiko bat ematea da, eta, ondorioz, itzulpen-estrategiatzat eta pedagogia-estrategiatzat har daiteke. Hona hemen Jiménez-Ivars eta Hurtado-Albirren (2003) proposamena, laburtuta:

1. irudia: Jiménez-Ivars eta Hurtado-Albirretik (2003) hartua.

Pöchhacker-ek (2004), aldiz, honela bereizten ditu hiru terminoak eta izendatzen dituzten kontzeptuak:

Harentzat, ikusizko itzulpena idatzizko testu bat ahoz itzultzea da, baina interpretazioaren testuingurutik kanpo. Hau da, bat dator Jiménez-Ivars eta Hurtado-Albirren funtzio instrumentalarekin: interpretaziotik kanpoko edozein testuingurutan idatzizko testu bat ahoz itzultzea litzateke ikusizko itzulpena egitea, eta hainbat helburu betetzeko balio dezake.

Ikusizko interpretazioa, aldiz, interpretazioa egiten den testuinguruei lotuta dago hertsi-hertsian. Esan osteko interpretazioa egiten den testuinguruetan egin ohi da, eta ez dago hizlariaren diskurtsoari jarraitu beharrik, ez delako aldi berean egiten. Are gehiago, interpreteak xede-hizkuntzan irakurtzen ari delako inpresioa eman behar du (Angelelli, 1999). Beraz, Pöchhackerrek (2004) Jiménez-Ivars eta Hurtado-Albirren (2003) funtzio komunikatiboko azpimodalitate batzuetara mugatzen du ikusizko interpretazioa terminoa.

Eta “batzuetara” diot, hain zuzen, aldibereko interpretazioa testuarekin aldibereko interpretazio mota berezitzat hartzen duelako. Ikusizko interpretazioa neurri handi edo txikiagoan eskatzen duen aldibereko interpretazio mota konplexua dela dio, baina ez du ikusizko itzulpenaren azpimotatzat hartzen.

Azkenik, Lambert-entzat (2004) erabat sinonimoak dira ikusizko interpretazioa eta aldibereko interpretazioa testuarekin terminoak. Ikusizko itzulpenarekiko duten ezberdintasuna da hizlariaren diskurtsoarekiko aldi berean egin behar direla, eta, beraz, bi input kudeatzea eskatzen dutela: ikusizkoa eta entzunezkoa.

Ikuspegi horrek Cammoun et al.-en (2009) kritika jaso zuen, termino biak sinonimotzat jotzeak maila berean jartzen dituelako ikusizko itzulpena eta testuarekiko aldibereko interpretazioa, itzulpena hizlariaren diskurtsoarekiko aldi berean egin behar den ala ez ―eta horrek dakartzan zailtasunak eta erronkak― kontuan hartu gabe.

Argi dago gutxi ikertutako esparruetan ohikoa den terminoen eta kontzeptuen gainjartzea dagoela arlo honetan ere. Horregatik, garrantzitsua da gaiari buruzko ikerketetan argi eta garbi adieraztea zeri egiten zaion erreferentzia termino bakoitzarekin, anbiguotasunak saiheste aldera. Gainera, ez dugu bistatik galdu behar euskarazko ordainak sortu, erabili eta finkatu egin beharko direla momenturen batean, eta ziurrenik itzulpenaren eskutik etorriko direnez, litekeena dela aukera bat baino egotea. Horregatik, arloko adituen esku dago termino horiek euskaraz nola, noiz eta zer izendatzeko erabiltzen ditugun erabakitzea.

Oraingoan nire espezializazio-alorreko adibide bat ekarri dizuet, baina uste dut estrapolagarria dela beste alor batzuetara ere. Izan ere, lan akademikoetan, edukian zentratzen gara askotan ―izanean, eta ez izenean―, eta ez diogu behar besteko denbora eskaintzen gogoeta terminologikoa egiteari. Ondorioz, aurretik erabilitako terminoak beste kontzeptu batzuk izendatzeko erabiltzen ditugu, edo ordain berriak proposatu, aurrekoak ezagutu gabe. Eta, kontziente ez garen arren, gure jardunak eragin zuzena du hizkuntza txikituen normalizazioan eta hizkera espezializatuen garapenean eta finkapenean. Gutako bakoitzak egiten dituen hautu txikiek eragin handia dute sarritan gure espezializazio-arloetan, eta funtsezkoa da horretaz kontziente izatea.

Dena den, ikasiz ibiltzen da oinez, ez pentsa. Gogoan dut nire Gradu Amaierako Lanaren defentsako epaimahaikide batek galdetu zidala “zergatik ikusizko itzulpena eta ez ikusizko interpretazioa? Ez nuen jakin erantzuten.

Erreferentzia bibliografikoak:

Angelelli, C.V. (1999). The role of reading in sight translation, The ATA Chronicle (Translation Journal of the American Association of Translators), 28(5), 27-30.

Cammoun, R., Davies, C., Ivanov, K. & Naimushin, B. (2009). Simultaneous Interpretation with Text. Is the text ‘friend’ or ‘foe’? Laying foundations for a Teaching Module. Master of Advanced Studies in Interpreter Training. Seminar paper. Geneva: Genevako Unibertsitatea. https://www.academia.edu/3172232/Simultaneous_Interpretation_with_Text_Is_the_Text_Friend_or_Foe_Laying_Foundations_for_a_Teaching_Module

Jiménez, A. & Hurtado, A. (2003). Variedades de traducción a la vista. Definición y clasificación, Trans. Revista de Traducción, 7, 47-58. https://revistas.uma.es/index.php/trans/article/view/2946/2739

Lambert, S. (2004). Shared Attention during Sight Translation, Sight Interpretation and Simultaneous Interpretation, Meta, 49(2), 294- 306. https://www.erudit.org/en/journals/meta/2004-v49-n2-meta770/009352ar/

Pöchhacker, F. (2004) Introducing Interpreting Studies, Londres: Routledge.

