Etiketa: antzerkia

Posted on

Zer egin historia aitonaren kutxan dagoenean

Eider Beobide Urkizar

Frankismo garai bete-betean, euskarari nolabaiteko bultzada emateko asmoz, gazte talde bat elkartu eta irakurketa dramatizatuak egiten hasi zen. Hasieran, antzerkia aitzakiatzat soilik hartuta, amaierarako, euskal antzerkigintza errotik aldatu zuen. Jarraiantzerki taldeaz ari naiz, zeinak ia hamarkada bateko ibilbidea eta belaunaldi berrien grina batu zituen, euskarari eta euskal kulturari ekarpen esanguratsuak eginez. Korronte iraultzaile eta abangoardistakoa zen eta ikuspegi berritzaile eta gaztea ekarri zuen, indar hegemonikoari kontra egin nahi zion belaunaldia baitzen. Garai bertsuan aritu zen Toribio Alzagak sorturiko eta Maria Dolores Agirrek jarraipena eman zion Euskal Izkera eta Iztunde Eskola; hura, ordea, kostunbristagoa eta tradiziozalea zen eta euskal ohiturak, hizkera eta ereduak gizarteratu nahi zituen berriz. Donostiako bi antzerki talde horiek dira teatro zaharraren eta berriaren adierazleak[1].

Jarrairen lehen taularatzeetako bat 1960ko San Tomas egunekoa izan zen: Pedro Muñoz Seca-ren Nor da Erruduna? euskaratu eta antzeztu zuten. Segidan etorri ziren beste hainbat itzulpen ere, taldeak izandako ibilbide oparoan, tarte handia eman baitzien euskaratzeei. Taldekideentzat garrantzi handia zuen itzuliko edo moldatuko zituzten testuak ongi hautatzeak, eta, horren ondorioz, hautaketa landua burutu zuten. Ez da erraza euskarara zer ekarri eta zergatik erabakitzea ―eta garai hartan uneak zuen garrantzia politiko-historikoagatik, are zailagoa―, baina beren ikuspegi berritzaile eta gazteak argi utzi zuen gizartea eraberritzeko eta euskara sustatzeko berariazko bultzadak eman nahi zituztela. «Herriak zer behar du?» galdetu zioten beren buruari, eta teatro berria eskaini zioten.

Itzulpenei esker lortu zuten, besteak beste, teatro berri hori gure oholtzetara sartzea: ideia zaharkituen aurkako atzerriko antzezlan iraultzaileak euskaratu zituzten eta, era horretan, euskal hiztunengana hainbat izen handi gerturatu, hala nola Tennesse Williams, Eugene O’Neill, Arthur Miller, Eugène Ionesco, Fredrich Dürrenmat, Albert Camus eta Enrique Jardiel Poncela.

Itzultzaileen lana, aitzitik, apur bat itzalean geratu zen beste behin, eta gaur egun ere ez dugu aski goraipatu. Haietako batzuk euskal kulturgintzako izen handiak bihurtu dira eta hainbat alorretan jarraitu dute urte luzez lanean, haien izenak berak hain ezagunak ez izan arren; haien artean daude Nemesio Etxaniz, Lukax Dorronsoro, Julen Lekuona, Xalbador Garmendia eta Iñaki Beobide, esaterako.

Azken hori izan zen gure aitona, eta noizbehinka haren kontuak agertzen zaizkigu oraindik amonarenean. Haren kutxa bati begira idazten ditut lerro hauek, haren oroitzapenekin zer egin erabakita eduki arren, haren ondarearekin zer egin hautatzea ez zaidalako hain erraza. Bizi zen artean ere kutxarantz indarrez tiratzen ninduen, eta horrexegatik aritu nintzen halako material-sailkapen bat egiten Olatz Beobide izeba eta aktorearekin.

