Etiketa: azpitituluak

Posted on

Abatarren plaza digitalaz

Estitxu Irisarri Egia

Beste behin ere, adimen artifiziala (AA). Esango nuke testu honek aurreko astean Itziar Otegik aipatzen zuen magia eta Ane Garmendia Alberdik apirilean eta Maite Imaz Leundak urtarrilean aipatutako ardura dakartzala berriz gogora. Pare bat kontu aztertu nahi izan ditut neure buruari jarri diodan erronkatxo honekin; batetik, Whisper AA darabilen TurboScribe doako bertsioak euskarazko audioak transkribatzeko zer gaitasun duen eta transkripzio horietatik abiatuta HeyGen eta Synthesia baliabideek eskaintzen dituzten zenbait ahotsek duten ahoskera behatzea.

HEOCen nondik norakoak irakurtzen nabilen honetan, eskuz idatzitako eskema bat audioan grabatu dut. Audioa 30 minutu baino gutxiagokoa bada, osorik transkriba dezake TurboScribe delakoak eta egunean tamaina horretako 3 audio transkriba ditzakegu ordaindu gabe. Transkripzioaren zehaztasuna finkatzeko aukera ematen digu tresna honek; horretarako, 3 animaliaren artean hautatu behar dugu: gepardoa, delfina edo balea. Gepardoa da aukerarik azkarrena, baina, badakizue, azkar eta ondo, usoak hegan. Balea da zehatzena. Transkribatu baino lehen audioaren hizkuntza zein den adierazi behar dugu eta zerrendan euskara ere azaltzen da. Hautatutako doako AAk honela transkribatu ditu nire jardunaren 3 bat minutu:

(0:00) Eok, emillatua geitabat, elduen euskal duntzerako oinarrizko kurrikuluma, kurrikulumaren oinarriak, hogeita mar garran horrialdea. (0:18) Gaitasun komunikatibora eta ekintzetara bideratutako ikuspegia da, ikaslea gizartera gehiada eta ekintzak interesekoak izango dira. (0:33) Ekintzak komunikatiboa da elementua, ekintzak mundu sozialarekin loturadua eta komunikatiboak izkuntzenen munduarekin.
(0:52) Kurrikulumaren oinarria ikaslearen autonomia ere bada eta izkuntza eta ekintzak komunikatiboa oso tasunak dira, oso tasun dinamikoak. (1:09) Iztunak kontuan izan behar ditu testu eta testuingurua. (1:14) Ekintzak komunikatiboak okial hortzeko, ekintzak komunikatibo guztiak ezin lan du eta autonomia eta estrategia da dira helburuak.
(1:37) Maliak onarrizko lerruna, onarrizko erabiltzaia, abat eta abi. (1:45) Eguneroko gai buruzko euskarazko testu lagurrak ulertzea eta oz eta idatziz euskar alkarera ginean erabiltzea. (1:55) Lagur eta simple bainagoki eta erabinkor.
(2:00) Lerruna horreratua, erabiltzaia horreratua, bebat eta bebi. (2:06) Ikasleak oikutik testuinguru gai eta egoera ezagunetan instrukzioak, kontak eta lagurrak eta azalpen testuak ulertzea. (2:17) Eta oz, zein idatziz euskaraz, zehaztasunez eta erabinkortasunez erabiltzea.
(2:26) Adituaren lerruna, erabiltzaia aditua, zebat eta zebi. (2:33) Eremu profesional, publiko, zein pertsonalean ikaslea gai da eragustietako informazioa euskaraz trukatzeko. (2:41) Eralando eta jantzian.
(2:45) Elburu orokorrak berrogitabat garran horri aldea. (2:50) Entzunena, abat gai izango da eguneroko harremanetan testu lagurren gaia eta komunikazioa asmoa identifikatzeko. (3:01) Hitzak eta zapideak ulertzeko, naiz edukiari buruzko hipoteziak egiteko.

Denbora pixka bat itxaron behar dugu adimen artifizialak transkripzioa eskaini arte. Formatu desberdinetan jaisteko aukera ematen digu: .pdf, .docx, .txt eta .srt. Bideoaren azken bertsioa argitaratu baino lehen ezinbestekoa da transkripzioa eta audioa bat datozela ziurtatzea eta transkripzioan egin beharreko aldaketak eta zuzenketak egitea. Izan ere, zuzentasunaren aldetik hainbat aldaketa egin behar ditugu: ortografia, gaizki zatitutako hitzak, gaizki ulertutako edota asmatutako hotsak, etab.

Abatarra eratzeko, HeyGen azkarragoa eta eskuzabalagoa izan da. Synthesiak 63 minutu behar izan ditu bideo labur bat prozesatzeko eta ez dit eman bideo bat baino gehiago sortzeko aukerarik eta ezta sortutako bideoa editatu eta berriz ere gordetzeko aukerarik ere. Doako profilak, antza, ez du gehiagorako ematen. Hortaz, ondo ziurtatu behar dugu azken bertsioa erabat zuzenduta dagoela. Lortu dudan bideoan denboraren erreferentziak entzuten dira, zuzenketa fonetiko-morfologikoak egin gabe daude, etab. Bideoaren lotura hauxe da, baina esango nuke kontua izan ezean ezingo duzuela ikusi, eta ez duenez bideoa jaisteko aukerarik ematen, ezin izan dut hemen gehitu.