Posted on

Ustezko influencerren autokonplazentzia

Isabel Etxeberria Ramírez

Itzulpengintza eta Interpretazioko graduan Itzulpengintzaren Teoria ikasgaia ematen dudanean gustura irakatsi ohi dut Itamar Even-Zohar pentsalariaren Polisistemen Teoria. Even-Zoharren ideiak ezagutzen dituenak erraz ulertuko du zergatik: itzulpengintzari gorazarre egiten dio nolabait. Haren arabera, hizkuntza txiki eta gutxietan itzulpengintzak zeresan nabarmena du literatur sistemaren osaeran. Itzulpenen bitartez literatur errepertorioa zabaltzen omen da, teknika eta abangoardiak inportatzen, hizkuntza poetikoa aberasten… Itzulpenak, finean, ideia eta molde berrien eroale dira, eta sorkuntzan aritzen diren bertoko idazleentzat inspirazio-iturri.

Itzulpenak literatur sistemarentzat kanpoko berrikuntzen sarbide diren bezala, itzultzaileentzat autokonplazentziarako iturri dira Even-Zoharren ideiak. Bai inportantea euskal literaturari egiten diogun ekarpena. Gora gu.

Duela gutxi Harkaitz Canok, Iker Sanchok eta hirurok mahai-inguru batean parte hartu genuen Aldecoa Festibalaren barruan, Beñat Sarasolaren gidaritzapean. Mahai-inguruak “Itzultzaileak, ipuingintzaren lurraldean mugalari: Txekhov, Carver eta Munro euskaraz (eta euskaratik harago)” zuen izenburu, eta Cano, Sancho eta hirurok idazle horiek itzuli ditugun heinean geunden han, haien literaturaz eta haien arteko loturez jarduteko. Entzuleen galderen txandan, jaialdiaren antolatzaileak, Iban Zalduak, idazle horiek euskal idazleengan izan duten eraginaz galdetu zigun publikoaren artetik. Eta erantzuten hasi ginenean, errealitatearen dimentsio paralelo batera pasatzen ginela iruditu zitzaidan, han ginen guztion artean inplizituki itun bat sinatu izan bagenu bezala. Egiatik hurbil, baina egiantzeko baino ez.

Azal dezadan. Atzerriko hiru idazlek euskal idazleengan izan duten eraginaz galdetzen ari zitzaizkigun kanpoko idazle horiek euskaratu ditugun itzultzaileoi. Horrela planteatuta eta egoera soziolinguistiko normal batean biziko bagina, balizko eragin horren zubigile gisa erantzuten arituko ginateke, geure itzulpenen bitartez iritsi izan balitzaie bezala euskal idazleei eta oro har irakurleei Txekhov, Carver eta Munroren ahotsa. Eta badakigu ez dela horrela. Edo ez guztiz behintzat. Euskal idazle eta oro har irakurle guztiak elebidunak gara gaur egun, eta euskaraz ez ezik, gaztelaniaz edo/eta frantsesez ere irakurtzen dugu. Ederra da pentsatzea beren unibertso literarioetan hiru idazle horien aztarna jaso duten euskal idazleek euskaraz ezagutu zituztela haien obrak. Baina, hala izan balitz ere —egile horiekiko lehen harremana euskaraz egin izan balute ere, alegia—, uneren batean gaztelaniara edo frantsesera (edo jatorrizko ingelesera, adibidez) salto egin beharko zuten beren irakurketa osatzeko. Txekhoven eta Carverren hiru liburu daude euskaratuta, eta Munroren bi; gaztelaniaz eta frantsesez egile horien obra osoa dugu eskura (eta “eskura” esan dudala baliatuta, gogoan har dezagun Iñigo Satrustegik blog honetan euskararako itzulpenen deskatologazioaz esandakoa). Ondo dakigu denok euskal liburugintzak ez duela gaztelaniazkoaren eta frantsesezkoaren muskulua (ezta katalanezkoarena ere, bide batez).

Labur esanda, kanpoko eraginak euskararen bitartez bai, baina gaztelaniaren eta frantsesaren bitartez ere jasotzen ditugu euskal irakurleok; eta irakurketa-esperientziak hiztunak adina direnez, zenbait irakurleren kasuan (gehienenean esaten ausartuko naiz) proportzio handiagoan iristen zaizkigu bi erdara horietatik euskaratik baino. Euskal itzultzaileak ez gara pentsatu edo nahi bezain influencerrak. Itamar Even-Zoharrek gezurra esan zigun, edo guk, inozook, ez genuen jakin ondo ulertzen. Literatura itzuliak literatur sistema osoa egituratzen zeregin garrantzitsua duelako ideia ez zaio ondo ezkontzen hizkuntza handiago baten ondoan eta mende bizi diren hizkuntza gutxituen kasuari, haietan elebitasunak (diglosiak!) ez diolako itzulpengintzari sarbide nagusia izaten uzten.