Aitonaren kutxan begira denetarik topatu genuen, kartelak, diru-kontuak, itzulpenak, gutunak eta antzezlanak, den-denak Jarrairi buruzkoak eta haren bueltakoak. Horien artean zegoen aipatzekoa den altxor bat: Gabriel Arestiren Beste mundukoak eta zoro bat. Haren heriotzatik 50 urte igaro diren honetan, bereizgarri zuen estilo berriarekin Jarraiko kideentzat propio idatzi zuen tragikomedia da. Antzezlan harekin teatro berria hasi zela zioen Letek 1965eko elkarrizketa batean (beste hainbat perlarekin batera)[2]. Teatro mota harekin lortu zuen nolabait Jarraik euskaldun publikoa inoiz baino gehiago gerturatzea antzerki mundura, baita euskaldunon mundu txikira atzerriko antzezlan berritzaileak gerturatzea ere. Idoia Gereñuk ezin hobeki azaltzen duen moduan, «Artearekiko kezka eta jakin-mina euskaradun xumearen eskubidea ere bazela defendatu zuen»[3].

Kutxa horren alboan mila galderaz bete nintzen. Zer egin ohi da halakoetan topatutako material guzti horrekin? Merezi duen eran sailkatua eta digitalizatua izatea litzateke bidea; umedadeak jaten amaitzea, tristea. Zer behar dugu gaur egun itzulpengintzatik antzerki mundua indartzeko eta abangoardia bultzatzeko? Izan gaitezen ausartak eta saia gaitezen gure mundura ekartzen atzerrian irakurtzen ditugun berrikuntzak, saia gaitezen euskal hiztunak testu literario finez janzten, eta euskaratzen iraultzailea izan daitekeen oro, halako herri bat nahi badugu.

Gure aitonak eta amonak izan zuten diskoetxean inspiratuta egin berri dute Haatik dantza konpainiakoek OTS dantza emanaldia, Herri Gogoa zigiluaren beraren katalogoa erabiliz soinu-testigantza eta dantza uztartzeko. Iraganeko mugimendu kultural abangoardista egungoarekin lotzeko saiakera zintzoa izan da. Ikusi ez duenarentzat, hementxe gomendioa.

Hausnartu beharko genuke zer egin ez soilik materialarekin, baita utzitako ondarearekin ere. Gazte haien indarra egun ere badaukagu; itzulpengintza baliatu beharko genuke, hortaz, abangoardiako mugimendu kulturalak bultzatzeko eta gureganatzeko. Euskaratzeak badu eta indarra; behar dugu kaleetan eta oholtzetan. Askotan esan ohi da itzulpenak izan behar duela zubia, baina gure esku dagoena egin beharko genuke itzulpena mailua ere izan dadin.

[1] Gereñu Odriozola, I. (2016). Jarrai (1959-1968), hito del teatro vasco de vanguardia

[2] https://www.argia.eus/argia-astekaria/100/arestiren-beste-mundukoak-eta-zoro-bat-ekin-teatro-berria-asi-zelaesan-genezakegu-dio-letek

[3] Gereñu Odriozola, I. (2018). Bazegonk amairu jarrai gabe?

Posted on

Leopold Irigarai (1875-1951): itzultzailea informatzaile-laguntzailearen mozorropean

Gidor Bilbao Telletxea

Ni baino festazaleagoak hasi dira inauterietako mozorroak prestatzen. Niri, Zuberoako pastoral zaharren eskuizkribuen artean nenbilela, Phantzart, ihauteetako trajikomedia etorri zait esku artera, Iñaki Mozos miretsiak 1982an editatua. Aguretxoaren irribarre txikiarekin ikusi dut 1989ko abuztuaren 10ean erosi nuela Mauleko Belatxa liburudendan, eta ezin izan naiz geratu begiratu gabe zein pastoral ikustera joan ote ginen Zuberoara 1989ko abuztuan (Googleren erantzuna: Zumalakarregi trajeria, agorrilaren 5ean, Altzai-Lakarrin).

