Etiketa: eleaniztasuna

Posted on

Ustezko influencerren autokonplazentzia

Isabel Etxeberria Ramírez

Itzulpengintza eta Interpretazioko graduan Itzulpengintzaren Teoria ikasgaia ematen dudanean gustura irakatsi ohi dut Itamar Even-Zohar pentsalariaren Polisistemen Teoria. Even-Zoharren ideiak ezagutzen dituenak erraz ulertuko du zergatik: itzulpengintzari gorazarre egiten dio nolabait. Haren arabera, hizkuntza txiki eta gutxietan itzulpengintzak zeresan nabarmena du literatur sistemaren osaeran. Itzulpenen bitartez literatur errepertorioa zabaltzen omen da, teknika eta abangoardiak inportatzen, hizkuntza poetikoa aberasten… Itzulpenak, finean, ideia eta molde berrien eroale dira, eta sorkuntzan aritzen diren bertoko idazleentzat inspirazio-iturri.

Itzulpenak literatur sistemarentzat kanpoko berrikuntzen sarbide diren bezala, itzultzaileentzat autokonplazentziarako iturri dira Even-Zoharren ideiak. Bai inportantea euskal literaturari egiten diogun ekarpena. Gora gu.

Duela gutxi Harkaitz Canok, Iker Sanchok eta hirurok mahai-inguru batean parte hartu genuen Aldecoa Festibalaren barruan, Beñat Sarasolaren gidaritzapean. Mahai-inguruak “Itzultzaileak, ipuingintzaren lurraldean mugalari: Txekhov, Carver eta Munro euskaraz (eta euskaratik harago)” zuen izenburu, eta Cano, Sancho eta hirurok idazle horiek itzuli ditugun heinean geunden han, haien literaturaz eta haien arteko loturez jarduteko. Entzuleen galderen txandan, jaialdiaren antolatzaileak, Iban Zalduak, idazle horiek euskal idazleengan izan duten eraginaz galdetu zigun publikoaren artetik. Eta erantzuten hasi ginenean, errealitatearen dimentsio paralelo batera pasatzen ginela iruditu zitzaidan, han ginen guztion artean inplizituki itun bat sinatu izan bagenu bezala. Egiatik hurbil, baina egiantzeko baino ez.

Azal dezadan. Atzerriko hiru idazlek euskal idazleengan izan duten eraginaz galdetzen ari zitzaizkigun kanpoko idazle horiek euskaratu ditugun itzultzaileoi. Horrela planteatuta eta egoera soziolinguistiko normal batean biziko bagina, balizko eragin horren zubigile gisa erantzuten arituko ginateke, geure itzulpenen bitartez iritsi izan balitzaie bezala euskal idazleei eta oro har irakurleei Txekhov, Carver eta Munroren ahotsa. Eta badakigu ez dela horrela. Edo ez guztiz behintzat. Euskal idazle eta oro har irakurle guztiak elebidunak gara gaur egun, eta euskaraz ez ezik, gaztelaniaz edo/eta frantsesez ere irakurtzen dugu. Ederra da pentsatzea beren unibertso literarioetan hiru idazle horien aztarna jaso duten euskal idazleek euskaraz ezagutu zituztela haien obrak. Baina, hala izan balitz ere —egile horiekiko lehen harremana euskaraz egin izan balute ere, alegia—, uneren batean gaztelaniara edo frantsesera (edo jatorrizko ingelesera, adibidez) salto egin beharko zuten beren irakurketa osatzeko. Txekhoven eta Carverren hiru liburu daude euskaratuta, eta Munroren bi; gaztelaniaz eta frantsesez egile horien obra osoa dugu eskura (eta “eskura” esan dudala baliatuta, gogoan har dezagun Iñigo Satrustegik blog honetan euskararako itzulpenen deskatologazioaz esandakoa). Ondo dakigu denok euskal liburugintzak ez duela gaztelaniazkoaren eta frantsesezkoaren muskulua (ezta katalanezkoarena ere, bide batez).

Labur esanda, kanpoko eraginak euskararen bitartez bai, baina gaztelaniaren eta frantsesaren bitartez ere jasotzen ditugu euskal irakurleok; eta irakurketa-esperientziak hiztunak adina direnez, zenbait irakurleren kasuan (gehienenean esaten ausartuko naiz) proportzio handiagoan iristen zaizkigu bi erdara horietatik euskaratik baino. Euskal itzultzaileak ez gara pentsatu edo nahi bezain influencerrak. Itamar Even-Zoharrek gezurra esan zigun, edo guk, inozook, ez genuen jakin ondo ulertzen. Literatura itzuliak literatur sistema osoa egituratzen zeregin garrantzitsua duelako ideia ez zaio ondo ezkontzen hizkuntza handiago baten ondoan eta mende bizi diren hizkuntza gutxituen kasuari, haietan elebitasunak (diglosiak!) ez diolako itzulpengintzari sarbide nagusia izaten uzten.

Nik, nolanahi ere, baikortasun menderaezin baten jabe izaki, uste dut euskal itzulpengintzak baduela bere zeresantxoa. Seinalatzaile gisa, hain zuzen. Euskararako itzulpengintzak linternarena egiten duela iruditzen zait: iluntasunean arreta non jarri erakusten digu nola edo hala. Xaloa bezain harroa naizela pentsatuko duzue agian, baina nire irudiko zenbait egile euskarara itzuli izanak modan-edo jarri ditu euskal irakurleon gure zirkuitu txikian. Eta beste idazle batzuk, zeinak erdal literaturaren panorama ezin beteagoan Wally bat bezala kamuflaturik oharkabean pasatuko litzaizkigukeen, euskarara itzuli direlako hautatu eta irakurri ditugu. Txekhov, Carver eta Munrorekin erraz lotu daitekeen Flannery O’Connor, adibidez, irakurri gabe izango nuen nik beharbada oraindik, Itziar Otegiren itzulpenarengatik ez balitz. Eta zenbat irakurlek ez ote genuen Annie Ernaux ezagutu eta dastatu, nobel saria jaso baino lehenagoko urte haietan, Igela argitaletxearen itzulpenei esker? Irakurgai eta erreferente inportante izango al ziren euskal irakurle askorentzat Natalia Ginzburg, Giani Celati, Alaa al Aswani, Agota Kristof, Jean Echenoz, Mohamed Xukri, Ingeborg Bachmann, Leslie Feinberg, Silvia Federici, Kae Tempest, Adania Xibli, Mohammed el-Kurd… itzultzaileek eta editoreek haiek plazaratzeko lana hartu ez balute?

Badakit, badakit: ustezko eragin hori zenbakietara ekartzen badugu irrigarria da emaitza. Baina autokonplazentzia amiñi bat, neurrian bada, beharrezkoa eta osasungarria izaten zaigu denoi.

Posted on

Unibertsitateko hizkuntza-plangintza eta eleaniztasuna

Igone Zabala Unzalu

Euskal Herriko Unibertsitateko Plan Estrategikoak (2022-2025) nazioartekotzea funtsezko ardatz gisa definitzen du:

«Sakondu egin behar dugu gure nazioartekotzean, mundu osoan aitortua izango den unibertsitate bihurtzeko. Horretarako, unibertsitate guztiz eleanitza izan behar dugu, gai izango dena leku guztietako ikasleak erakartzeko, nazioartean erreputazio sendoa izango duena, ikerketaren kalitateagatik eta irakasle-ikertzaileen ospeagatik. Nazioartekotze ikuspegi integral bat behar dugu, ezaugarri izango dituena gure zerbitzuen kalitate maila handia eta gure jardueren garrantzia, gure egresatuak eta langileak prest egon daitezen egoki erantzuteko toki eta mundu mailako desafioei.»