Nik, nolanahi ere, baikortasun menderaezin baten jabe izaki, uste dut euskal itzulpengintzak baduela bere zeresantxoa. Seinalatzaile gisa, hain zuzen. Euskararako itzulpengintzak linternarena egiten duela iruditzen zait: iluntasunean arreta non jarri erakusten digu nola edo hala. Xaloa bezain harroa naizela pentsatuko duzue agian, baina nire irudiko zenbait egile euskarara itzuli izanak modan-edo jarri ditu euskal irakurleon gure zirkuitu txikian. Eta beste idazle batzuk, zeinak erdal literaturaren panorama ezin beteagoan Wally bat bezala kamuflaturik oharkabean pasatuko litzaizkigukeen, euskarara itzuli direlako hautatu eta irakurri ditugu. Txekhov, Carver eta Munrorekin erraz lotu daitekeen Flannery O’Connor, adibidez, irakurri gabe izango nuen nik beharbada oraindik, Itziar Otegiren itzulpenarengatik ez balitz. Eta zenbat irakurlek ez ote genuen Annie Ernaux ezagutu eta dastatu, nobel saria jaso baino lehenagoko urte haietan, Igela argitaletxearen itzulpenei esker? Irakurgai eta erreferente inportante izango al ziren euskal irakurle askorentzat Natalia Ginzburg, Giani Celati, Alaa al Aswani, Agota Kristof, Jean Echenoz, Mohamed Xukri, Ingeborg Bachmann, Leslie Feinberg, Silvia Federici, Kae Tempest, Adania Xibli, Mohammed el-Kurd… itzultzaileek eta editoreek haiek plazaratzeko lana hartu ez balute?

Badakit, badakit: ustezko eragin hori zenbakietara ekartzen badugu irrigarria da emaitza. Baina autokonplazentzia amiñi bat, neurrian bada, beharrezkoa eta osasungarria izaten zaigu denoi.

Posted on

Itzulpenaz eta (genero) disidentziaz II

Irati Bakaikoa García

Aurrekoan arartekoaz, generoaz eta itzulpenaz ibili ginen gora eta behera. Baita itzulpenaren estrategikotasunaren inguruan. Adibide zehatzak agindu nizkizuen, eta agindutakoa bete behar da:

Azken boladan, lana dela-eta, justizia kontuekin zerikusia duten telesailak ingelesez ikusten ibili naiz. Lincoln Lawyer izan zen azkena, adibidea jartzeko aitortu behar nuen. Telesailean, bada bollera bat, Izzy (she/her). Bikotea behin baino gehiagotan aipatzen du, Ray (she/her). Hau ez da gomendio bat, baina nahi duenak egin dezala proba:

Jatorrizko bertsioan ikusten baduzue, ingelesez, Izzyren bikotea, Ray, emakumea da. Horraino ondo. Baina, sorpresa, gaztelaniazko azpidatziekin ikusten baduzue, Izzyk noviOa du askotan. NoviA ere badu tarteka. NoviEa ere izan zezakeen, baina horrainoko saltorik ez dago.

Spoilerra: ziur nago pertsonaia hetero guztiek hetero izaten jarraitzen dutela aukeran dauden azpidatzien hizkuntza guztietan; izan ere, baten batek eskuak burura eramango lituzke gizon protagonista heteroak noviOa izango balu kapitulu batetik bestera. Kasu horretan, ordea, ez dago akatsetarako tarterik. Besteren bati galera ez zaio hainbesterako irudituko. Izzy bollera, beltza, drogazale ohia eta protagonistaren txoferra da, hau da, aniztasunaren kupo guztiak nolabait ordezkatzen dituen pertsonaia. Bakarra dago seriean, eta itzulpenean, kale…

Arazoa ez da bakarrik itzultzaileak erabaki bat edo beste hartu izana, ezta horrek dakarren galera ere. Arazoa ez da hizkuntzarena. Itzultzaile horrek hartu dituen erabaki horiek behin ere pentsatu gabe hartzera bultzatzen duen makineria bat dago martxan, eta ez da itzulpenak eta itzultzaileok soilik dugun gaitza. Heterosexualitatea erabaki bat da, bizitzeko modu bat da eta inguruan duguna ulertzeko modu bat da.

Eskerrak badirela gure luparekin arretaz begiratzea merezi duten adibide hobeak, eta horretarako Feinbergengana itzuliko naiz. Mari-mutil handi baten bluesan, jatorrizko bertsioko bollera guztiak bollerak dira itzulpenean ere bai. Dena den, euskarazko itzulpenean, zerbaitek aldatu egiten du pertsonaia horien errepresentazioa: oraingoan, ingelesez irakurriz gero, mari-mutilek beti dute she/her genero marka inguruan, edo marka horrek ordezkatzen ditu. Euskaraz, ordea, genero marka horren arrastorik ez dago gehienetan, emakumeak esplizituki aipatzean izan ezik.

Oraingoan galera irabazia da, hain zuzen ere, emakumetasuna bera delako nobelak kolokan jartzen duen hori: mari-mutilek emakumetasunaren mugetan sartzen ez diren identitateak ordezkatzen dituzte, eta Feinbergek genero-gatazka horrek eragindako talka indibidualak zein historikoak kontatzen ditu. Izan ere, identitate disidenteon errepresentazioak aztertzerakoan soilik orientazio sexualaren mailari erreparatzen badiogu, generoan duen eragina kontuan hartu gabe, potentzialtasuna galtzen ari gara. Genero eta sexu disidentzia erabaki bat, bizitzeko modu bat eta inguruan duguna ulertzeko modu bat da ere bai.