Nahiz eta HeyGenen transkripzioan denborari erreferentzia egiten dioten zenbakiak agertu, ez ditu irakurtzen. Horrez gain, bideoa jaisteko aukera ematen du eta baita editatzekoa ere; hiru bertsio egin ahal izan ditut eta ez dit gordetzeko arazorik eman; hilean 3 bideo sortzeko aukera omen dago. Halere kontuan izan behar dugu gure abatarrek ezingo dutela 3 minututik gorako jardunik eskaini. Hauxe azken bertsioa, zuzenketekin eta azpidatziekin:

Fokua abatarren ahoskeran jarrita, basque azentua ezarri arren, hainbat zuzenketa eta aldaketa fonetiko eta prosodiko beharko lituzkete euskara errealagoa izan dadin. Hainbat oztopo antzeman daitezke, esate baterako: siglak irakurtzerako garaian, hatxearen ahoskeran, e eta a bokalak nahastean, s eta z kontsonanteak ahoskatzean eta batez ere hitzen azentuekin, silaben banaketarekin eta, oro har, euskal prosodiarekin. Aitortuko dut emaitza uste baino politagoa izan dela eta ezpainen mugimendua ahoskatzen denarekin koherentzian doala ikustea pila bat gustatu zaidala, eta abatarrek mugimenduak izatea ere positiboa iruditu zait. Hori bai, aurretik aipatutako oztopo horiek sistematik aldatzeko aukera balego, bikaina litzateke; momentuz, besterik ezean, transkripzioan edo gidoian zenbait aldaketa egin daitezke eskuz.

Orairen Kimu hizkuntza eredu txikiaren berri izan dugu orain dela gutxi. Dirudienez, Orai NLP Teknologia Elhuyarren adimen artifizialeko zentroak jarri du martxan aipatutako euskarazko txatbota. Hurrengo pausoa izango ote dira abatar euskaldunak? Euskaldunok lortuko dugu euskarak testuinguru horretan tokia eta garrantzia izan dezan? Erabilera arduratsua egingo dugu? Teknologiarekin beti egon dira erreparoak eta adimen artifizialarekin ere bai, baina alderdi asko erraz ditzake egunerokotasunean. Euskara, jalgi hadi plazara zioen hark; hau ere bada plaza, digitala, baina plaza.

Posted on

Makinaren eta gizakiaren arteko elkarrekintza

Elizabete Manterola Agirrezabalaga

Unibertsitateko eskoletan, kongresuetan zein jardunaldi akademikoetan; lagunartean, sektoreko lankideen artean zein kazetariekin; non ez dugu hizketagai izan teknologiaren garapen azkarra azkenaldian? Zaila da iritzi argirik izatea, ez baita erraza neurtzen norainoko gaitasunak dituzten esku-eskura ditugun trepeta horiek eta zenbaterainoko eragina izango duten gure egunerokoan. Kontua ez da orain arteko lan-dinamika baztertu eta makinen mende jartzea, makinak gure mesederako erabiltzea baizik.

Gizakiak berezkoa du egokitzeko gaitasuna, eta guri geuri iraultza teknologiko honen erdian, eta gure lanaren helburuak bazterrean utzi gabe, egoera berrietara egokitzea dagokigu. Eta ahal dela, ongi neurtu, ebaluatu eta hausnartutako erabakiak hartzea. Gakoa ez baita teknologia berrienen bitartez gizakiaren lana bere horretan ordezkatzea, baizik eta teknologia gizakiaren helburuetara ahalik eta modurik eraginkorrenean baliatzea. Hori horrela izanik, inportantea da gizakiaren eta makinaren arteko interakzioan jartzea arreta: zer nolako harremana sortzen da bien artean? Zer modutara balia dezakegu teknologia zereginik nekosoenak egin ditzan? Zertan behar da bai ala bai gizakiaren eskua eta, batez ere, adimena?

Galdera horiek buruan ekin genion ikerketa-proiektu bati duela zenbait hilabete. KSIgunek babestutako sei hilabeteko proiektu baten esparruan, Konexioak deialdiaren barruan, Elhuyarreko lantalde bat eta EHUko ikertzaile batzuk elkarlanean[1] aritu gara ikus-entzunezko sektoreari lotutako ikerlan batean, gaztelaniatik euskararako azpidazketa jomugan hartuta. Ezinbestekoa izan da sektoreko hainbat itzultzaileren parte-hartzea esperimentua gauzatzeko. Alderatu nahi izan ditugu eskuzko jardunbideak eta modu automatiko zein erdiautomatikoan eginikoak, itzultzaile edota transkripzio automatikorako tresnak baliatuta. Hain zuzen ere, Elhuyarrek garatutako Aditu eta barruan integratuta dagoen Elia baliatu ditugu. Bost multzotan banatu ditugu jardunbideak: 1) eskuzko modua, gizakiak ohikoak dituen azpidazketarako ohiko tresnak baliatuta sortzea azpidazketa; 2) transkripzio automatikoa baliatuta, gizakiak hori berrikusi, itzuli eta azpidatziak sortzea; 3) transkripzio automatikoa baliatuta gizakiak hura berrikustea eta hori gero itzulpen automatiko bitartez itzuli eta berrikustea; 4) transkripzio automatikoa sortu, emaitza itzultzaile automatikoak itzuli eta gizakiak berrikustea; 5) modu erabat automatikoa, transkripzio automatikoa eta itzulpen automatikoa baliatuta.

Ezin hemen emaitza kuantitatiboak banan-banan aletzen hasi, baina azpimarratzeko moduko bi datu eman nahi nituzke. Batetik, modu erabat automatikoa baztertzeko jardunbidea da gaur-gaurkoz gaztelaniatik euskararako azpidazketan. Gainerako lau jardunbideekin alderatuta, emaitza oso kaxkarrak eman ditu. Bestetik, jardunbide erdiautomatikoek emaitza positiboak eskaini dituzte, eta erabat eskuzkoak diren jardunbideekin alderatuta emaitza ez da hain txarra. Makinaren eta gizakiaren arteko elkarrekintzak ibilbide oparoa izan dezakeela pentsa liteke, hortaz. Jakina, gure proiektua oso mugatua izan da, bai iraupenez, bai aztertutako laginari eta itzultzaile kopuruari dagokionez, eta lortutako emaitza horietan sakondu beharra dago oraindik ere.