Plan estrategikoari jarraiki, UPV/EHUren Nazioartekotze Plana 2023-2026 garatu da, eta horren barruan bereizten diren bost erronken artean, “prestakuntza” dago, gradu eta graduondoko tituluen maparen nazioartekotzea helburu duena. Helburu hori lortzeko, hurrengo ikasturteko irakas-eskaintza antolatzeari begira, irakaskuntza hizkuntza ez-ofizialetan baimentzeko deialdiak egiten dira, “UPV/EHUko ikasleei zein ikasle bisitariei zuzendutako gradu-eskaintza eleanitza sustatzeko”. Frantsesezko eskaintza hutsaren hurrengoa izaten da, eta benetan sustatzen dena da ingelesezko irakasgaien eskaintza. Irakasgai solteak baino areago, irakasgaien ibilbideak sustatzen dira, Unibasqen nazioartekotzeko kalitate-zigilua lortzeko xedearekin (graduko kreditu guztien % 20).

Ildo horretatik, ingelesa graduetan txertatzeko prozesua gidatzen duten dokumentuei eta zuzendaritzei “eleaniztasun” etiketa jartzen zaie. Hortaz, gure unibertsitatean funtsezkoak diren hizkuntza ofizialak (euskara eta gaztelania) planetatik aparte uzten dira, eleaniztasunak jokoan dauden hizkuntza guztiak barne hartzen dituela ahaztuta. “Euskara Plan Gidariak” egiten dira lau urterik behin, nazioartekotze-planetik aparte. Gaztelania, aldiz, ez da kontuan hartzen plan horietan, gure unibertsitatean ezarpen handiena duen hizkuntza dela eta nazioartekotze-helburuetarako pieza garrantzitsua izan daitekeela alde batera utzita.

Azpimarratu beharrekoa da UPV/EHU lehenengoa izan dela Garapen Iraunkorrerako 2030 Agendan garapen iraunkorreko 18. helburua (Hizkuntza eta Kultur Aniztasuna) gaineratzen. Munduko Hizkuntza Ondarearen UNESCO Katedraren ekimena izan zen helburu hori gaineratzea. 18. GIHaren justifikazioa da hizkuntza- eta kultura-aniztasunaren defentsa eta tokian tokiko hizkuntza gutxituen errespetua, biodibertsitatea bezala, garapen iraunkorrerako faktore agerikoak direla, eta horrekin lotutako dokumentuetan nabarmentzen da funtsezkoa dela UPV/EHUrentzat ardatz nagusi horretan euskararen eta euskal kulturaren garapena. Nolanahi ere, helburu horren zentzua ez zaio egokiro helarazi unibertsitateko komunitateari, edota eleaniztasuna ingelesaren ezarpenarekin identifikatzeak gaizki-ulertuak eragin ditu. Izan ere, behin baino gehiagotan entzun dut 18. GIHarekin lotuta, adibidez, GrAL eta MAL moduko lan akademiko gehiago idatzi beharko liratekeela ingelesez eleaniztasuna sustatzeko, GIH horren helburua hain zuzen ere kontrakoa bada ere: euskara bezalako hizkuntza gutxituak babestea eta ez erabateko nagusitasun globala duen ingelesaren hegemonia areagotzea.

Ez du zentzu handirik unibertsitatearen nazioartekotzearen kontra egiteak, baina funtsezkoa dugu horrekin batera zaintzea nazioartekotze-politikek euskararen garapen eta ezarpen prozesua oztopa ez dezaten. Horretarako, ezinbestekoa da hizkuntza ofizialak eta ez-ofizialak kontuan hartzen dituen hizkuntza-plan integrala egitea. Izan ere, une honetan jada begi-bistakoa da euskararen ezarpena nabariki motelduta dagoela eta, ziurrenik, atzera ere egiten ari dela. Hori uzten dute agerian ikasleen kexek, gero eta ozenkiago erakutsi ere.

Gure unibertsitatean ikasleen erdiak baino gehiago matrikulatzen dira euskaraz, baina oraindik ere gradu batzuetan enborrezko irakasgaiak ezin dira egin euskaraz, eta gradu gehienetan badira hainbat hautazko irakasgai euskaraz ezin egin daitezkeenak. Nolanahi ere, badirudi azken urteetako politiken oinarri modura onartuta dagoela euskara jadanik nahiko garatuta eta ezarrita dagoela graduko ikasketetan. Nahikotasun horren azalpen modura ohikoa izaten da esatea, adibidez, ikasleek nahikoa ECTS egin ditzaketela euskaraz C1 mailako ziurtagiria egiaztatzetik salbuetsita geratzeko. Nolanahi ere, gradu askotan ikasleek hautazko jakin batzuk hautatu behar dituzte nahitaez, euskaraz ikasi nahi badute, alegia, espezializazioa ala hizkuntza hautatzeko beharra dute. Garbi dago, beraz, euskaraz ikasteko eskubidea ez dagoela bermatuta, gaztelaniaz ikasteko eskubidea bermatuta dagoen maila berean behintzat.

Areago, zenbaitetan, irakasgai jakin batzuk euskaraz egin nahi dituzten ikasleak gaztelaniaz matrikulatzera behartzen dira, gaztelaniazko taldeen bideragarritasuna bermatzeko, argudiatuz ikasle guztiek dakitela gaztelaniaz baina ez euskaraz. Argudio horrek oinarri faltsuak ditu. Izan ere, ez da egia ikasle guztiek gaztelaniaz dakitenik. Adibide batzuk emateagatik, badira euskaraz dakiten eta gaztelaniaz ez dakiten etorkinen sema-alaba batzuk, badira beti euskaraz ikasi duten eta komunikazio akademikorako gaztelaniaz oso ondo moldatzen ez diren ikasleak ere, eta badira Iparraldetik etorritako euskal hiztunak, frantses hiztunak ere badirenak eta gaztelania akademikoa menderatzen ez dutenak. Nolanahi ere, horiek guztiak gaztelaniaz euskaraz bezain ondo moldatuko balira ere, haien hizkuntza-eskubideak urratzen ditu egun aukera bakarra balitz bezala ezarritako hizkuntza-politikak. Hortaz, gaztelaniazko taldeak ikasle kopuru txikiagoekin mantentzea hizkuntza-politika egokiagoa litzateke, euskaraz ikasi nahi duten ikasleak gaztelaniaz matrikulatzen behartzea baino, eta, jakina, alderantzizkoa ere onartu beharko litzateke eta ikasle kopuru txikia duten euskarazko hautazkoak ere mantendu.

Iparraldeko ikasleei dagokienez, teorian behintzat, badago erakartzeko helburua, eta garbi dago nazioartekotzearen alorrean helburu garrantzitsuenetako bat izan beharko lukeela, Euskal Herriko Unibertsitatearen izenak adierazten duenera inoiz hurbilduko bagara. Nolanahi ere, gure unibertsitatean frantsesa ez da inon ageri, Iparraldeko hiztunen lehen edo bigarren hizkuntza dela erabat ahaztuta. Urratsak egin behar ditugu frantsesak ere presentzia izan dezan. Areago, frantsesa ikasteak etorkizunean izan dezakeen balioa ere helarazi beharko genieke ikasleei. Izan ere, Iparraldean irakasle euskaldunen behar handia dago, eta gure egresatu batzuentzat lan-aukera erakargarria izan daiteke hori. Nolanahi ere, lau urte lanean egon ondoren beren lanpostuan egonkortu nahi badute, frantseseko gaitasunaren akreditazioa aurkeztu beharko dute, eta EHUk informazio hori ere zabaldu beharko luke.