Iñaki Mozosen hitzaurrea irakurri ondoren, joan den mendearen hasierako erreferentziazko lana hartu dut esku artean: Georges Hérelle adituaren Le Théâtre comique : chikitoak et koblak, mascarades souletines, tragi-comédies de carnaval, sérénades charivariques, parades charivariques, farces charivariques (1925). Azalpen interesgarriekin batera, Mozosen edizioan euskaraz irakurri ditudan hainbat berset aurkitu ditut frantsesez; hona hemen Luzian fiskalak auzitegian Phantzarten kontra salaturiko karguak (euskarazkoak Frantziako Biblioteka Nazionalean, Parisen, dagoen 1899ko kopia batetik ─BNF Celtique et Basque 135─ hartu eta moldatu ditut gaurko grafiara):

Messieurs, quels maux Messire Pansart n’a-t-il pas causés, pendant les désordres du carnaval?Jauna, Mesi Jaun Phantzartek
zer malhür handiak,
nula khausatü beititü
Ihauti huntako desordiak.
[…][…]
Je vous ai promis de produire des témoins. Ils se présenteront ici dans un instant.Jakilen produitzia
hitz eman benian,
erkhariren dütüt oro
mement baten bürian.
Sur quoi faudra-t-il les interroger? C’est ce que je vais vous dire. Ecoutez- moi bien, s’il vous plaît.Harien interrogatzeko
zer den kestione,
plazer badüzie,
orai entzün nezazie.
J’accuse Pansart d’avoir tué trois hommes dans ce pays même, sur le pont d’Ordenèche;Jaun Phantzartek hirur
gizun erho ahal zütian
horxe ber-berian,
Ordenetxeko zübü gainian.
[…][…]
D’avoir, samedi dernier, au port d’Orhy, enlevé toutes les huiles qu’apportaient sept Espagnols.Igaran neskanegünian,
Orhiko portian,
bost españuli oliuak
oro idoki zütian.
En outre, toutes les filles, depuis l’âge de dix ans jusqu’à l’âge de quarante ans, il les a dépucelées, quoiqu’elles ne fussent pas toutes vierges.Hamar urthetarik berrogei
urthetarako neskatilak oro
despuntzelatü dütü,
virjina etziradianak oro.
Est-il possible que dans ce paisible pays de Soule nous ayons un individu comme celui-là? Il faut le faire périr, à tout prix.Ziberu herri plasent huntan
zer süjet dügü hura, arren?
Galerazi behar dügü
zernahi den khostaren.
[…][…]
Aujourd hui, son tour est venu d’être lardé. Pour voir ce qu’il a dans le ventre, il n’y a qu’à lui ouvrir la panse.Behar dü arren Phantzartek
oraiko aldian lardatü
eta barneko tripataren ikhusteko
bear zaio phantzoila ürratü,
On installera Messire Cendres à sa place: de tout temps, j’ai ouï dire que c’est un honnête homme.eta Mus de Hauste jauna
haren plazan ezarri,
gizun galant dela badüt
entzütia sekülaz geroztik.

Georges Hérellek ez bazekien euskaraz (eta badirudi askorik ez zuela ikasi), nork egin zizkion frantsesezko itzulpenak? Liburuan ez dut aurkitu hori inon aipatzen duenik, baina gauza ezaguna da Leopold Irigarai zela Hérelleren informatzaile eta laguntzaile nagusia. Itzultzailea ere bai?

Gutxi dakigu Leopold Irigarairi buruz. Ez dut aurkitu hari dagokion sarrerarik ez Wikipedian ez Auñamendi Eusko Entziklopedian. Irakurri dugu Pauen jaio zela 1875ean, Ligi-Atherein bizi izan zela eta Garindainen hil zela. Ez dut irakurri Baionako Euskal Museoan dagoen orrialde bateko haren biografia, baina Baionako Mediatekan gorde diren gutunak (Hérelleri 1899tik 1928ra bitartean bidaliak) irakurrita, datu interesgarriak ikusten dira.