Ildo beretik, baina beste plano batean, errepresentazio horien itzulpenak egiten duen ekarpena adibide konkretuetatik baino askoz harago doa. Mariokerrak: nola esan/izan bollera euskaraz (2023) liburuan egindako azterketan, Alvarezek eta Fernandezek oso esanguratsua den joera bat mahaigaineratu zuten: bollera identitateaz euskaraz hitz egiterako orduan, neurri handi batean, ingelesetik edo gaztelaniatik ekarritako maileguak edo itzulpen literalak erabiltzen ditugu. Hitzak sortu baino, gure hizkuntzaren kodeetara egokitzen ditugu beste hizkuntzetan sortzen diren horiek.

Hortaz, queer gurean kuir izango da, ezta? Dena den, ezinezkoa da testuinguru zehatz batean sortutako hitzek eta kontzeptuek dimentsio bera hartzea beti xede hizkuntzan. Bataren eta bestearen arteko tarteek eta jauziek luzerako ematen dutela argi dago… eta aurrekoan eman nuen hitza betetzeko saiakera zen gaurkoa.

Posted on

Itzulpenaz eta (genero) disidentziaz I

Irati Bakaikoa García

Aurrekoan, txioerria zen sare sozial horretan, honako hau irakurri genion @Arartekoa kontuari:

«Mayoritariamente las personas jóvenes reconocen que la violencia machista contra las mujeres es un problema social de primera magnitud. […] las jóvenes (74%) lo tienen mucho más claro que los jóvenes (50%).»

Euskaraz, zuzendu zuten arte, hala zioen:

«Gazte gehienek onartzen dute emakumeen aurkako indarkeria lehen mailako gizarte-arazoa dela. […], eta gazteek (%74) gazteek (%50) baino askoz argiago dute.»

Horra hor ustez generoa markatzen ez duen gure hizkuntza maitea, horra hor generoa abolitu duen itzultzaile automatikoa. Hurrengo egunean argitu zioten misterioa euskal txio-irakurleari: kontua da emakume gazteak direla gizon gazteek baino argiago dutenak.

Zuzenketak zuzenketa, argi gera dadila gazteok oso argi genuela. Generoa ez adierazte hori hautu transfeminista izan zitekeen, baina itzulpen horren atzean utzikeria besterik ez dagoelakoan nago, eta ez erabaki politiko bat. Izan ere, utzikeria erabaki politikoa da behar baino gehiagotan. Hamaika izan daitezke adibide absurdo horretatik ateratako ondorioak, eztabaidak eta hausnarketak, baina komeni zaidan moduan buelta emango diot nik. Eta, oraingoan bai, hautu transfeminista eta politikotik.

Batzuetan, generoa ez adieraztea estrategikoa da, eta itzultzaileak potentzialtasun handia du zentzu horretan eragiteko; izan ere, generoak, funtzio gramatikala izateaz gain, badu gizartea antolatzeko moduko estatusa. Baita indarkeria batzuei eusteko ahalmena ere. Halaber, hizkuntzak dira heteroarautik at gaudenon errealitateak izendatzeko eta zabaltzeko bide, eta hortaz, itzulpenak jokatzen duen paperari erreparatzea ezinbestekoa da. Bitartekoa baino, tresna bat delako.

Aurreko ideiak garatzeko, ezin dut Leslie Feinberg aipatu gabe utzi, berriz, komeni zaidalako eta erreferente transfeminista handi-handia delako. Feinbergek zein itzulpenak eman didate gauzak idatzita dauden moduaz harago ulertzeko nahia (batzuetan beharra), muinera heltzeko aukera eta galbidea, eta erantzunik ez duten galderei aurre egiteko aukera.

Aurten, Mari-mutil handi baten bluesa (2018) liburutik abiatuta, Feinbergek egiten dituen errepresentazio disidenteetan eta horien itzulpena aztertzen ibili naiz buru-belarri –master amaierako lanerako eta bizioagatik–, eta hementxe idatziko dizkizuet prozesu horretan jasotakoak, hausnartutakoak eta ikasitakoak, hiru ataletan. Behintzat, hori da asmoa. Hauxe da lehen saiakera (I) eta, lehendabizi, kokapen txiki bat egingo dut. Datozen hilabeteetan, beste bi saiakera eginen ditut (II eta III).

Jatorrizko liburuak Stone Butch Blues (1993) izenburua du, eta horixe bera da ardatza: 60ko hamarkadatik 90eko hamarkadara bitarteko langile klaseko butch baten istorioa. Ez dakienarentzat, butch hitza oso maskulinoa den bollera bat izendatzeko erabiltzen dugula esango dut, baina, ongi ulertzeko, liburua irakurri beharko duzue; izan ere, butchak ordezkatzen duen maskulinitate ereduak etengabe egiten du talka genero bitartasunaren gainean eraikitako errealitatearekin. Feinbergek, protagonista den Jess Golbergen bidez, generoaren, klasearen eta arrazaren arteko intersekzioari heldu zion, eta gaur egun heteroarautik at dagoen komunitate disidentearentzat kanonikoa den nobela idatzi zuen. Zapalkuntzen kontrako nobela da batik bat.