Azkenik, azpimarratu beharra dago irakasgaiak euskaraz emateak eskatzen duela kalitatezko irakasmaterialak erabiltzea euskaraz, eta horretarako nahitaezkoa dela, besteak beste, espezialitateko alorrez alorreko terminologia eta fraseologia garatzea eta ikasleei transmititzea. Hautazko irakasgaiak ere euskaraz ematea garrantzitsua da, espezializatuagoak izaten baitira enborrezkoak baino, eta hizkuntza-baliabide espezializatuak garatu eta partekatu egiten baitira horietan. Azken urteetan english friendly courses deritzon estrategia jarri da abian. Ideia da irakasgai jakin bat euskaraz edo gaztelaniaz ikasten duten ikasleei materialak ingelesez ere eskaintzea. Hala ere, irakasle edo sail batzuek interpretazio okerra egin eta ulertu dute irakasgaiak euskaraz edo gaztelaniaz emanda ere materialak ingeles hutsean eskaini behar dizkietela ikasleei. Garbi dago interpretazio hori erabat urruntzen dela euskararen normalizaziorako helburuetatik. Izan ere, ingelesezko artikuluak, liburuak, bideoak eta denetariko materialak nonahi aurki daitezke edozein gai espezializaturi buruz, baina horrelako materialak euskaraz egon daitezen guk geuk sortu behar ditugu eta guk eskaini behar dizkiegu ikasleei. Zentzu gehiago izango luke “irakasgai euskara-lagunak” eskaintzea edozein hizkuntzatan matrikulatzen diren ikasleei. Izan ere, ikasle horien artean badira zenbait euskal hiztun ere, edota euskararekiko jakin-mina edo interesa duten estatuko beste komunitate batzuetatik edo beste herrialde batzuetatik etorritako ikasleak ere. Euskarazko materialak eskura jartzea baliagarria izan liteke horiek guztiak gure hizkuntza eta kulturara hurbiltzeko.

Posted on

Euskara, galegoaren eta katalanaren ispiluan

Kike Amonarriz Gorria

Berriki, Galiziako eta Kataluniako hizkuntzen egoerari buruzko datu eguneratuak eskaini dizkiguten bi ikerketen berri izan dugu. Biek, kezka eta alarma sortu dute bertoko hizkuntzen alde ari diren erakundeen eta herritarren artean. Merezi du, beraz, datu horiek zer egoera marrazten duten eta euskararekiko zer nolako antzekotasunak edo desberdintasunak agertzen dituzten aztertzea. Artikulu honetan ez dugu gaia sakon jorratzeko aukerarik izango, baina, inpresio nagusi batzuk partekatuko ditugu.

Abiapuntuko desberdintasunak

Hasteko, hizkuntza hauek ondo hitz egiteko gai diren herritarren portzentajeak eta izan duten bilakaera konparatuko ditugu.

Kataluniako 15 urtetik gorako herritarren datuak bost urtez behin lantzen dituen Enquesta d’Usos Lingüístics de la Població (EULP) inkestaren arabera, 2003an katalanez ondo hitz egiten zekitenak % 82 ziren, eta 2023an % 80 dira.

Galegoaren kasuan, bost urtez behin egiten da Enquisa estructural a fogares inkesta, eta 5 urtetik gorako herritarren datuak biltzen ditu. 2003an galegoz zekitenak % 81 ziren, eta 2023an % 65 dira.

Euskal Herriko euskararen ezagutza murritzagoa da, baina, beste bi nazioen aldean, datuek goranzko joera erakusten dute. 16 urtetik gorako biztanleen informazioa ematen duten Inkesta Soziolinguistikoen arabera, euskaldunak 2001ean % 25 ginen eta 2021ean % 30.

Erabilera behera Galizian eta Katalunian, impassean gurean

Galegoz hitz egiten dakitenen ehunekoak gutxitu egiten dira adinean behera egiten dugun neurrian. Ondo hitz egiten gehien dakitenak 65 urtetik gorakoak dira (% 51), eta gutxien dakitenak 5-14 urteko haurrak (% 27). Harrigarria da 15-29 urteko gazteen adin-taldearekin konparatuta (% 55) haurren artean nozitu den galera. Mende honetan zehar, gainera, ezagutza portzentajeak murrizten joan dira adin guztietan, neurketa guztietan gehien dakitenak adinekoenak izanik eta gutxien dakitenak haurrak eta gazteak.

Erabilerari dagokionez, galegoa da hiru hizkuntzen artean gehien erabiltzen dena. Bertoko agintariek maiz errepikatzen dute datu hau. Baina alarma guztiak piztu dituen datu bat jarri du agerian inkestak: Galiziaren historian lehen aldiz gutxiengoa dira beti galegoz edo galegoz gaztelaniaz baino gehiago egiten dutenak; % 46 (2013an % 51,5). Gaztelaniaz beti edo gehiago egiten dutenak, aldiz, % 54 dira.

Kataluniako datuak otsailean kaleratu berri dira eta denen artean lerroburu asko eragin dituen hau nabarmendu da: katalana ohiko hizkuntza dutenak ez dira herenera iristen (% 32,6). 2018an % 36 ziren, eta duela hogei urteko datuekin alderatuta hamalau puntu galdu dira. Datuak adinaren arabera irakurriz gero, bestalde, katalana ohiko hizkuntzatzat gehien dutenak 65 urtetik gorakoak dira (% 41). Ondoren datoz, 45-64 urte bitartekoak (% 34), eta gutxien darabiltenak 30-44 urte bitartekoak dira (% 26), 15-29 urte bitartekoetan ohiko hizkuntzatzat dutenen portzentajea hobetu egiten delarik: %29.

Galizian eta Katalunian behera doan eta gurean, oso mantso bada ere, goraka doan datu bat erabilera trinkoarena da, hau da, euskara erdara beste edo gehiago erabiltzen duten herritarrena, 1991n % 14 ziren eta 2021ean % 17,5.

Bestalde, Soziolinguistika Klusterrak bost urtez behin argitaratzen dituen Euskal Herriko kaleko erabileraren datu orokorrei erreparatzen badiegu, oso aldaketa gutxi izan dituen lerro ia zuzen batekin egingo dugu topo: 1989ko % 10,8tik abiatu, 2001ean goia jo % 13,3rekin, 2016an % 12,6ra jaitsi eta 2021ean % 12,6an mantendu. Igoera motel batetik, jaitsiera motel batera, azken neurketan ehunekoari eutsiz. Impasse moduko bat erakusten dute datuek. Galiziako eta Kataluniako daturik ez dugu, ez dutelako horrelako neurketarik egiten.

Haur eta gazteen bilakaera positiboagoa Euskal Herrian

Galiziarekiko eta Kataluniarekiko alderik handiena adin-taldekako bilakaerari dagokiona da.

Gurean, zenbat eta gazteago, orduan eta euskararen ezagutza handiagoa: 65 urtetik gorakoen artean euskaldunak % 20 diren bitartean, 16-24 urte bitarteko gazteen artean % 58 dira. 1991n, aldiz, euskaldunenak adinekoenak ziren (% 28,5) eta erdaldunenak 35-49 urtekoak. Orduan, baina, adinekoak alde batera utzita, beste adin-talde guztien artean oso alde txikia zegoen ezagutzari zegokionez: guztiak % 19-23 artean zebiltzan.

Erabilera trinkoari dagokionez ere, irabazirik nabarmenenak, Galizian eta Katalunian ez bezala, gazteenen artean gertatu dira. Inkesta Soziolinguistikoen arabera, 50etik gorakoen artean euskara erdara beste edo gehiago erabiltzen duten herritarren proportzioak gutxitu egin dira (adinekoen artean % 21, 1991n eta % 14, 2021ean), eta aldiz 16-24 urte bitartekoen artean bikoiztu baino gehiago: % 11, 1991n eta % 25, 2021ean.

Kaleko erabilerari dagokionez ere, datu orokorretan impasseaikusi badugu ere, adin-multzoei erreparatuz gero, ez Katalunian, eta are gutxiago Galizian, ikusten den bilakaera nabarmen eta positibo bat ikusiko dugu: 1989tik hona haurrak izan dira beti kalean euskara gehien erabili dutenak. 1989an bigarren multzorik euskaldunena adinekoena zen, eta erdaldunena gazteena. 2021ean, aldiz, bigarren euskaldunena gazteena zen, eta erdaldunena adinekoena.