1899ko gutunak Ligitik bidaltzen ditu, eta ikusten da Hérellerentzat lanean ari dela (eskuizkribuak kopiatzen, besteak beste). 1900-1901 eta 1902ko maiatzera artekoak Atharratzetik bidali zituen. 1902ko uztailean Bordelen dago, hango Udal Bibliotekan, Baudrimont Funtsetako dokumentuak aztertzen Hérellerentzat. Baina 1902ko urrian Bilbotik idazten du, esanez gaztelania ikasteko gogoarekin joan dela “chez ce Monsieur dont je crois vous avoir parlé, qui faisait un dictionnaire basque a Licq”. Bistan da Resurreccion Maria Azkuez ari dela, Azkuek Pierre Broussaini bidalitako gutunetan ikusten baita Azkue Ligin izan zela 1902ko uztail-abuztuetan, bere hiztegirako informazioa biltzen; dirudienez, Azkuek lan-baldintza onak eskaini zizkion, berak basozain-lanpostua nahiago zuen arren (1902-10-01eko gutuna). 1902-12-04ko gutunean, bere Bilboko lana zein zen zehazten du, iseka-doinuan: “il [Azkue] a formé une reúnion de 8 personnes des différents dialectes basques, qu’il a baptisée du titre pompeux d’Accadémie, dont je suis le secrétaire en même temps qu’accadémicien souletin”. Bestalde, Azkueri frantsesez hitz egitera behartua zegoen (Azkueri frantsesa lantzen laguntzeko, nonbait). Horrez gain, Azkuek Broussaini 1902ko urriaren 25ean idatziriko gutunean, zehazki aipatzen du Irigarairen beste egiteko bat: “La Diputación ha aprobado la impresión gratis de mi Diccionario Vasco-Castellano-Francés. La traducción al franchute la haré yo, bien ayudado de Irigaray el de Ligui”. Bilbotik bidalitako azken gutuna 1903ko apirilaren 17koa da, eta 1903-05-13koa Ligin sinaturik da; hortaz, zazpi hilabete egin zituen Azkueren ondoan, gutunetan ageri denaren arabera ez oso gustura: “diable d’abbé” eta “irascible patron” (1903-01-05), edo “un Monsieur qui sait le latin: primo mihi” (1903-04-17) dira hura aipatzeko erabilitako hitzak.

Geroztiko gutunetan ikusten denez, merkataritzan egin zuen lan gehienbat. Hasieran, norbaiten janari-dendako enplegatu gisa (Maulen, 1903ko irailetik 1907ko maiatzera); gero, salgaien ordezkari gisa (représentant de commerce), 1915eko otsailera arte; ordurako Garindainen bizi zen (1913ko urritik), Anna Barcelonne eskola-maistrarekin ezkonduta; bi urte inguru egin zituen Mauleko txikixkari baten negozioan kontulari-lanak eginez (1915eko otsailetik 1916ko irailera), eta ondoren berriz hasi zen bere kabuz, salgaien ordezkari gisa; urte bete iraun zuen horrela eta 1917ko abuztuan janari-denda bat hartu zuen Bordelen, bere kontura, hiru langilerekin; emazteak eta hiru umeek Garindainen segitzen zuten, eta 1919ko azken eguneko gutun baten arabera, hurrengo Maulen ireki zuen janari-denda bat, bazkide batekin batera, familia osoarekin Garindainen bizi zelarik; 1922ko apirileko gutun batean, aseguru-etxe baten ordezkari gisa agertzen da (Représentant de commerce. Agent Général). Dirudienez, Garindainen bizi izan ziren geroztik ere, 1951n zendu arte.