Hogeita bost urte geroago izan genuen aukera gurean eta gure hizkuntzan irakurtzeko, Fermintxo Zabaltzaren itzulpenari esker. Ekarpen literarioa egiteaz gain, Feinbergen itzulpenarekin batera autorearen pentsamendu-markoa eta hura eraikitzeko ezinbesteko hitzak ere ekarri zituen itzultzaileak. Aurretik aipatu bezala, hitzak ez dira bakarrik hitzak, errealitateak baizik. Horrela, stone butchak «mari-mutil handiak», he-sheak «emazte-gizonak» eta femmeak «femmeak» izan ziren gurean.

Itzulpen horren aurretik mari-mutilak, emazte-gizonak eta femmeak hementxe geunden, eta itzultzaile baten erabakien ondorio dira baliokide horiek. Ez da ardura txikia, kontuan hartuta baliokideak hamaika izan zitezkeela eta, aldi berean, bete-betean asmatu beharra dagoela, hitzek ordezkatzen dituzten errealitate horiek gordetzeko.

Imajina itzultzaileak «mari-mutil» aukeratu beharrean «emakume*» erabili izan balu. Edo «lesbiana», «bollera», «ez bitar», «kuir»… edo «gazte». Istorioa beste bat litzateke, eta historia ere bai. Nire ustez, bete-betean asmatu zuen Zabaltzak, bai identitatea euskaraz ekartzen, eta baita jatorrizkoaren eta itzulpenaren arteko denbora-jauzi hori gordetzen ere.

Laburbilduz, itzulpenak paper estrategikoa jokatzen du identitate disidenteen eraikuntzan eta errepresentazioetan, eta gaiari eskatzen duen arretaz eta kontzientziaz heldu behar diogu. Hauxe izan da hurbilketa bat egiteko lehen saiakera, eta datozenetan sakonago landuko dugu, adibide zehatzekin.

Posted on

Itzultzaileen ikusezintasuna

Josu Barambones Zubiria

Itzultzaileen ikusezintasuna oso kontzeptu erabilia da itzulpengintzaren munduan, bereziki itzulpen literarioen esparruan. Kontzeptu honen arabera, itzultzailearen figura halako moduan desagerrarazi behar da itzulitako testutik, non itzultzailearen parte-hartzea oharkabean igaroko baitzaio irakurlegoari. Irudi luke itzultzaileak bere lana ezkutatu behar duela irakurleen begietan testu itzulia xede-hizkuntzan idatzia dagoelako itxura ematearren. Izan ere, oso hedatua dago itzultzaileen lanak irakurleek hauteman gabe pasatu behar duelako ustea, gaur egun itzulpenak leku eta euskarri orotan ageri diren arren. Orobat uste da itzultzaileen eskua ikusezin bihurtu behar dela ukitzen duen edozein lanetan, ez duela inolako arrastorik utzi behar, eta irakurleak ez duela susmorik txikiena ere hartu behar itzulpen-lan baten aurrean dagoela.

Itzultzaileen ikusezintasunak alderdi asko hartzen ditu, hala nola itzulpenaren jariotasuna eta naturaltasuna, erdalduntzearen eta domestikatzearen arteko lehia edota lanbidearen aitortza. Artikulu honetan lehen biez jardungo dut bereziki. Gizartean gure lanbideak jasotzen duen aitortzak hurrengo baterako itxaron beharko du.

Itzulpengintzako teorilariek eta itzultzaile askok ere balore positibotzat jotzen dute ikusezintasuna. Javier Calvo itzultzaileak, berbarako, dio gustatzen zaiola pentsatzea itzultzaileok mamuak garela, eta gure lanak orrialdeotan irauten duela oihartzun bat bailitzan. Ildo horretan, Calvok El fantasma en el libro liburuan honela deskribatzen du itzultzaileen ikusezintasuna (8. orr.):

Nire ustez, ikusezintasuna gure lanak berezko duen zerbait da; ezin da bestela izan. Desagertzea dugu helburu. Gure idazkera oharkabean igarotzen saiatzen den bakarra da, literalki ikusezin izan nahi du, eta ez du inola ere nahi gure gogoak hartan errepara dezan. Xedea itzulpena “itzulpena ez balitz bezala” irakurtzea da. Ez dugu hor egon nahi. Orrialdearen barnean albait sakonen sartu nahi dugu hor gaudela agerian ez uztearren. Paradoxaren kameleoiak gara. Orrialdetik desagertzeko, bete egin behar dugu.

Nire kasuan esan behar dut ikusezintasunaren teoriaren alderdi horrek ez duela batere funtzionatzen. Aitzitik, itzulitako liburu bat hartzen dudan bakoitzean edo bikoizturiko edo azpidatziriko ikus-entzunezko produktu bat ikusten dudan bakoitzean, hor agertzen zaizkit mamu direlako horiek, bizi-bizi agertu ere. Itzulitako liburu bat hartu, eta orrialdeetan barna aurrera egin ahala, itzultzaileen eta emaitzara iristeko jarraitu duten prozesuaren oihartzunak iristen zaizkit, eta oso hurbil sentitzen ditut. Ez dakit nire itzultzailekideei berdin gertatuko zaien, edo horrelako sentsazioak sentitzen dituen piztia bakarra naizen. Eta aitor dut nire lanbideari zor diodala beste batzuentzat agian ikusezina dena niretzat ikusgarria izatea: aldi berean itzulpengintzako irakaslea izateak eta inoiz edo behin itzultzaile jarduteak ez die batere laguntzen itzulpenei ikusezin bihurtzen. Batetik, behinola ikasle izan nituen eta egun itzultzaile dihardutenen lanak irakurtzen ditudanean, haien argazkiekin egiten dut topo. Zer esanik ez, lankide ditudan itzultzaileen lanen aurrean jartzen naizenean. Eta nola ez ikusi berendiaren eskua halako liburu itzulian aurreko astean elkarrekin bazkaltzen egon ginenean? Edo nola ez erreparatu urliaren dotoreziari esaldiak josteko lantegi malkar bezain labainean hainbat ikastarotan entzule izan nauenean? Memoria apetaren mendeko bilakatzen omen da, eta interesatzen zaionean ondo atxikitzen ditu bizi izan dituen esperientzia guztiak.