Amaitzeko, datu deigarri bat: gazteen ohiko erabilera-hizkuntzari dagokionez, hiru hizkuntzen datuak parekatu egin dira. Galegoz beti edo gaztelaniaz baino gehiago egiten duten gazteak (15-29 urte) gaur egun % 28 dira. Katalana ohiko erabilera-hizkuntzatzat duten 18-25 urte bitarteko gazteak % 25. Eta inkesta soziolinguistikoaren arabera, euskara gaztelania adina edo gehiago egiten duten 16-24 urteko gazteak % 25 dira Euskal Herrian (% 33,5 EAEn).

Euskal komunitatearen egiturazko egoera beste biena baino ahulagoa izan arren, ikusten ari garenez, azken urteotan bilakaera gurean positiboagoa izan da. Badirudi, beraz, beste biak gaztelaniatik gertuago dauden hizkuntza erromanikoak izatea ez dela faktore esanguratsu gertatu.

Faktore asko daude bilakaera desberdin hauen atzean. Abiapuntuak, gizarte-egoerak eta bilakaerak oso desberdinak izan dira. Horiek guztiak aintzat harturik ere, iruditzen zait, datu hauek euskal gizartearen lorpen ikaragarriak direla. Nahiz eta, beste bi komunitateetan gertatzen ari dena ikusita, egoeraren zaurgarritasuna ere agerikoa den.

Aurrera begira

Abiapuntu, egoera eta bilakaera soziolinguistikoak desberdinak izan arren, hiru hizkuntza-komunitateak bultzada sendo baten beharrean gaude, gure hizkuntzen etorkizun normalizatua bermatze aldera. Larrialdia, impassea, egoera dramatikoa, bidegurutzea… bezalako hitzak ari gara erabiltzen hiru komunitateotan gure egoerak deskribatzeko, eta jauzia, indarraldia, politika sendoak edo injekzioa bezalako kontzeptuak aurrera begiratzerakoan.

Etorkizunera begira erronka bertsuak ditugu gure hiru nazioetan: hizkuntza politikak indartzea, aktibazio eta atxikimendu soziala areagotzea, legezko babes eta eskumen sendoagoak eskuratzea, adimen artifiziala, ikus-entzunezkoak, mugimendu sozio-demografikoak eta jaiotze-tasak, diskurtso eta dinamika sozio-politiko homogeneizatzaileak…

Horiei erantzuteko hizkuntza politiketan jauzia eman eta indarraldi bati ekin beharra argi ikusten dugu guztiok. Eta, uste dut, bai erakundeetatik, nola mugimendu sozialetatik, estatu mailako eta nazioarteko estrategia koordinatuagoak bideratzea ere guztiz onuragarria izango zaigula.

Posted on

Euskoterapia, marokoterapia eta ama-hizkuntzaren eguna

Lamia Filali-Mouncef Lazkano

Ama-hizkuntza niretzat beti izan da kontzeptu bitxi bat, inoiz ez dut argi izan zer den. Hizkuntz gaitasuna lortzeko aro kritikoa baino lehen jasotako hizkuntza da? Etxekoa? Bakarra baino ez da? Menderatzen dituzunak? Zure kutunenak, identitatearekin bat datozenak? UNESCOk kontzeptu hori hartu zuen munduko hizkuntza-aniztasunaren aldeko egunari izena emateko ―horrela, singularrean: ama-hizkuntzaren eguna―, eta, kasualitatez, gaur da, otsailak 21. Gasteizen kokatuta dagoen Munduko Hizkuntza Ondarearen UNESCO Katedrak, urtero bezala, ekimen polit bat antolatu du gaurko.

Urri partean kongresu batean izan nintzen hizkuntza ikertzen duten beste kide batzuekin batera. Haietako batek muda linguistikoak aztertzen ditu, eta esan zidan bere ikerketa, batzuetan, euskoterapia bihurtzen dela, alegia, hizkuntzari lotutako kezkez hitz egitea denen artean. Kontzeptua gustatu zitzaidan, ni garai batean Osakidetzako langileak trebatzen aritu bainintzen IVAPeko eta HABEko azterketetarako, eta inoiz tokatu zitzaidalako erabakitzea tarte txiki bat hartuko genuela azterketek eragiten zizkieten emozio biziei buruz berba egiteko. Batez ere segurtasun faltaz hitz egiten amaitzen genuen, eta, behin askatuta, uste dut sortzen zen giro berriak asko laguntzen ziela aurrera egiten.

Kongresuko kide horiek nire ibilbideaz galdetu zidaten, zer ikasi nuen, zertan nabilen… Halako batean, galdera bat, harriduraz: «eta aitarekin, gaztelaniaz hitz egiten duzu?» Nik, baietz. Bilbotarrak nahi duten lekuan jaiotzen dira, eta gure aita ez zen salbuespena izan. Bere ama-hizkuntza den marokoeraz, ordea, ez dugu hitz egiten, ni ez nagoelako eroso. Eta bere adineko bilbotar asko bezalaxe, aita ez dago eroso euskaraz, nahiz eta euskaltegian ahaleginak egin; beraz, euskaraz ere ez dugu egiten.

Marokora berriro itzuli nintzenean zenbait urtez joan barik egon eta gero, oso motibatuta nengoen, nekien guztia berraktibatu nahi nuen, ahal nuen beste xurgatu. Baina lotsa sentitu nuen; heldua izan arren, ez nintzen gai helduen elkarrizketak izateko, eta frantsesa eta ingelesa sartuta, nekez. Hizkuntzak ikasten nituen (unibertsitatean!), eta, hala ere, haien aldean baldarra sentitzen nintzen frantsesez eta arabieraz: kanpotarren modukoa. Graduan arabiera egiteko aukera izan nuen; estandarra, hori bai, Bolonia planak darija [dariʒa]elkarrizketa-klaseak erraustu zituelako Gasteiztik. Ikasi nuena oinarri sendoa izan zen, baina ez dit balio familiarekin elkarrizketa bat izateko.

Txikitako errealitatea desplazatzen du helduarorako bideak askotan, Isabel Etxeberriak adibide ederra eman zigun aurrekoan. Emaitza, nire kasuan, zati bat lo dudala da, bidean galdua, asimilatua. Isabelek zioenez, konplexuen eta ahalduntzeen segida bat izan daiteke hizkuntza-biografia, eta uste dut laburpen ederra dela hori hiztun gutxitu askorentzat.

Izan ere, euskalgintzak euskarari buruz hausnartutako gauza asko aplikagarriak dira esperientzia honetan ere. Helduarorako bidean agertu den lotsa besarkatu eta «kanpotarrek» egiten duten darija egin dezaket, besterik ezean. Belarriprest izan naiteke hasieran. Agian aurtengo Euskaraldian erronka hori jarriko diot neure buruari. Euskaraz ahobizi, marokoeraz belarriprest. Beharbada balio instrumentala duen eta liburuen bidez ikasi ahal den estandarra lehenesteari utziko diot. Geroko utzi eta ama-hizkuntzatik abiatu, gaurko egunak aldarrikatzen duen bezala. «Kanpoko» hizkuntzak ikastean sentitu izan dudan komunikatzeko frustrazioa sentitu beharko dut, baina kasu honetan nire «ama-hizkuntza» den ―edo izan daitekeen, edo izan beharko zatekeen― batekin. Hizkuntzalaritzak asmatutako kontzeptu horrek mugak eta problemak ere izan ditzake, ezta? Transmisioan eta transmisioaren iruditerian genero-rolek zer paper duten beste baterako utz dezakegu.

Helduarorako bidean, halaber, hizkuntza-kontuak emozioekin lotuta daudela ikasi dut, intimitatearekin eta identitatearekin erlazionatuta egon ohi direla, eta ondorio horretara iritsi den ikerketa andana dagoela. Kategoria zurrunek estutu ditzaketela gure hautu linguistikoak. Baina intimitatea eta identitatea politizatzeak dituen onurak ere ikusi ditut. Deserosotasunei aurpegira begiratzea dela modurik azkarrena enbarazu egiteari utz diezaioten.