Emaitza kuantitatiboak, baina, ez dira kontuan izateko emaitza bakarrak. Itzultzaileen lan-jardunaren berri izatea ere ezinbestekoa da lan-dinamiken garapena eta jasangarritasuna ezagutu nahi izatera. Hori horrela izanik, hainbat galdera erantzuteko eskatu genien esperimentuan parte hartu zuten itzultzaileei. Jakin nahi izan genuen zenbateko denbora behar izan zuten zeregina gauzatzeko, zenbateko laguntza eskaini zien transkribapen automatikoak eta zenbaterainokoa itzultzaile automatikoak, zer oztopo sortu zizkien, zer tarifa aplikatuko lieketen halako itzulpen prozesuei, onartuko ote luketen halako enkargurik aurrerantzean.

Lortutako erantzunen bitartez, jakin dugu itzultzaileek nahiago dutela itzulpen automatikorik gabe lan egin halako enkarguetan, edo behintzat, ez itzulpen automatikoaren emaitza modu sistematikoan erabili. Alabaina, transkribapen automatikoari buruzko hautematea hobea da. Horretaz gain, azterketa kualitatiboan ikusi dugu, baita ere, itzultzaileak ez direla maiz posteditatzera mugatu, eta hutsetik sortu dituzte azpidatziak. Horrek erakusten du kalitatearen aldeko apustua.

Bestalde, eta langintzaren ikuspegitik, kontuan izateko azken kontu bat ere ekarri nahi dut hona: modu erdiautomatikoan lan egiteak nekea sortzen duela diote esperimentuan parte hartutako itzultzaile batzuek. Kontuan izateko iritzia, inondik ere, lanbidearen jasangarritasuna profesionalen ongizateari lotuta dagoen heinean.

Aztertu, neurtu eta ebaluatzen jarraitu beharra daukagu ikusteko itzultzaileak prest ote dauden prozesu erdiautomatizatuetan jarduteko, horien eraginkortasuna denboretan eta dirutan ez ezik prozesuetan duten eraginean ere azpimarra jarrita.

[1] Elhuyarreko lantaldean Klara Ceberio, Lide Azkue eta Eli Pociello aritu dira. EHUko TRALIMA/ITZULIK ikerketa taldean, berriz, Ana Tamayo, Naroa Zubillaga, Zuriñe Sanz eta Elizabete Manterola. Lankideei eskertu nahi diet idatzi hau osatu eta orrazteko eman didaten laguntza.

Posted on

KonformismoAA

Ane Garmendia Alberdi

Azkenaldian, asko hitz egiten da adimen artifizialaz. Blog honetan ere zenbait bider jorratu den gaia da, hainbat ikuspegitatik. Nik aukera hau baliatu nahi nuke nire kezka nagusia azaltzeko. Egiari zor, adimen artifizialak berak baino gehiago kezkatzen nau gizakion ergelkeriak, axolagabekeriak eta denaz paso egiteko daukagun gaitasunak. Arriskutsua dena ez da adimen artifiziala, baizik eta gizakiak tresna hori erabiltzeko modua.

Duela urte asko, ikus-entzunezkoen munduan fansubs delakoak agertu ziren. Fansub hitza fan eta subtitled hitzen laburketa da, hau da, zaleek baimenik gabe eta irabazi asmorik gabe edo doan egindako azpidatziak dira. Hasieran, animea japonieratik beste hizkuntza batzuetara itzultzeko erabili ziren Estatu Batuetan, baina laster hedatu ziren Europara eta Asiara, baita beste hizkuntza-konbinazio batzuetara ere. Doan zirelako eta eskuragarri zeudelako, jende asko hasi zen horrelako edukiak ikusten eta enpresa batzuk ere azpidazle afizionatuen lana erabiltzen hasi ziren itzultzaile profesionalen kostua eta epeak murrizteko. Ez dago misterio handirik. Azpidatzi batzuk ondo eginda egongo ziren, ziurrenik, baina asko akatsez beteta zeuden: akats linguistikoak eta azpidatzien ezaugarri teknikoei buruzkoak. Nik azpidatzi kaskar batzuk ikusi eta pentsatu nuen hura ezin zezakeela inork irentsi. Nork ikusiko zuen hain gaizki itzuli eta azpidatzitako telesail bat? Bada, lagun batzuekin gaiari buruz hizketan, konturatu nintzen beste batzuek ez zutela halako exijentzia maila eta bost axola zitzaiela azpidatzien kalitatea. “Esaten dutena gutxi gorabehera ulertzen bada, ni konforme. Eta gainera doan da”. Benetan, flipatuta gelditu nintzen. Ezin nuen ulertu. Orain barre egiten diot garai hartako Aneri. Gaixoa.

Eta fansubek ibilitako antzeko bidetik doa adimen artifizial sortzailea ere ikus-entzunezkoen alorrean. Askori berdin zaio jasotzen ari dena txukuna den ala ez; akats ortografikoak dituen ala ez; azpidatziak karakterez beteta daudelako irakurtezinak diren ala ez. Jende asko doakotasunera eta berehalakotasunera harpidetuta dago. Dena den, badago argi izpirik iluntasunean. Duela urte batzuk polemika galanta sortu zen Squid Game (Txibiaren jokoa) telesail hegokorearraren azpidatzi automatikoak zirela-eta. Antza, Netflixek koreeratik ingelesera itzuli zuen automatikoki, eta jarraian ingelesetik beste hizkuntza batzuetara, hori ere automatikoki. Protesta ugari egon zen, zalaparta handia, eta uste dut azkenean Netflixek azpidatzi horiek kendu behar izan zituela. Gora protesta.

Zoritxarrez, esango nuke euskararentzat egoera are larriagoa eta kezkagarriagoa dela. Sarri sentitu dut euskarara egindako itzulpenak izapide hutsa izan direla. Hemengo enpresa askok jatorrizko testua gaztelaniaz sortu eta euskarara itzultzeko itzulpen automatikoa erabiltzeak, hautu zehatz horrek, argi erakusten du ia inposatutako tramite bat dela beraientzat eta bost axola zaiela itzulpenaren kalitatea.  Axola ez zaizun zerbaitetan sosak gastatzea zaila da, jakina. Eta orain adimen artifiziala harribitxi gisa ikusten dute askok. Izapidea arin eta doan egiten duena. Ikus-entzunezkoen alorra ez da salbuespena eta egin dira eta egingo dira saiakerak edukien itzulpena ahalik eta gehien automatizatzeko. Hortxe egon behar dugu guk, erne, emaitzak aztertzeko eta euskarazko edukien kalitatea eta kopurua aldarrikatzeko. Eta horregatik tematzen naiz ni protesta egitearen kontuarekin.  Batzuetan alferrik izango da. Euskarazko eduki baten kritikak ez du sortuko Squid Game telesailak eragindako eztabaida, baina ez gaitezen konformistak izan eta egin dezagun protesta gure hizkuntza-eskubideen alde.