Hasieran adierazi bezala, itzulpenen ikusezintasunak edo ikusgarritasunak itzultzaileen esku-hartzeari egiten dio erreferentzia, hau da, itzultzaileak noraino sartu duen eskua testu itzulian xede-kulturako irakurlea jatorrizko idazlearenganantz hurbil dadin, edo zenbat saiatu den idazlea xede-kulturako irakurleari ahalik eta erosoen eramaten. Esaterako, liburu batean hau irakurtzen badut, hots, “Atzetik atera zen parrokiano batek geldiarazi zuen”, edo esapide hau: “Hamaika, zakurraren lukainka”, badakit itzultzailea testua nolabait domestikatzen saiatu dela, eta jatorrizko testua xede-kulturako irakurleari hurbiltzeko ahalegina egin duela (oharkabean nahiz ohartuki). Aitzitik, hau bezalako esaldi bat irakurtzen badut: “[…] errentan harturik neukan bi logelako apartamentu terrazadun bat First Street-en, Prospect Park-etik bloke erdira baino ez”, badakit itzultzaileak erreferente kulturalak ez itzultzea hautatu duela, hartara irakurleak ahalegin txiki bat egin dezan bere burua nobelak deskribatzen dituen parajeetan kokatzearren.

Batek pentsa lezake itzulitako liburu bat irakurtzen dudan bakoitzean nire buruak hori guztia prozesatzeak irakurketaren plazeretik urruntzen nauela, baina uste dut guztiz kontrara gertatzen zaidala. Izan ere, testu itzuliaren muinaz ez ezik, haren azalaz ere gozatzeko aukera paregabea eskaintzen dit nire lanbideak. Nabokovek zioen bezala, liburu bat irakurtzen dugunean, ñabardurei erreparatu eta detaileak ferekatu behar ditugu. Azken finean, irakurle onak berrirakurtzen dutenak dira, eta nor irakurle hobea itzultzaile bat bainoago testu itzuliaren ezkutuko geruzetan sartzeko eta haiek sentitzeko?

Posted on

Gonbidapenari proposamen bat bueltan

Anjel Lertxundi

PROPOSAMENAZ. 31 eskutik isilik egon zen aldian, bloga falta nuen. Bidean da berriro, blogak ez du nire beharrik, baina nik bai berea. Mila esker bertako testuen irakurle naizen aldetik, mila esker bertan kolaboratzeko eman zaidan aukerarengatik ere. Saiatuko naiz, ezin dizuet besterik agindu.

Itzultzaileen lanarekiko nire jarraipena interesatua da: eskola ona da niretzat. Idazleon liburuek, desberdinak izan arren batetik bestera, beti dute, gutxi-asko, batasun estilistikoa, fabrikako marka gehienetan inkontzientea. Itzultzaileari, ordea, oso liburu desberdinak euskaratzea egokitzen zaio oro har: ugaria du esperientzia linguistikoa, askotariko estiloak bereganatu behar izaten ditu. Jatorrizko testuaren mende, zailagoa ematen du itzultzaileak marka pertsonal bati eusteak, baina, zorionez, ugaria da gurean euskaratzeko estiloen desberdintasuna. Literaturaz ari naiz, noski.

Nire idazkuntzaren mamia euskara da, baina gaztelaniaren presentziak ezinbestean eragiten dit eta asko jasotzen dut beste hizkuntza batzuetan egindako irakurketetatik: idazten ari naizelarik, bazterrezina zait beste hizkuntzen, beste hizkeren, beste irudi-munduen itzala.

Euskal idazle batek ez dauka itzultzaile izatea beste erremediorik. Ez naiz ezer berririk esaten ari: idazten ari naizelarik, beste hizkuntzetako hitzak, espresioak, formulak, esaldiak darabiltzat ia etenik gabe, buruan lehendabizi, zirriborroetan gero, ordenagailuan azkenik. Sortzailea omen naiz izatez, banaiz itzultzaile ere, idazten ari naizelarik aritzen bainaiz mentalki itzultzen ere nire buruan dabilen beste hizkuntzetako zurrunbiloa, eta beste hizkuntzetatik burura etorritako espresioak euskarazko hiztegietan begiratzen.

Galtzerdiari buelta eman eta gauza bera gertatzen zaio itzultzaileari ere, baina idazlearen ifrentzutik begiratuta: itzultzea du lanbide, baina baztertu ezina du sortu beharra, jatorrizko hizkuntzaren eta euskararen estatusen arteko decalageak hartara behartzen baitu. Batean esaten den guzti-guztia ez baitago fisikoki bestean, euskarak asko dauka deskubritzeko, eguneratzeko, sortzeko.