Bitartean, nire inguruan helduaroan euskara berraktibatzen dutenak ikusten ditut, oraindik euskaraz egiten ez duten lagunak animatzen ditut euskara ikastera, edota nirekin praktikatzera. Ahobizi izaten saiatzen naiz. Euskara da nire bizitzako ardatzetako bat, eta, euskaldun askok bezala, ikasi egin dut nire ama-hizkuntza dela, edo haietako bat, segurtasunez esaten (paradoxikoki, amarengandik jaso baitut). Ama-hizkuntzak desplazatu egin daitezkeela uste dut orain, hein batean hautatu egiten direla.

Euskal hiztunak eta Euskal Herriko beste hizkuntza batzuetako hiztunak aliatuak izan ote gaitezke?

Posted on

Euskaldun baten konfesioa

Yasmine Khris Maansri

Aurrekoan, manikeismoa landu genuen klasean. Mise en abyme batean bezala, horrek nire lizeoko klaseetara eraman ninduen, guk manikeismoa zer den ikasten genuelarik. Alde filosofikoa aparte utzita, oroitzen naiz manikeismoa jarrera bezala irakatsi zigula irakasleak. Txuria eta beltza. Lezioak gero balio zigun Bic bolalumarekin eskuetan yin eta yang sinboloa marrazteko. Gero Star Warsen alde argia eta alde iluna. Gero Ekialdeko eta Mendebaldeko Alemaniak. Gero Voltaireren Kandido. Eta geroago, Iran eta Estatu Batuak.

Horixe zen irakasleak transmititu nahi ziguna. Hau da, ona eta txarra ―gehiagotan, onak eta txarrak―. Konnotazio politikoekin, askotan; beste batzuetan irakasleak ulertarazi nahi ziguna zen manikeismo neutroa existitzen zela, eta guk, institutuko gure nerabe errebeldian, erantzuten genuen: “kazetaritzak ezin du epela izan, ezin du neutroa izan!”. Horrekiko adibide bat bururatu zait, diziplina guzietan deklina daitekeena: dakiena eta ez dakiena. Bitartekorik ez baitu onartzen, esanahiaren arabera.

Polarizazio honen harira, beste adibide bat etorri zitzaidan burura berehala: hizkuntzena, euskararena, nola ez. Murgiltzen garen igerilekua da hizkuntzaren polarizazioa, guztiok bizi(tzen) duguna. Ez da batere berria, ezta ezohikoa ere. Lagunek badakite baina familiak ez; edo aldrebes. Bikotekideak bai baina lankideek ez. Etxean bai, kuadrillarekin ia inoiz ez. Denok etxekoa dugu diglosiaren egoera, Euskal Herria ez baita gehiagorik burbuila bat, badirudien arren (kasu, ez naiz ez historialari, ez soziologo, ezta hemen jaioa, baina hemen bizitako urteek oso argi utzi didate).

Kontua da manikeismoaren muinak ez duela grisik onartzen, eta bi muturren artean ezin da aske oszilatu. “Erabaki zure aldea, kamarada” zioten. Beraz, zure iparrorratza ipar eta hegoen artean dago dantzan. Batzuetan erritmo frenetikoan doa orratza, Whatsappeko mezu batetik (gaztelaniaz) bestera (euskaraz), adibidez. Beste batzuetan mantsoago, asteburua pasatzen duzunean hizkuntza bakar bat erabiliz, astelehenaren estres linguistikoa berriz agurtu arte.

Lur honetako nire egonaldiak beste gauza bat ere argi utzi dit: zenbat eta parametro gehiago pilatu, orduan eta polo gehiagoren artean dardaratzen da orratza.

Hona dator nire konfesioa: oraindaino (Euskal Herrian bizi naizenetik), nire iparra euskara izan da. Euskaldun berri/zaharraren manikeismoan sartu gabe, euskalduntzat jotzen dut neure burua, eta hori nahikoa izan da buru-belarri hizkuntzaren irakaskuntzan urperatzeko, baina batez ere hondoan igeri egiteko. Duela gutxi, baina, lana dela eta, parametro gehiago sartu ziren nire egunerokoan eta orratza mugitzen hasi zitzaidan, puntu kardinal guziak ukituz: mendebalderantz hasi da kulunkatzen (= ingelesez) eta ekialderantz ere bai (= frantsesez). Noizean behin hegoalderantz gutxika. Ados, “denoi gertatzen zaigu” esanen duzue. Eta nik: “bai, baina zer gertatzen da iparrorratz bat nola irakurtzen den ez badakit?”. Galderak berak zorabiatzen nau.

Orain dela gutxi, gomenduriko liburu baten euskarazko itzulpena hasi nintzen irakurtzen, eta ai!, zenbat traba, zenbat eten, zenbat “zer esan nahi zuen hitz honek?”, zenbat “uf, ez dut ulertzen hau”, zenbat “liburua utziko dut”. Bitartean, beste hizkuntzetako dozenaka liburu gehitu ditut nire Goodreads zerrendan. Eta momentu horretan, preseski, etorri zen: errudun sentimendua. Ez denez inoiz bakarrik etortzen, beti ongi lagunduta egiten du bisita: sorgin gurpilarekin batera.

Haien aurkezpena horrelaxe izan zen:

―Kaixo, ni errudun sentimendua naiz: ez baduzu ahaleginik egiten (eta ez baduzu arrakastarik), deserosotasun eta porrot sentipenak izanen dituzu.

―Kaixo! Ni sorgin gurpila naiz: besterik ez, errudun sentimenduarekin bazaude, ba, gomendatuko dizut akaso hoberena dela esfortzurik ez egitea. Horrela, errudun lagunak bisita gehiago eginen dizu.

Bada esaera bat, itzultzaileok askotan entzun duguna: hizkuntzak landareak bezalakoak dira; ureztatzen ez badira, hil egiten dira. Ez naiz hain lorezain txarra, baina negua luzatu da eta landaretza izoztu dit.

Hau ez da mezu bat botila batean, baina orientatzen ikastea gustatuko litzaidake, betiere nire mapa osatzen duten poloak erabiliz, eta batez ere iparra galdu gabe.

Posted on

Betiko erronkei begirada berriak

Amaia Lersundi Pérez

Askotan tokatu izan zait nazioartean euskal hezkuntza sistemaz hitz egitea, eta normalean, Euskal Herriko egoera ezagutzen ez dutenei bitxia egiten zaie gure hezkuntza sisteman dugun egoera linguistikoa, eta batzuetan zaila ere egiten zaie ulertzea. EAEko derrigorrezko hezkuntzan eskolatze hizkuntza nagusia euskara da, eta ikasle guztiek hiru hizkuntza ikasi behar dituzte gutxienez: euskara, gaztelania eta atzerriko hizkuntza bat, kasu gehienetan ingelesa izaten dena.

Beste toki askotan ez bezala, gure eskolatze hizkuntza nagusia hizkuntza gutxitua da, eta badakigunez, hizkuntza hegemoniko batekin diglosia egoeran bizi da. Horrek hainbat eszenatokiren aurrean jartzen gaitu. Batetik, etxeko hizkuntza euskara duten ikasleek haien lehenengo hizkuntzan egiten dute ikaste-prozesu osoa. Euskara lehenengo hizkuntza ez duten ikasleek, aldiz, murgiltze ereduan ikasten dute. Egoera horretan dauden ikasle batzuentzat euskara hizkuntza akademikoa edo eskolako hizkuntza besterik ez da, eskolaz kanpo tokirik ez duena. Hala ere, etxetik euskara ez dakarten beste ikasle batzuentzat murgiltze eredua arrakastatsua da, eta euskaraz bizitzera ere iristen dira.

Badaude beste herrialde batetik etortzen diren ikasleak ere, zeinentzat euskara eta gaztelania haien hirugarren eta laugarren hizkuntzak izan daitezkeen. Azken urteetan, Euskal Herriko hezkuntza sisteman, eta baita munduko beste herrialdeetako hezkuntza sistemetan ere, kultura eta hizkuntza aniztasunek nabarmen egin dute gora. Igoera hau are nabarmenagoa izango da datozen urteetan.