Posted on

Azpidazketak gordetzen duena

Josu Barambones Zubiria

Zazpigarren artearen defendatzailerik sutsuenek bikoizketa gaitzesten dute, besteak beste, edozein antzezpenen zati handi bat ahotsean datzalako. Haien ustez, jatorrizkoa ulertzen laguntzeko, egokiagoa da azpidazketaz baliatzea, nahiz eta azpidatziek pantaila “zikintzen” duten eta ikuslegoaren atentzioa desbideratzen duten. Itzulpen mota bakoitzak bere alde on eta txarrak ditu, eta horregatik kontua ez da bata ala bestea aukeratzea, biak aukeran erabili ahal izatea baizik.

Azpidatziak ez dira filmeko elkarrizketak, eta ez dira filmaren barruan existitzen. Ikus-entzunezko testua ulertzen laguntzeko tresna bat baino ez dira. Guztiarekin ere, azpidatziei esker, ikusleek jatorrizko filma uler dezakete, azpidatziek eta filmaren ikus-entzunezko adierazpen-kodeek elkarri eragiten baitiote, eta horregatik ez da beharrezkoa itzulpen oso bat.

Nire ekarpen honekin, azpidazketa zer den hobeto ulertzeko adibide batzuk jarri nahi ditut, kasu errealak ikusita jakingo baitugu zertaz ari garen azpidazketaz hitz egiten dugunean. Eta azpidazketak berekin dakartzan murrizketa guztien artean, bakarrik informazioa hautatu beharraz jardungo dut.

Zinema ilusio bat bada, bikoizketa ilusio baten beste ilusio bat da. Baina bikoizketak ez bezala, azpidazketak ez du ikuslegoa konbentzitu nahi pertsonaiek norberaren hizkuntzan hitz egiten dutela. Azpidazketak ez du jokatzen inoren ilusioarekin, ikusleek jatorrizko produktua entzun-ikusten baitute. Baina aldi berean jakin beharra dago (ez dakit oso kontzienteak garen) azpidatziek ezin dutela jatorrizko testuan dagoen informazio guztia eman denbora- eta espazio-murrizketak daudelako. Izan ere, batez beste, jatorrizko ikus-entzunezko testuak % 20ko murrizketa jasaten du elkarrizketei dagokienez. Eta batzuetan, Woody Allenen filmetan kasu, Jorge Díaz Cintasek egindako ikerketaren arabera, ikusleok jatorrizko testuan dagoen informazioaren % 40 galtzen dugu azpidazketarekin, jatorrizkoak duen ahozko jardunaren dentsitatearen handiagatik.

Hortaz, jatorrizko ahozko testuaren laburpen moduko bat dira azpidatziak. Jorge Díaz Cintas eta Aline Remaelen arabera[1],testua laburtzeko dauden arrazoiak hauek dira:

  • Ikus-entzuleek ahozko jarduna irakurketa baino azkarrago xurgatzen dute. Hori dela eta, azpidatziek aski denbora utzi behar dute pantailaren behealdean idatzita dagoena irakurri eta ulertzeko. (Helduen begiak minutuko 250etik 300 hitzera bitartean irakurtzeko gai dira. Horrek esan nahi du segundo batean lauzpabost hitz irakur dezakegula, hau da, 15 eta 20 karaktere bitartean ―puntuazioa eta espazioak ere karakteretzat hartzen dira―.)
  • Aldi berean, ikusleek aukera izan behar dute pantailan gertatzen denari so egin eta soinu-banda entzuteko. Beraz, denbora nahikoa izan behar dute azpidatziak irakurtzen ari direnarekin batera pantailan gertatzen dena entzun eta ikusteko.
  • Azpidatzi arruntak bi lerrotara mugatuak daude. Lerro bakoitzak zenbat testu izango duen faktore hauen menpe dago: lerroko zenbat karaktere onartzen diren (Netflixek, esaterako, 42 karaktere onartzen ditu gehienez), zenbat denbora dagoen testu hori emateko, ikuslegoaren batez besteko irakurtzeko abiadura (normalean, 17 karaktere segundoko, helduentzako programetan, eta 15 haurrentzakoetan), eta jatorrizko testua ahoskatzen den abiadura.

Faktore horiek guztiak hartu behar ditu aintzat edozein azpititulatzailek (“azpidazle” ez dut uste onargarria denik, hitzak dituen ñabardura txarrengatik). Eta horregatik, hain zuzen ere, nahitaez murriztu behar du jatorrizko testuan dagoen informazioa. Murrizketa bi eratara egin daiteke: batetik, zer kendu eta zer utzi erabaki behar da; eta, bestetik, askotan jatorrizko mezua birformulatu beharko da informazio garrantzitsua ahalik eta laburren eta zehatzen transmititzeko. Eta nola egiten da hori? Informazioa laburtzeko edo trinkotzeko estrategiak asko dira, baina hemen horretaz arituko ez banaiz ere, esan dezadan lehenik esan gabe uzten diren edo desagertzen diren osagaiak izen propioak, bokatiboak eta interjekzioak izaten direla.

Orain teoriatik praktikara pasatuko naiz, eta esan dudan guztia hobeto ilustratzeko, adibide banaka batzuk paratuko ditut denbora- eta espazio-murrizketek azpititulatzailea zein atakan jartzen duten ilustratzearren. Gehiegi ez luzatzearren, karaktere-kopuruek informazioa hautatu behar izatera behartzen gaituzten adibide batzuk besterik ez dut jarriko.