Itzultzaileon zein idazleon aroztegian erreminta asko dago euskara ez diren hizkuntzen baldetan ere. Itzultzailearen baldei dagokienez, beste hizkuntzetatik euskarara ekarritako obra literarioen esperientzia pilatzen ari da obra batetik bestera: itzultzaileak hartu behar izan dituen erabakiak, sintaktikoak bezala lexikoak, erritmoarekin zer ikusia dutenak, jatorrizko musikaltasuna euskaraz entzuteko estrategiak, genero-gorabeherak, fraseologia kontuak… Gai horiei buruzko testu, hausnarketa eta apunte asko dago barreiatuta han-hemen. Esperientzia ugari horien berri emango lukeen liburu bat ikusi nahi nuke, horra argitu zein den hasieran aipatu dudan proposamena.

LIBURU PRAKTIKO BATEN PESKIZAN. Euskarara ekarritako itzulpen berri bat eskuetan hartzen dudan aldiro, hitzaurrea dakarren begiratzen dut, eta, hala bada, ea itzultzaileak zerbait dioen itzulpenak eman dizkion buruhausteez. Literatura unibertsala saileko ia liburu guztiek daramate hitzaurrea, baina itzultzaileek sarriago hitz egiten dute euskarara ekarritako obraz eta haren autoreaz, eta ez hainbeste, tamala niretzat, itzulpenak eman dien lanaz, bidean izan dituzten oztopoez, bideratu dituzten soluzioez. Argitaletxeetako itzulpenenek apenas daramaten hitzaurrerik. 31 eskutik blogeko bi etapetan material dezente dago itzultzaileek hartutako erabakien inguruan. Eta, nola ez, Senez dago, badago zer irakurririk hainbat eta hainbat arazori buruz, gutxitan aipatzen diren auziez barne; adibidez, poesia itzultzeaz.

Itzultzaile asko mintzatu da, zuzen edo zeharka, izan dituen arazoez, hartu dituen erabakiez. Lekukotza horiek bildu, gaika sailkatu, koherentzia eman bilketari; arazo gramatikalak, estilistikoak, musikalak zehaztu. Itzultzaileak izandako zailtasunak, emandako soluzioak eta soluzioen zergatiak deskribatu eta kontrastatu.

Badira itzultzen hasi aurretik originalaren autoreari buruzko ahal den informazio guztia jasotzen saiatzen diren itzultzaileak, idazlea ezagutzeak originalaren testuingurua hobeto ulertzen laguntzen duelakoan; eta badira egilea eta testua nahastu nahi izaten ez dutenak, egilearen izaerak ez dezan obraren balioa kaltetu edo hauspotu. Kasu batean zein bestean, itzultzaileek halako autorearen halako obraren itzulpenarekin bizi izandako zirkunstantzia ez ohikoak biltzea litzateke liburuaren beste helburu bat. Gutxi-asko, ezagunak ditugu itzultzaile eskarmentatuen hausnarketak eta bideak. Liburuaren helburua litzateke abanikoa zabaltzea esperientzien polifoniari, eta baita planteatzen diren arazoen abanikoari ere, adibidez poesiaren, ipuinaren eta antzerkiaren itzulpengintzari ere tokia eginez.

HIRU GENERO, HIRU KEZKA. Tennesse Williams-en Desio izeneko tranbia, Xabier Payá Ruizek euskaratua. Antzerki-lan bat, gutxi itzultzen den generoa. Payáren kezketako bat: zer egin bertan kantatzen diren doinuekin, errimekin, erritmoekin, zer egin elementu paralinguistikoekin? Obra ingelesez dago, baina nola itzuli New Orleanseko herritar xumeek darabilten hizkera?

Matías Múgicak François Villonek XV. mendean idatzitako Grant Testament (Testamentua) poesia-liburua euskaratu zuen. Nola jokatu sei mende geroago? «Gaur, dio Múgicak, Villon dezifratu egiten dugu, nekean eta herrestan» eta frantses gehienek gaurko bertsioa irakurtzen dute. Ingelesen itzulpen-eredua hartzen du Múgicak: originalarekiko ahalik errespetu gehiena gorde eta, aldi berean, gaurko irakurlea aintzat hartu. Múgicak eransten du frantsesez dakien irakurle euskalduna izan zuela gogoan.

Bost ipuinez osatua dago Ingeborg Bachmann-en Aldibereko liburua, Idoia Santamariak itzulia. Komunikazio-ezintasuna da nagusi bost testuetan. Nola hitz egiten dugu geure buruarekin, nola emakume batek, nola lauzpabost hizkuntza langai dituen itzultzaile batek?

Arestian esan bezala, itzulpen-liburuetako hitzaurre gehienak jatorrizko obraren egileari eta liburuari buruzko testuak dira, ez itzultzaileak bidean izandako kezkez. Baina, nahiz ez hitzik esan horretaz, kontua da itzultzaileak askotan bere kezken arrastoak uzten dituela hitzaurrean, eta horietan jartzen bere arreta nagusia. Bertute txikiak liburuaren hitzaurrean Irene Hurtado de Saratxok dio Natalia Ginzburgek ahalegin guztiak egiten zituela ez erortzeko sentimentalkerietan, eta gauza bera egiten saiatu zela Irene ere.

Ez dakit argi utzi dudan proposamena –badago liburua zerekin osaturik!–, baina hemen egiten dut planto gaurkoagatik, 31 eskutik ni gonbidatu izanaz damutu baino lehen.

Posted on

Dakitenengandik ikasten

Idoia Santamaría Urkaregi

Liburu txiki bezain interesgarri bat gomendatzera nator gaur hona:

Traducción: dieciocho conferencias nada magistrales y dos discursos de circunstancias.