Orain arte, ez zaigu batere erraza egin curriculumeko hiru hizkuntzak modu koordinatu batean irakastea eta euskara ardatz duen eleaniztasuna praktikan jartzea. Gero eta gehiago dira eskoletan elkarrekin bizi diren hizkuntzak, eta gizarte benetan inklusibo eta eredugarria izan nahi badugu, hizkuntza horiek guztiak errespetatu eta kontuan hartu behar ditugu. Erronka potolo baten aurrean gaude, eta hezkuntza komunitate osoaren ardura da erronka horri behar bezala erantzutea.

Bide eta hausnarketa berriak irekitzeko garaia dela uste dut. Zer eta nola egingo dugu gure hezkuntza sisteman daukagun hizkuntza aniztasunari erantzuteko? Nola bermatuko dugu kulturartekotasuna geure kultura mantenduz eta zainduz? Nola indartu geure hizkuntza besteen hizkuntzak baztertu edo gutxietsi gabe?

Mila dira burura datozkidan galderak. Hasieran esan dut batzuetan nazioartean zaila egiten dela gure hezkuntza sisteman bizi dugun egoera linguistikoa ulertzea, baina barrutik ere ez da erraza teorikoki hain barneratuta ditugun zenbait ideia praktikara eramatea. Herrialde batzuek eredutzat dute Euskal Herria, baina guk ere badugu zer ikasi besteengandik; esaterako, ikasi beharko genuke hezkuntza komunitatean sortzen diren testuinguru eta errealitate eleaniztunetan nola jokatu, betiere, noski, euskarari kalterik egin gabe. Eskola batzuetan lan handia egiten ari dira bide honetan, eta azken urteotan elkarbizitzan asko laguntzen duten hainbat praktika on abiatu dituzte. Horiek bai eredugarriak!

Posted on

Nola lagundu euskara lehen hizkuntza ez duten ikasleei hizkuntza buruhauste izan ez dadin?

Amaia Lersundi Pérez

Motibaziorik eza, nekea, autokonfiantza falta, frustrazioa, antsietatea, estresa, lotsa… Horra hor oinarrizko ikasketak euskaraz egiten dituzten ikasle askok eskolan bizi eta sentitzen dutena. Sentimendu guzti horiek kalte egiten diote ikasleen ongizateari, bai eta haien ikaste-prozesuari ere.

Euskara, ikasgai bat gehiago izateaz gain, beste ikasgai guztiak –edo behintzat gehienak– ikasteko bitartekoa ere bada, eta hori erronka garrantzitsua da ikasle askorentzat. Euskara bigarren edo hirugarren hizkuntza izan ohi da ikasle askorentzat, eta horrek hainbat oztopo eta zailtasun ekar ditzake haien errendimendu akademikorako eta, aldi berean, ikasteko prozesuan duten motibaziorako. Arrotza egiten zaien hizkuntza batean ikasteko zailtasunak hiztegitik eta gramatikatik haratago doaz: edukiarekin konprometitzeko, kultura ulertzeko eta komunikatzeko trebetasunetan konfiantza irabazteko ere eragiten diete.

Haiengandik espero da curriculumeko ikasgaiak –esaterako historia, zientziak, matematika, etab.– oraindik barneratzen ari diren hizkuntza batean ikastea. Erabat menperatzen ez duten hizkuntza batean ikasteak gainkarga kognitiboa sor dezake. Eta zer esan nahi du horrek? Ba beren energia mentala hizkuntza deszifratzen gastatzen dutela. Horrek ikaskuntza oro har zaildu eta frustrazioa eragin dezake, eta ondorioz, litekeena da ikasle horiek ikasgelan ahoz parte hartzera ez ausartzea. Gainera, ikasleek hitz egiteko eta gelan parte hartzeko konfiantzarik ez dutenean, ikasgaiarekiko interesa ere gal dezakete.

Horregatik, euskara ikasgai gisa irakasten dugunean edo oro har eduki jakin bat euskaraz irakasten dugunean, funtsezkoa da deskribatu berri dudan egoeran dauden ikasleen alderdi afektiboak kontuan hartzea eta horietan arreta berezia jartzea. Ikasleek euskara ikasteko behar duten lehenengo gauza konfiantza da: beren buruarengan, gelakideen aurrean hitz egiteko, akatsak egiteko, zerbait ulertzen ez dutenean beldurrik gabe galdetzeko… Horretarako, ezinbestekoa da irakasleek hizkuntza erabiltzeko testuinguru aproposak eta seguruak sortzea, eta konfiantza bera sustatzea, laguntza-sareak indartuz eta aprobetxatuz. Autokonfiantza izatea gako da ikasleek hizkuntza ikasteko gai direla sinesten jarrai dezaten. Konfiantza hori lortzen dutenean, gelako parte-hartze maila igo egingo da, eta hizkuntza erabiltzen hasten direnean bakarrik lortuko dute jariakortasuna irabazten joatea. Horren ostean etorriko da zuzentasuna. Horrek behar luke ordena: konfiantza, jariakortasuna eta zuzentasuna. Izan ere, zuzentasunetik hasiz gero, zailagoa izango da hizkuntza erabiltzeko konfiantza izatea eta horrekin batera euskaraz jariakortasuna lortzea.

Azaldu bezala, euskara bigarren edo hirugarren hizkuntza izateak benetako erronkak dakartza ikasle askorentzat, baina estrategia egokiekin eta enpatiarekin, oztopo horiek gainditzen lagun diezaiekegu. Konfiantza sustatuz, hizkuntzak irakasteko estrategia eraginkorrak erabiliz eta baliabide egokiak baliatuz, irakasleek lagundu diezaiekete ikasleei euskara ikasteko bidea arrakasta eta motibazio handiagoz egiten. Ikasle askok egunero eskolan daudenean egiten duten ahalegina eta behar duten energia itzela da. Beraz, esandakoa: erraztu diezaiegun bidea eta lagun diezaiegun hasiera-hasieratik gure hizkuntza maitatzen.

Posted on

Geruza gehiago

Joannes Jauregi Benavides

Aurreko astean, Idoia Santamariak ale eder-eder bat utzi zigun blog honetan, hizkuntzen (eta batik bat alemanaren) ikaskuntza abiapuntu hartuta, eta ni behintzat eskerrak birritan eman beharrean nagokio: baga, testuak bere hartan ematen duen gozatuagatik, eta, biga, nire hurrengo honetarako ideia ere eman didalako hizkuntzen ikaskuntzaren gaiak.

Izan ere, hizkuntzen eta itzulpenaren jira-bueltan gabiltzanok sarri askotan jakintzat jotzen dugu hizkuntzen ikas-irakaskuntza bera, eta akaso ez diogu merezi lukeen gogoetaldirik eskaintzen. Santamariak hizkuntzekiko harreman kasik intimoa hartu zuen hizpide (“Beti iruditu zait hizkuntza bakoitzak pertsona bat izateko aukera ematen duela”), eta hari-mutur horixe zirtzildu nahiko nuke zertxobait: hizkuntza bakoitzak pertsona bat izateko aukera ematen duela, alegia, baina baita hizkuntza horietan garatzen dugun gaitasun linguistiko bakoitzak ere. Ez baita gauza bera hizkuntza bat eguneroko komunikazio xeherako ikastea, edo bidaiatzeko, edo irakurtzeko, edo den-denerako. Testuinguruak, norberaren interes-helburuek eta gaitasun berezkoek, guztiek taxutzen dute hizkuntza baten ikaskuntza eta harekiko harremana. Eta horiek, esango nuke, gutxitan datoz bat hizkuntzatik hizkuntzara. Nik neuk, behintzat, oso desberdin banatuak ditut gaitasunak ezagutzen ditudan hizkuntzetan: batak jario txukunez solastatzeko modua ematen dit akaso, baina nekez idatz ditzaket bi esaldi akasgabe bata bestearen segidan; besteak, berriz, ondo samar irakur dezakedan arren, ez dit ahoskatzeko ere modurik ematen.