INFORMAZIOA HAUTATU BEHARRA

― Lehen azpidatzian, pertsonaietako batek beste bati esaten dio bere emaztea ezagutu behar duela institutuko irakaslea delako, bera bezala. Bigarrenean, emaztearen izen-abizenak esaten dizkio eta zer irakasten duen. Baina euskaraz ez da informazio hori guztia kabitzen, eta erabaki behar da zer den inportanteagoa, emaztearen izen-abizenak ala zer irakasten duen. Adibidean bi aukerak utzi ditut. (Onartzen den gehienezko karaktere-kopuruaren arabera, parentesi karratuen artean jarri dut zenbat karaktere sobratzen diren euskarazko bertsioan.)

You must know my wife.  
Nancy Vandergroot. Life Management.  

Euskaraz bi aukera hauek daude bigarren azpidatzirako (lehen azpidatzian “nire” ez da kabitzen, baina testuinguruak argi uzten du noren emaztea den):

Emaztea ezagutuko duzu.  
Bizitza-kudeaketako irakaslea. [+5]  
Nancy Vandergroot. Kudeaketakoa. [+3]  

― Bigarren adibide honetan pertsonaia baten izen-abizenak agertzen dira, baina osorik ez da kabitzen karaktere bat sobratzen delako. Orduan, aukera bat izan daiteke izen osoa idatzi beharrean, bakarrik lehen letra idaztea, kasu horretan bi karaktere sobratzen zaizkigulako.

Linda McLanden?  
Linda McLanden? [-1]
L. McLanden? [+2]

― Azken adibide honetan pertsonaia batek beste bati galdetzen dio ea non dagoen Sammy, eta erantzuten dio Lavashen gorpuarekin dagoela (Lavash bere lagun mina zen). Taulan ikusten denez, euskarazko azpidatzietan ez dago tokirik datu horiek guztiak azpidazteko eta horietako bati eman behar zaio lehentasuna. Testuinguruagatik ikusleek badakite Lavash hilda dagoela. Eta karaktere-murrizketa dela eta, “gorpu” ez erabiltzea erabaki nuen. Beraz, pantailan agertzen den bertsioa azkena da.

―Where’s Sammy?
―He’s with Lavash’s corpse.  
―Non dago Sammy?
―Lavashen gorpuarekin. [-6]  
―Non dago Sammy?
―Lavashekin.  

Dagoeneko esan dezaket badudala eskarmenturik azpidazten eta aitortu behar dut testu bakoitza erronka berria dela. Batzuetan, hartu beharreko erabakiak ez dira errazak eta buruhauste dezente sortzen dizkidate: zirt edo zart egin behar da, baina ulermenari albait kalterik txikiena eginez eta ikuslegoari ahalik eta informazio gehiena eskainiz.

Bukatu aurretik, itzultzearen eta, bereziki, azpidazketaren alderdi kognitiboa ere aipatu nahi nuke. Itzultzen dugunean gure burmuineko bi hemisferioak aktibatzen ditugu, nahiz eta ezkerreko hemisferioa nagusia den hizkuntza prozesatzeko orduan (zein hizkuntza egitura erabili, zein hitz, jatorrizko hizkuntza ulertzeko mekanismoak…). Eskuineko hemisferioak, berriz, testuinguru soziala eta kulturala ulertzen laguntzeko ez ezik, azpidatziak doitu eta egokitzeko kalkulu matematikoak egiteko ere balio du. Ez dugu ahaztu behar azpidazten dugunean etengabe neurtu behar dugula azpidatzien karaktere-kopurua egokia den ala ez, hau da, azpidazteko dugun denbora eta espazio horren barruan sartzen diren ala ez. Horiek horrela, gure burmuina pozarren ei dago azpidatziak jo eta su sortzen, bi hemisferioak dena emanda eta elkarri eraginez, harik eta pozaren pozez lehertu baino lehen, hemisferioei behar duten atsedena ematea erabakitzen duzun arte. Eta hori normalean gertatzen zait filmeko 10 minutu azpidatzi ondoren, hau da, 100-125 azpititulu egin ondoren (batez beste eta ikus-entzunezko testuaren zer-nolakoaren arabera, orduko 60 bat azpidatzi sor daitezke). Beraz, bi ordu nahikoak dira nire buruak atsedena behar izan dezan eta eskatzen didan kafeina dosia oparitu diezaiodan.

Gaur egun, ordainpeko plataformei esker euskarazko azpidazketak halako boom bat bizi du. Dena den, azpidazketaren alderdi gehienak ezezagunak dira jende gehienarentzat (normala den legez). Horregatik, nire ekarpen honekin nahi izan dut azpidazketaren zirrikitu ezkutua apur bat zabaldu eta azpidazketa ikusgarriago egiteko urrats bat ematea.

[1] Jorge Díaz Cintas and Aline Remael, Subtitling. Concepts and Practices. Routledge, 2021.

Posted on

Zuzentzaileak, funtsezko kate-begia

Ane Garmendia Alberdi

Gaurkoan zuzentzaileei gorazarre egin nahi nieke. Zeharka bada ere, solasaldi eta elkarrizketetan beti aipatu izan dut zuzentzaileek gure lanbidearen katean daukaten garrantzia. Asko hitz egiten da itzultzaileon ikusezintasunaz, baina, egiari zor, badago lanbide bat are ikusezinagoa dena: zuzentzailearena. Ikusezina eta, zoritxarrez, plataforma eta telebista batzuetan desagertzen ari dena.

Bai bikoizketaren alorrean, bai azpidatzienean, funtsezko kate-begia da, literaturan, administrazioan eta bestelako alorretan bezalaxe. Hori ondo baino hobeto dakigu itzultzaileok. Guk egindako itzulpen-lana txukundu, orraztu eta egindako akatsak konpontzen ditu zuzentzaileak. Sarri, guk ikusten ez ditugun gauzak ikusten ditu, lau begik bik baino hobeto ikusten dutelako, argi dago, eta begirada fresko batekin aztertzen dutelako guk itzulitakoa.