Gutunetako edukian, kenduta kortesiazko hitzak, batez ere Hérelleren informatzaile-laguntzaile lanetan agertzen da, pastoralen inguruan eta oro har Zuberoako antzerkiaren (astolasterrak, maskaradak…), dantzaren (brailia…) eta ahozko literaturaren (albadak, kantuak…) inguruan. Askotan idazten dio esanez halako egunean, halako lekuan, halako pastorala edo halako maskarada antzeztuko dela edo antzeztu dela, edo antzezkizun horiei buruzko ohar zehatzak emanez. Beste gutun askotan, eskuizkribuen bila eginiko kudeaketen berri ematen dio (halakorekin egon dela, besteari buruz galdetu duela, saltzeko honenbeste diru eskatu diotela…); edo jakinarazten dio horietakoren bat kopiatzen ari dela. Bakar batean aipatzen du euskara-eskolak ematen ari dela Maulen (1908-06-03an, salgaien ordezkari zen garaian). Noizean behin, Hérellek Irigarairi diru-kopururen bat helarazten dio (1911-04-28an 50 libera, 1915-01-13an 100 libera…); badirudi soldata osagarria ateratzen zuela Irigaraik, Hérellerentzat lantxoak eginez.

Irigaraik gutun bakar batean aipatzen ditu, berariaz, itzulpen-arazoak. 1915-01-14ko gutunean, Aimunen lau semik pastorala itzultzean harturiko erabakiak defendatzen ditu: “Dans ma traduction du 1er vers […] j’ai supposé que la copiste a mis […], a moins que […] ne soit indépendant du reste de la phrase, ce qui je traduirait par […]. Vous voyez que ces vers ne son pas clairs et peuvent prêter à différents traductions, mais pour moi, je m’en tiens à celle que j’ai donnée […]. Vous pourrez donner une autre des interpretations, si vous le jugez plus plausible”.

Zergatik esan dugu izenburuan Irigarai itzultzailea informatzaile-laguntzailearen mozorropean ezagutu dugula? Argitalpen batean ere ez dugulako aurkitu itzultzaile gisa berariaz aitortuta. Kasurik deigarriena 1908ko Kaniko eta Beltxitina astolasterraren argitalpena da. Izenburu luze eta zehatz hau dauka Parisko H. Daragon argitaletxean argitaraturiko lanak: Canico et Beltchitine. Farce Charivarique. Traduite pour la première fois du basque en français d’après le manuscrit unique de la Bibliothèque de Bordeaux et accompagnée d’une Notice sur le Théatre Basque, et d’un Commentaire, par G. Hérelle, Membre du Comité des Travaux historiques et scientifiques. Liburu osoan ez dut aurkitu Leopold Irigarairen izenik, eta, gorago esan dugun moduan, Hérellek ez zekien euskaraz. Baina, Leopoldek alea etxean jaso zuenean, esker ona baino ez zeukan Hérellerentzat: “Jamais je n’aurais cru que de ce petit cahier on aurait pu extraire un joli volume comme ça. Je vous en remercie infiniment”.

Zalantzaren bat daukagu itzulpena nork egin ote zuen? Bat ere ez.

Baionako Mediatekako langileen katalogazio-lan zehatzari esker dakigu bilioteka horretako Ms. 54 zer den: “Ce manuscrit est la transcription et la traduction en français du manuscrit 1695.24 conservé à la bibliothèque de Bordeaux, par Léopold Irigaray et sur commande de Georges Hérelle. Sur le manuscrit de Léopold Irigaray, G. Hérelle a effectué un grand nombre d’annotations, notamment sur l’ordre des scènes, intercale des listes de personnages. Ce travail a donné lieu à la publication en français de cette pièce par Georges Hérelle en 1908”. Hortaz, zalantza izpirik ere ez, ezta?

Baina kontua da biblioteka horretan Léopold Irigaraik eginiko beste hainbat itzulpen ere badaudela. Baionako Mediatekako Ms. 108_1, Ms. 116, Ms. 117, Ms. 109_1_9, Ms. 120, Ms. 122 eta Ms. 124 dokumentuetan, ehundaka orrialde daude Leopold Irigaraik Georges Hérellerentzat eginiko euskara-frantsesa itzulpenekin. Baionako Euskal Museoko Fonds basque. MS 71 ere horietakoa da (Roland pastoralaren frantsesezko itzulpena).