Eta, hala ere, hizkuntzak ikasteaz edo jakiteaz mintzo garenean ez ote dugu oso absolutuki mintzatzeko joera? Hizkuntza bat badakigula ala ez dakigula esaten dugu, baina zer esan nahi du horrek? Noiz esan dezake ikasleak hizkuntza bat ikasi duela? Hizkuntza-eskolako azterketako lau atal tradiziozkoak (ulermena idatziz, ulermena ahoz; ekoizpena idatziz, ekoizpena ahoz) gainditzen dituenean? Uste dut sinplifikatzeko joera hori ederki adierazten duela hizkuntzak menderatu egiten direla esateko ohiturak ―‘Espezie inbaditzaile’ gisa sailkatuko ote lukete Irene Arraratsek eta Maialen Berasategik menderatu hori Ezer ez eta festa podcastean?―. Nik neuk ez dut uste ezagutzen ditudan hizkuntzetatik bakar bat ere menderatzen dudanik; izatekotan, haiek menderatzen naute ni, eta zeinek bere modura, gainera. 

Berdinak ote dira administrazioan lan egiteko B2a atera berri duenaren euskara, gure amonaren gaztelania traketsa, filologo klasikoaren latina eta Erasmuseko ikaslearen ingelesa? Hizkuntza horiek guztiak berariaz ikasiak izan arren, zeinek bere manerara landu ditu gaitasun batzuk eta alboratu besteak, norberaren abilezien, zaletasunen, joeren eta testuinguruaren arabera.

Azkenaldian nahiko tematua nauka hizkuntza-gaitasunei bereizita erreparatzearen kontuak, zeren iruditzen baitzait horren kontzientzia hartzeak asko irakatsi didala hizkuntza-ikasle gisa. Eta esango nuke gaitasunak ―geruzak― bereizteko ohitura hori zabalduxeago balego askoz hobeto ikas-irakatsiko liratekeela hizkuntzak gizartearen luze-zabalean, zenbait kasutan bederen: ez ote da posible euskara ulertzen ikastea? Urtean behin Frantziara oporretan joan nahi duenari zer axola zaio frantsesaren ortografia? Eta ahoskera, Yourcenar eta Ernaux jatorrizko bertsioan leitu besterik nahi ez duenari? Geruza guztiak zuritu behar al zaizkio tipulari mozten hasi aurretik?

Posted on

Geruzak

Idoia Santamaría Urkaregi

Geruzak. Hizkuntzek ematen dituztenak. Hizkuntzak. Aktore-lana.

Gaur ez zait axola itzulpenen zuzentasuna, ezta egokitasuna ere; ez corpusak, ez hiztegiak, ez itzulpen automatikoa. Itzulpen ororen aurreko fasea nahi dut gaur hizpide. Sufrimenduaren aurrekoa (“sufrimendu goxoa” beharbada?), gozatzeko eta deskubritzeko fasea —eta, ahal izanez gero, “etxe”tik kanpo bizitzekoa—: hizkuntzak ikastea.

Beti iruditu zait hizkuntza bakoitzak pertsona bat izateko aukera ematen duela, beste hizkuntza batean zaren horretatik desberdina. Ez dakit. Ez zarete aspertzen zuen buruarekin? Ni dozena-erdi bat aldiz egunean.

Alemana, esaterako. Hasteko, alemana Berlin da niretzat. Eta Berlin oso handia da. Eta da 1990eko ekialdeko Berlingo kale-labirinto oraindik dendarik eta tabernarik gabea. Eta dira etorbide infinituak. Eta, hasieran, Christa Wolf. Eta Günter Eich. Eta hori baino “hasierago”, Humboldt Unibertsitateko alemanezko eskolak. Etxeko altzari zaharrekin espaloietan inprobisatutako egongela-itxurako lekuak (“terraza” deitzea egongelatxoak menostea litzateke). Eta mendebaldeko aldirietako kapela-fabrika ohietan moldatzen hasitako bizilekuak, eta eraikin horien azpiko zineklub txiki miniaturazko beti jendez beteak. Eta ezkien lurrina hirian barrena. Eta oinez, oinez, oinez, oinez ibiltzeko irrika. Eta, gero, askoz geroago, Dürrenmatten Konolfingen, Suitzan, eta Bachmannen Klagenfurt, Austrian (eta, hara!, “antzaratik antzarara neu berriro jokora”, Musil ere han bertan jaiotakoa da, eta Italia oso hurbil dago, eta Eslovenia are hurbilago), eta Sebalden Allgäu, Alemanian, bai, baina Austriako mugatik oso gertu, eta handik hizkuntzaren tripetara, Klemperer mesanotxean, LTI. Hirugarren Reicheko hizkera. Filologo baten apunteak. Alemana dira hotsak, bai, letrak, bai, baina orobat dira usainak, balkoiak, iparraldeko leiho handiak, ilunantz zuria, argiantz grisa, kebaba, unibertsitateko Mensako otordu merkeak, bigarren eskuko liburu-dendak, Europako ekialdearen lurrin-presentzia-absentzia mamu benetakoa. Eta orduan da Roth, eta judu errariak, eta Zweig, eta judu “asimilatuak”. Geruzak, geruzak, Berlingo aleman frantsestua, hitz bakar baten erabilerak austriar eta alemanen artean pitz dezakeen herra zahar beti berria. Eta judu desagerraraziak, eta aleman desplazatuak, eta gutxiengo germanofonoak nonahi ekialdean, ukrainar, errumaniar, bulgariar edo txekiar germanofonoak (Celan, Müller, Canetti, Kafka…). Zer hizkuntzatan egiten zuen amets Jacques Austerlitzek? Nolako alemana darabilte naziek gas-ganbera batean kiskalitakoen seme-alabek? Geruzak. Lumazko edredoiak bezain arinak eta porlana baino astunagoak.

Eta bizitza horiek irudikatzea. Horiekin guztiekin hitz egitea. Behin, ingelesezko irakasle batek gomendatu zidan bakarrik hitz egitea; hori omen zen ikasten ari garen hizkuntza bat praktikatzeko ariketarik onena, hori esan zidan. Ez zekien ondo zenbaterainoko arrakasta izango zuen bere gomendioak. Lehendik ere praktikatzen hasia nintzen. Ez ikasten ari nintzen kanpoko hizkuntzekin, etxeko hizkuntzekin baizik. Inguruko jendearekin izandako elkarrizketa irudizkoak, euskaraz eta gaztelaniaz, batzuetan etxean gezur bat nola esan probatzeko, adibidez, modurik sinesgarriena asmatu arte, hitzez eta tonuz; edo eskolan ahoz azaldu beharreko testu bat entseatzeko. Kalean bakarrik hizketan joaten den horietako bat naiz, batzuetan eskuekin-eta keinuak eginez gainera, halako batean ni neu neure buruarekin eskandalizatzen naizen arte eta korrika eskuak patriketan sartzen. Beraz, kirol ezaguna zait alemanez ere bakarrik hitz egitea. Berlinen denbora guztian praktikatzen nuen, denda batera, liburutegira, superrera sartu aurreko aleman-“erakustaldia” entseatzeko. Eta, gero, amigo, zaila da ohiturak aldatzea. Maiz hitz egiten dut Bachmannen “Aintzirarako hiru bide” ipuineko Elisabethekin, adibidez. Gustatzen zaizkit haren aldarte-aldaketa bat-batekoak, maitale-katalogo zorrotz disekzionatua, galdetzen diot ea zer ari den idazten, ea non argitaratuko duen hurrengo artikulua, ea zer moduz Trottarekin, ea aitak haserre jarraitzen duen turista alemanekin. Eta kontatzen dizkit azken berriak Austriako bere aleman ingelesarekin “kutsatua”n, aitaren ateraldi atzenekoa, Trottarekin ez dela bizi orain, Klagenfurteko basora itzultzekoa dela berriz, eta galdetzen dit ea zertan ari naizen eta kontatzen dizkiot egia diren gezur batzuk, eta galdetzen dit ea badakidan zer esan nahi duen Parisko metroan berriki ikusitako afixa batek, berak ez duela asmatzen. Edango dugu zerbait? “Une pression?” “Milchkaffee?” “Nik hutsa”.