Baina ikus-entzunezko itzulpenetan gero eta ohikoagoa den egoera bati ere aurre egin behar dio zuzentzaileak. Askotan, lan bera itzultzaile bat baino gehiagoren artean banatzen da. Oso ohikoa da atal ugari dituzten telesailetan, premia izaten baitute produktua merkatura ateratzeko, izan telebista linealera, izan online plataformetara. Telesail bat bi edo hiru itzultzaileren artean banatzen bada, pentsa zer-nolako lana egin behar duen zuzentzaileak behin betiko produktuak terminologia eta estilo aldetik, besteak beste, koherentzia izan dezan.

Bada, azkenaldian joera ikus-entzunezkoen kate horretatik zuzentzaileak kentzea da. Joera kezkagarria, benetan. Galera hau bereziki nabarmena da azpidatzien kasuan. Azpidatziak itzultzaileak bidali bezala iritsiko zaizkio ikus-entzuleari. Itzultzaileak akats bat egiten badu (eta egingo du, gizakia delako), zuzenean pantailan agertuko da. Bikoizketaren kasuan, zuzendaria eta aktoreak daude tartean, eta haiek zuzen lezakete akats bat edo beste, ohartzen badira, baina azpidatzietan ez dago hori zuzen lezakeen bitartekaririk.

Zuzentzailea kentzearen emaitza kalitate txarreko produktu bat da. Batzuetan, jendeak protestatu ondoren, edukia kendu eta zuzendu egiten dute. Baina, jakina, horretarako beharrezkoa da jendeak protesta egitea. Nik mundu guztiari esaten diot, mesedez, plataformaren batean akatsen bat ikusten badu, plataformak berak eskaintzen dituen bideetatik hari jakinarazteko. Oso erraza da, ez da asko kostatzen. Jakin behar dute ez gaudela prest horrelako akatsak onartzeko. Baina, tamalez, esango nuke ikus-entzuleak akats horietara, hau da, behar bezalako garrantzia eman ez zaien azpidatzi horietara, ohitzen ari direla, eta gero eta gutxiago direla protesta egiteko prest daudenak, alferkeriagatik, axolagabekeriagatik edo, besterik gabe, horrelako akatsak barneratu dituztelako eta garrantzirik ematen ez dietelako. Auskalo.

Nik, aurrerantzean ere, zuzentzailearen lanbidea aldarrikatzen jarraituko dut, temati, itzultzailearen lanari atxikita doan lanbide gisa, itzulpenaren katearen funtsezko kate-begi gisa.

Posted on

Arrosa koloreko inbidia

Ane Garmendia Alberdi

Pasa den urriaren 26an ATRAE (Asociación de Traducción y Adaptación Audiovisual de España) elkartearen sariak banatu ziren Bartzelonan. Hamabigarren urtez aurreko urtean estreinatu diren ikus-entzunezko itzulpen eta egokitzapenik onenak saritu zituzten. Aurten, baina, sari hauek berrikuntza bat ekarri dute besapean. Berariazko kategoria sortu dute galegoz, katalanez eta euskaraz estreinatutako lanentzat. Bi kategoria, zehazki: bikoizketarako itzulpen eta egokitzapenarena, batetik, eta azpidatziena, bestetik.

Ikus-entzunezkoen itzultzaile eta euskaltzale gisa, poz handia hartu nuen bi kategoria horiek sortu zituztela jakin nuenean. Geroago jakin nuen sari baten finalisten artean nengoela. Orduan ere asko poztu nintzen, baina zinez diot, eta behin baino gehiagotan esan dut, nahikoa sari izan zela niretzat elkarte batek euskarari bi kategoria horiek eskaini izana. Ondotxo dakit aspalditik zegoela euskarari, katalanari eta galegoari sarietan merezi zuten tokia emateko asmoa, baina horrek lan eskerga eskatzen zuen bestela ere borondatez lanean ari diren elkartekideentzat. Hortaz, bihotzez eskertzen diet euskarari tartetxo bat eskaini izana.

Larunbat hartan giro berezia sumatu nuen ekitaldiaren aurretik, emozioa arnasten zen, eta beste itzultzaile batzuekin hizketan, ohartu nintzen galego eta katalanentzat ere une berezia zela hura. Gure hizkuntzetan egindako lanaren aitortza bat zen, ikus-entzunezkoen itzultzaileon ikusezintasun-kapa apur bat eranzten ziguna. Izan ere, oro har itzultzailearen lanbidea ikusezina bada, esango nuke ikus-entzunezkoen itzultzaileona beste alor batzuetako itzultzaileena baino are ikusezinagoa dela.

Hasi zen, hasi ere, ekitaldia. Eta atarikoetan sumatutako hunkidura hezurmamitu zen sari-banaketan. Luze baina oso entretenigarri zihoan goiza eta iritsi zen katalanezko bikoizketarako itzulpen eta egokitzapen onenaren sariaren unea. Finalistetako bi Barbie eta Elemental ziren. “Zer inbidia” pentsatu nuen. “Nahiko nuke horrelako proiekturen bat nire eskuetara iritsiko balitz”. Egia da nik neuk ikusteko aukeran nahiago dudala zinema alternatiboa, egile-zinema edo dena delakoa, Hollywoodeko arrakasta potolo horietako bat baino. Baina euskararen etorkizunari begira, iruditzen zait zinema komertziala euskaratzeak mesede egingo liokeela gure hizkuntzaren biziberritzeari. Oro har, ikus-entzunezkoak euskaraz egotea (propio euskaraz sortuak nahiz euskarara ekarriak) funtsezkoa da iruditeria kolektiboa sortzeko eta hizkuntza normalizatzeko, Aldatu Gidoia bezalako herri-ekimenek aldarrikatzen duten moduan. Jendea non, euskara han. Hortaz, bai, garrantzitsua iruditzen zait Barbie bezalako pelikulak euskaraz egotea.