Ez da berria, 2013koa baizik. Miguel Sáenz da egilea, gaztelaniazko itzultzaile handia (handia? erraldoia).

Itzulpen batekin ezin aurrera egin nenbilela, gogoratu dut ezen, duela urte asko Luxenburgon gaztelaniazko itzultzaile gisa ari nintzelarik, Miguel Sáenz etorri zitzaigula behin hitzaldi bat ematera, eta, haren orduko irudia buruan, apalera jo dut aipaturiko liburuaren bila (gauza ederra da, alafede, prokrastinazioa). Lehenengo egiaztapena: liburua ez da batere zahartu; bizi-bizirik dago.

Izenburuak garbi dioen moduan, Sáenzek han-hemen emandako hitzaldiak eta diskurtsoak biltzen ditu, denak itzulpengintzaren ingurukoak, zein baino zein interesgarriagoa, eta horietako bat, gainera, “Autor y traductor” izenburukoa, Donostian emana, 1993an (liburuan jasotako lehenengo hitzaldia da). Itzuli diren hizkuntzaren literaturaren osagarri direla itzulpenak defendatzen du hor Sáenzek, eta, are, hizkuntzen literaturaren hastapenetan itzulpenak egon ohi direla askotan:

Premisa hori onartuz gero, euskal literatura, adibidez, jatorriz euskaraz idatzitako lanek eta euskarara itzulitako lan guztiek osatuko lukete.

Pellokeria dirudi, baina, tamalez, esan beharreko esaldia da oraindik ere.

Liburuko hurrengo hamazazpi hitzaldietan, itzulpengintzarekin eta literaturarekin lotutako hainbat kontu jorratzen ditu[1]:

  • hitzak itzultzen ditugun edo hitz horiek diotena;
  • egileen eta itzultzaileen arteko harremana;
  • “klasikoen” itzulpena, literatura-itzulpena (“itzultzailea poetaren poeta da, nobelagilearen nobelagilea”);
  • literatura-itzulpenaz bizi daitekeen ala ez (spoilerra: EZ);
  • zertaz jabetu behar duen itzultzaile orok (“itzulpengintza hurbilketa-arte bat da infinitura arte hobetu daitekeena”);
  • itzulpenen kritika eskasa edo kritika falta (Espainian eta herrialde gehienetan);
  • itzultzaileen akatsak;
  • zer esan nahi den hizkuntza “neutro” batera itzuli behar dela esatean;
  • itzultzailearen eta musika-interpretatzailearen arteko paralelismoa (“testu baten aurrean esertzen naizenean —testua atril batean paratzen dut nik gehienetan—, musikari sentitzen naiz, beste batek ondutako musika deszifratzen, neureganatzen eta adierazten saiatzeko prest”);
  • zer den literatura-itzulpena: kopia? jatorrizkoa? bertsioa? interpretazioa? berridazketa? faltsifikazioa? manipulazioa?;
  • zer den literatura unibertsala, halakorik baldin bada;
  • zenbaterainoko garrantzia duen arretaz irakurtzeak (“itzultzean nabarmendu beharrekoa ez da irakurketaren intentsitatea, arreta baizik; itzuli beharrak baldintzatutako irakurketa da itzultzailearena, baina horrek ez du eragozten irakurtzeko plazera; aitzitik, areagotu egiten du”);
  • zer irakats daitekeen eta zer ez itzulpengintzako fakultateetan.

Liburuaren bukaera aldera, bi diskurtsoren testua dator: bata, Alemaniako Hizkuntza eta Poesia Akademian 2000. urtean emandakoa, eta bestea, 2002koa, Salamancako Unibertsitatean emandakoa, honoris causa doktore izendatu zutenean. Lehenengoan, itzulpengintzaren definizio eder bat ematen du:

Norbaitek esana da itzultzea dela pertsona apartak diren lagunak izatea eta lagun horiek artean ezezagun zaizkigun beste lagun batzuei —irakurleei— aurkeztu nahi izatea.

Edozein kikiltzeko modukoa da Miguel Sáenzek itzultzaile gisa egin duen ibilbidea. Ingelesetik eta, batik bat, alemanetik itzultzen du gaztelaniara, eta zerrenda luze bezain ikusgarria osatzen dute berak “interpretatutako” autoreek: Rushdie, Conrad, Faulkner, Goethe, Kafka, Bernhard, Grass, Schnitzler, Brecht, Sebald… Berak hainbeste maite dituen austriar autoreek bezala, Sáenzen itzulpenak irakurtzean badirudi bakoitzarentzako doinu egokia interpretatzen dakiela beti; maisuki menderatzen du esaldi eta paragrafo bakoitzaren erritmoa, belarriz itzultzen duela ematen du, partiturarik gabe ia, musikari handienek bezala.

Hemen aipatutako saiakeran jasotako artikuluetan ere nabarmena da musikari itzultzailearen (edo itzultzaile musikariaren) sena. Maisu handien patxadaz eta zehaztasunez mamurtzen du itzulpengintza, eta Sáenzen erudizioak eskutik darama irakurlea, batere ikaratu gabe.

BIBLIOGRAFIA

SÁENZ, M. (2013), Traducción: dieciocho conferencias nada magistrales y dos discursos de circunstancias, Ediciones Universidad de Salamanca, 2013.

[1] Komatxoen arteko aipu guztiak M. Sáenzen liburutik hartuak dira, eta nik itzuli ditut.