Eta, Elisabethekin nagoen bitartean, beste pertsona bat naiz. Naizena baino askoz hobea beti. Denean. Eta pentsatzen dut zer ote den zu jaiotako hiriaren izena —eta izana?— behin eta berriz aldatzea historiaren, gerren, hizkuntzaren arabera. Lviv hiria, adibidez, zeinaren historia Philippe Sands-ek kontatzen baitu East West Streeten: XIX. mendean, Lemberg, Austria-Hungariako inperioaren ekialdeko ertz-ertzean; Lehen Mundu Gerraren ostean, Polonia independente berrian, Lwów; Bigarren Mundu Gerra hastean, sobietarren agindupean, Lvov; 1941an, alemanen esku ostera, Lemberg berriz, eta 1944ko udan Armada Gorria naziei gailendu zitzaienean, Lviv, Ukrainako hiri bihurtua. Nola esaten diote hiri horri bertako biztanleek? Zein da “bertako”, zer da “bertako” hiri horretan? Nola idatzi behar da hiri horren izena itzulpenetan?

Aktoreak gara itzultzaileak, autore bila dabiltzan pertsonaiak. Testuan barrena azpijanean dabiltzan satorrak, galeriak ireki nahian baso sarrian, azpiko geruzatik gain-gainekora, gainekotik barrunbeetakora. Geruzak. Geruzak. Beste leku bat, beste bizitza bat, beste bizimodu bat kontatu. Eta kontatzean, hara joan, han bizi, han hitz egiten dutena ikasi, imitatu, kopiatu, kode desberdinak mamurtu, beste kode batera ekarri, izan komisario, interprete, kazetari, arkitektura-historialari, espia…

Posted on

Elebitasunaren aznahiak

Uxue Rey Gorraiz

Berriako kazetari eta nire lagun Iker Tubiak Esti Blanco-Elorrieta elkarrizketatu zuen iragan urteko martxoan. Psikolinguista eta neurozientzietako ikerlaria da hura, eta elebidunen garunak nola funtzionatzen duen ikertzen ari zen orduko hartan –akaso, horretan dabil egun ere–. Aitorpen bat: ni ez naiz batere zientzia zalea, eta hain zuzen horregatik, diagonalean irakurri ohi ditut zientziari buruzko artikulu gehien-gehienak. Tituluak leitu, nabarmendutako entresakei edo galderei behatu eta irudi edo infografiak laster batean ikustearekin aski izaten zait kasik beti. Aukeran, gutxiegitan irakurtzen ditut fundamentuz; pieza bat osorik irakurtzen dudan aldiro madarikatzen baitut aurrekoak leitu ez izana.

Izan ere, hasi nintzen Tubiaren elkarrizketa hura irakurtzen, gainetik hasieran, erne ondotik, eta, hara non, txoratua utzi ninduten esplikaziook –eta bidali nion esteka WhatsAppez amari–. Artikuluan kontatutakoen nahas-mahas bat da sarrera honen parte handiena –lotsagabea halakoa (ni)!–, blog honek irakurgai gomendioak egiteko ere balio duelakoan.

Blanco-Elorrietaren arabera, elebitasunari buruz bada argitu beharreko zerbait: «Garai batean pentsatzen zen hizkuntzak nolabait aparte zeudela maila anatomikoan, elebakarren ikuspuntutik ematen zuelako bi instantzia oso ezberdin zirela. Baina elebidunaren ikuspuntutik, sistemak bestelakoa izan behar du, hizkuntzak etengabe nahasten ditugulako». Hala, ikerlariaren hitzetan, dakizkigun hizkuntza guztien arauketak sistema bakarrean bilduta izanik, unean aukeratzen dugu hitzak ze hizkuntzatan esan, eta, hori horrela, alderdi horri erreparatzeko bereziki interesgarriak omen dira, adibidez, euskañolez osatutako esaldiak: «Esan dit que etorriko naizela». Hori, esaterako, ontzat jotzen du Blanco-Elorrietak, garunari so eginez behintzat. «Esan dit que etorriko da», ez hain ona.

Hizkuntza batean aritzean zerbait beste hizkuntza batean –oharkabean– esaten dugun aldi horietarako ere badu esplikazioa psikolinguistak. «Aktibazioaren neurrian» omen dago gakoa. «Orokorrean, dauzkazun berba denen artean aktibazio handienekoa aukeratzen duzu. (…) Berba batek ez badu transmititzen gura duzun emozioa beste baten moduan, aldatzea dago. Edo ez bazaizu burura etortzen txakur berba, aktibazioa txikiagoa delako, agian perro esango duzu gura gabe».

Bestalde, elkarrizketan bistara gelditzen da elebitasuna eta itzulpena ezin bereizizkoak direla ia. Hona itzulpenari buruzko Tubiaren galdera, eta Blanco-Elorrietaren erantzuna, segidan.

I. Tubia: Itzulpena egitean ezberdin jokatzen du burmuinak?

E. Blanco-Elorrieta: Ez du ezberdin funtzionatzen. Maila kognitiboan, edo linguistikoan, esan dezakezu mekanismo berak erabiltzen direla, baina pentsatu garunean distribuzio probabilistiko bat daukazula. 15 urtegaz ingelesa ikasten hasi den euskaldun baten garuneko hiztegi mentalean, euskarazko berbek askoz bere aktibazio handiagoa izango dute, mila bider entzun baititu. Baina 15 urtegaz AEBetara joan eta ez bada bueltatu, ingelesezko aktibazioa handituz joango da, eta euskararena, jaisten.

Elebakar totalak dira –edo ziren– nire lau aitatxi-amatxiak. Aitaren aitari, Juanitori, kostatu ere egiten zitzaion ulertzea nolatan izan zitekeen norbait umetatik elebidun. Gaztelaniaz egiten zidan berak, eta euskaraz gurasoek, eta sinetsia zegoen ni txiki-txikia izanik ezinezkoa zela bietara ulertzea. «Igual orain hasiko zaizu pixkanaka deus [euskaraz] ulertzen, ezta?», galdetu zion amari nik bi urte-edo izanen nituenean. Euskararen gaineko ezjakintasun erabatekoa ere izanen zen horren atzean. Edonola ere, kostatzen zitzaion posible zela ulertzea, baina ulertu zuen, eta beti ikusi zuen begi onez «ahalik gehien jakitea». Gaztelania ez ezik euskara ere baldin bagenekien, are eta hobeki.

Erriberrikoa zen Juanito. Ez du ikustekorik elebitasunaren aurrean erakutsi zuen harridurarekin, baina seguru naiz harrituko litzatekeela azkenaldian sorterrian gertatzen ari den kontu batekin. Enegarrenez, euskarofoboren batek pintura beltzez estali du herriaren sarrerako karteleko Erriberri, soilik gaztelaniazko Olite bistaratu dadin. A ze aznahia elebitasunak.

I. Tubia: Elebitasuna ona edo txarra den eztabaidagai da oraindik?

E. Blanco-Elorrieta: Eztabaida sekulakoa da. Batez bere asko pasatzen da iragan koloniala daukaten herrialdeetan eta identitate nazional bakarra bultzatzeko interesa dagoenetan (…).

Erriberritik 50 kilometrora, Orkoienen, herriko alkate Alejandro Lopez haserre dago haur euskaldunek «pribilegioak» dituztelako elebidunak izateagatik. «Ludoteka bat dugu euskaraz eta gaztelaniaz, eta euskarakoak bietara joan daitezke, baina gaztelaniakoak gaztelaniazkora soilik joan daitezke; hau da, [euskaldunek] bi aldiz zerbitzu gehiago dituzte. Jada ez gara eskubideez ari: pribilegioez ari gara». Berriz ere: a ze aznahia elebitasunak, betiere euskara bada ekuazioaren barrenean dagoena.