Ekitaldira bueltatuta, sari-banaketak bere bideari jarraitu zion, eta, sarituen ahotik, besteak beste, hizkuntza gutxituen aldeko, adimen artifizialaren aurkako eta itzultzaileon lan-baldintzak hobetzeko aldarrikapenak entzun ziren. Ezin dut artikulu hau amaitu euskarazko azpidatzi onenen saridunak zoriondu gabe. Bejondeizuela, Leire Chertudi eta Ilargi Garcia! Eta Barbiek saririk jaso ez arren, esango nuke arrosa-kolorekoa izan zirela bai ekitaldia, bai itzultzaileon arteko giroa bai eta nire sariarekin batera Bartzelonatik ekarri nuen inbidia ere.

Posted on

Angustia, nahasmena, oinazea

Santi Leoné

Jatorrizko bertsioa –azpitituluekin– vs bikoizketa eztabaidan, lehen aukerakoaren aldekoa izan naiz beti, eta zahartu ahala gero eta jasangaitzagoa egiten zait bikoizketa, eta gero eta onartezinagoak haren aldeko argudioak. Printzipio kontua ere bada: aktore lanaren parte da boza –bozaren modulazioa eta haren bidezko ñabardurak–, eta errespetu falta handia iduritzen zait parte hori mutilatu eta bertze aktore batzuen bozarekin ordeztea. Bertze arte mota batean ez genuke onartuko –Euskal Herrian hedatu den Rammsteinen disko honen bertsioan Alex Sarduik kantatu du, Til Lindemanni baino hobeki ulertzen zaio eta, baina lasai, musika berdin-berdina da; tira, bi aldiz pentsatuz gero, agian adibidea ez da ona, baina ulertzen didazue–. Mundu ideal batean, bikoiztaileek lan guti izanen lukete.

Baina mundu errealean bizi gara, eta egia da bikoizketak badituela bere abantailak, egia den bezala gaizki egindako azpitituluek film bat ikustearen esperientzia zapuzten ahal digutela –eman buelta bat Filminen katalogoan barna, sinesten ez badidazue–.

Jatorrizko bertsioan protagonismoa jatorrizko bozak duen heinean, bigarren mailako makulu baten papera hartzen dute zenbaitetan azpitituluek, eta mugatzen dira aditzen ari garenaren bertsio motel gatzgabe bat ematera. Hori larria izaten ahal da mintzatzeko manera jakin bat delarik pertsonaien grazia eta nortasuna definitzen dituena. Horren adibide dugu The Big Lebowski (Joel Coen, 1998). Behin baino gehiagotan, gaztelaniazko azpitituluak –Filminen dagoen bertsioan bederen– franko urrun gelditzen dira ingelesezko solasaldien indar eta adierazkortasunetik, eta ingelesez pixka bat jakitea da filmaz gozatzeko bide bakarra. Aukeran, ongi eginez gero, bikoizketa lagungarriagoa izanen litzateke film horretan.

Adibidez, Walter Sobchak pertsonaiak bolatokian pistola bat ateratzen dueneko eszenan, solas hauekin egiten dio mehatxu 10 puntu apuntatzen tematua dagoen pertsonaiari:

            Smokey, you’re entering a world of pain. A world. Of pain.

Eta hori honela dago emana gaztelaniazko azpitituluetan:

            Smokey, te estás metiendo en un lío.

Geroago, Sobchak sutan dagoelarik nahi zuen informazioa lortu ez duelako, honela ari da oihuka, Larryrena omen den autoa kolpeka hondatu bitartean:

            See what happens, Larry, when you fuck a stranger in the ass.

Azpitituluetan:

            Esto es lo que pasa, Larry, cuanto tocas las narices.

Filminen dauden altxorrak alde batera utzita, batzuetan bikoizketak badu azpitituluek falta duten askatasuna; bai eta adierazkortasuna ere, bikoizketak dioen gauza berbera erranda ere.

Deadpool 2 (David Leitch, 2018) filmeko pasarte batean, izenburuko protagonista elkarrizketak egiten ari da, superheroien talde bat –X-Force– osatzeko asmoz. Etorri da lehen hautagaia –Bedlam– eta zera galdegin dio Deadpoolek: “Superpowers?”; “eremu elektromagnetikoak distortsionatzen ditu”, izan da erantzuna, “baita zure buru barnekoak ere, eta horrela angustia eragiten dut, nahasmena, oinazea”; eta arrapostua berehala etorri da: “so basically you’re Dave Matthews”.

Ez dakit nor den Dave Matthews. Tira, badakit –Interneten bilatu dudalako– AEBko musikari bat dela, eta uste izatekoa da estatubatuar batendako aski irri-emangarria dela haren musika angustiarekin, nahasmenarekin eta oinazearekin lotzea. Espainolezko bertsioan –eta nik Deadpool 2, estreinako aldiz, espainolez ikusi nuen zineman–, Bedlamek angustia, nahasmena eta oinazea sorrarazten dituela aditutakoan, hauxe da Deadpoolen erantzuna: “así que eres como Bunbury”. Areto osoak irri egin zuen –nik ere bai, jakina–, erreferentzia ulertuta. Eta aitortu behar da erreferentzia ez dela desegokia, angustia eta abar eragiteaz gainera, AEBn ibilia baita Bunbury. Espainolezko azpitituluetan ere –Disneyplusen dagoen bertsioan behinik behin– Bunbury paratzen du, baina efektua ez da berdina, ingeles pittin bat ulertuz gero argi aditzen baita Deadpoolek ez duela Bunbury erran, eta irri eginarazi beharrean, traizio ttiki baten lekuko izan dela sentiarazten dio ikusleari. Bikoizketak, bat; azpitituluek, zero.

Gauzak are gehiago korapilatzen ahal dira, ordezko erreferentzia egokia ez bada. Deadpool filmetik mugitu gabe, protagonistaren eta Cableren arteko borroka batean, azken honek zera botako dio Deadpooli: “There’s nothing I can’t kill”. Aitortu behar dut ez dakidala esaldiak zeri egiten dion erreferentzia, baldin eta zerbaiti erreferentzia egiten badio. Gaztelaniazko azpitituluetan, “no vas a salir vivo” formula hautatu dute, baina bikoizketan, auskalo zergatik, hauxe da Cableren ahotik ateratzen den hitz-segida: “Yo por mi hija mato”. Aretoan, ongi oroitzen banaiz, ez zen irririk izan. Esaldia, Espainiako prentsa arrosako pertsonaia batek famatu zuen, eta aski desegokia zen filmaren testuinguruan –bertzalde, ez dut uste prentsa arrosaren zaleen eta komikizaleen arteko intersekzioa handiegia denik–. Izan ere, aipatu bezala, azpitituluetan “Bunbury” paratu zutenak ez ziren ausartu “yo por mi hija mato” idaztera, eta jatorrizkotik hurbilago zegoen bertsio bat hautatu zuten. Bikoizketak huts egin zuen erreferentzia horretan, nire ustez.

Kontu zaila izaten da erreferentzia kultural arrotzak nola ekarri erabakitzea –film batean edo literaturan efektu jakin bat duten azentu markatuak nola ekarri bezain zaila–, eta, nire ustez, desberdin jokatu behar da azpitituluetan eta bikoizketan, bakoitzak bere abantailak eta bere mugak baititu. Euskal Herrian, gainera, bertze zailtasun bat gehitu behar dugu: nor paratu genuke Matthewsen eta Bunburyren ordez angustia, nahasmen eta oinaze eragile gisa? Nik izen bat dut buruan, baina ez dut hemen aipatuko, ez baitut nahi artikulu hau argitaratu eta biharamunean haien telefono deirik edo emailik jaso.

Posted on

Nekatutak

Aitor Blanco Leoz

Iaz, Antton Telleriaren Nekatutak bakarrizketa gaztelaniara itzultzeko aukera (eta pribilegioa) izan nuen. Iruñeko Antzerki Eskolan komiko tolosarraren birako azken-aurreko emanaldiaz gozatu eta egun gutxira jaso nuen enkargua, Donostiako azkena grabatu ondoren, eta zalantzarik egin gabe eta gogo handiz onartu nuen “Euskal Herrian sekula grabatu den stand up ikuskizunik onena” gaztelaniaz azpititulatzeko erronka.

Monologoa zuzenean ikusi nuenean, hura itzulgai izango nuela jakin gabe oraindik, txunditua atera nintzen antzokitik. Zoragarria iruditu zitzaidan Anttonek hizkuntzaz baliatuta umorea egiteko eta euskararekin jolasean ikusleak barrez leherrarazteko duen gaitasuna. Une hartan, jakina, ez nekien nolako desafioa izango zen txiste eta hitz-joko horiek gaztelaniara ekartzea, baina berehala konturatu nintzen horretaz bakarrizketaren transkripzioa jaso eta lanari heldu nionean.

Bereziki maite dudan mundua da hitz-jokoena. Betidanik gustatu zait hitzen esanahi bikoitzarekin, antzeko hitzen adiera desberdinekin eta hizkuntzak eskaintzen dituen bestelako trikimailuekin jostatzea, eta, itzulpengintzan, horrelako elementuei aurre egitea ariketa izugarri polita iruditzen zait (horri buruzko gogoetatxo bat plazaratu nuen 2022ko Senez aldizkarian, Sherlock Holmesen memoriak liburua euskaratzean aurkitutako zailtasunen harira).

Askotan zaila izaten da hitz-joko horien ordain egokia aurkitzea. Are gehiago, zenbait kasutan, amore ematea eta itzulpena ezinezkotzat jotzea beste erremediorik ez dago (kontu labaina izaten da zer egin horrelako kasuetan, baina tira). Nolanahi ere, merezi du ahalegina egitea, xede-hizkuntzan ongi funtzionatzen duen forma baliokide bat aurkitzea oso sentsazio pozgarria izaten baita, eta itzulpenaren kontsumitzaileak biziki eskertzen baitu.

Horren erakusgarri, hona hemen Nekatutaken itzulpenean erronka handia izan diren baina nire ustez gaztelaniaz ongi funtzionatzen duten zenbait hitz-joko (norbaitek monologoa YouTube-n edo Filmin-en ikusteko asmoa badu, barka spoilerrak):

  • Gizonezkoon kasuan oso antzekoak dira masturbazioa eta literatura. Ze bi kasuetan emozioak paperean isurtzen dira.
    En el caso de los hombres, se asemejan mucho la masturbación y la literatura, ya que, en ambos casos, el papel se empapa de emociones.
  • Baina gustatzen zait irudi hori: Mirri sudur-gorria eta… Da pixka bat… da Mirriren bertsio rockeroa, badakizu? Izena du… Marra izena du. “Zuekin, Txirri, Marra eta Txiribiton!”. “Non dago Marra?”. “Komunean…”.
    Pero me gusta esa imagen: Mirri, con su nariz roja y… Es un poco la versión rockera de Mirri, ¿sabes? Se llama… se llama Tripi. “Con ustedes, ¡Txirri, Tripi y Txiribiton!”. “Pero, ¿dónde está Tripi?”. “En el baño…”.
  • [Ertzaintzaren Musika Bandaz] Jende honek, zer? Zer egiten du, ezta? Baten batek esango du “beste guztiek bezala: jo”.
    Esta gente… ¿qué? ¿Qué hace? Alguien dirá: “Lo mismo que todos los demás: poner a bailar”.

Jakina da itzulpengintza ez dela zientzia, eta argi dago modu bat baino gehiago dagoela pasarte horiek gaztelaniaz emateko, baina nik uste adibide onak direla ikusteko zer-nolako zailtasunak izaten diren estilo honetako testuak itzultzean. Dena dela, itzulpena bera jolas bihurtzen da halakoetan, eta aitortu behar dut oraingo honekin oso-oso ongi pasatu dudala.