Horiek guztiak erabili zituen Hérellek bere lanak osatzeko, eta askotan pasarte osoak transkribatu zituen. Besteak beste, Baionako Mediatekako Ms. 122n dago testu honen hasieran aipatu dugun Phantzart osorik frantsesera itzulita. Nork itzulita? Leopold Irigaraik, jakina. Inauteriak baino lehen kenduko diogu mozorroa?

Posted on

Auto-itzulpenaz: ez nork, nola baizik

Juan Garzia Garmendia

Ahaztua ez arren, baztertuxea izan dut aspaldion neure pentsamenduetatik auto-itzulpenaren inguruko eztabaida sarria. Egokitu zaidanetan, haren kontra lerrokatu samartu naiz, baina areago zen jarrera hori inguruan zebiltzan halako kasu nabarmen batzuek eragina, inolako hausnarketa patxadatsuagoak baino. Orain ere, ezin dut esan teorizaziorako esfortzu handirik egin dudanik, baina bai apur bat argiagotu zaidala auzia neure baitarako.

Halabeharrez gertatu zait ―eta hortik gogoeta― berriro topo egitea azkenaldi honetan Samuel Beckett lagun zaharrarekin, amaitu berri den THAT TIME erakusketa zela eta. Auzi askori buruzko ustekizun askoren gainean argi egiteko ere ia paregabetzat jotzen dut nik Beckett. Autore gisa, esate baterako, nabarmen uzteko ederki idatz daitekeela hizkuntza bat baino gehiagotan. Bai: posible da, kasu batzuetan bederen, eleaniztasun oso eta betea literaturan; eta idazleak ez du zertan hautatu hizkuntza bat bakarra ofiziorako. Eta ez da Beckett, inondik inora ere, adibide bakarra. Besterik da ea bakoitzak zer egiten duen aukera horrekin.

Baina itzulpenaz dugu hemen hizpidea, eta, horretarako ere, lagun ezin aproposagoa zaigu Beckett. Hara nola etorri zaidan oraingoan kontua. Batetik, Bilboko Arte Ederretako Museoak eta Donostiako Tabakalerak elkarlanean darabilten egitasmo baten haritik, irlandarraren antzezlantxo labur bezain bihurri bat euskaratzen jarduna naiz: that time (testu guztia doa letra larririk eta puntuaziorik gabe).

Gaztelaniazko bertsiotik eta dokumentazio lanetik, berehala jabetu nintzen autoreak berak egina zela frantseserako bertsioa. Gutxitan ikusi dut hain itzulpen zintzo zehatzik. Izan ere, kulturaz egokitu beharreko erreferentzia pare bat alde batera, xehetasun ñimiño batzuk bakarrik gehitu zizkion Beckettek ingelesezko bere jatorrizkoari, eta ez testuan berean, baizik antzezpenaren muntaiarako akotazio minimalista urrietan, argiztapenari buruz. Gainerakoan, ezin berdinago dira hizkuntza bietako testuak.

Atzera jorik, oroitu nintzen kasu bera zela, bere garaian egiaztatzeko aukera izan nuenez, Waiting for Godot antzezlan luzeagoarena ere. Kontu bera han, frantsesezko bere jatorrizkotik ingeleseko bere bertsiora, kasu horretan. Orduan ere harrigarri gertatu zitzaidan hori, gure inguruan zebiltzan bertsionamenduekin alderaturik batez ere.

Ez pentsa hain inozoa naizenik pentsatzeko berdinak direla gure euskara diglosikoaren kasua eta inguruko hizkuntza nagusiagoena, baina alde hori garatzeak beste bide luze-bihurriago batera eramango gintuzke orain, abiatu garen ildo zehatzetik aldenduz (agian beste batean, ez baitu gai horrek ere mami gutxi noski).

Eta, horretan, hara non iritsi zitzaidan berria euskaraz antzeztekoa zutela nire Godoten esperoan. Nik frantsesezkotik itzuli nuen Beckettena, eta hark ingelesezko bertsiorako hartutako distantzia ―soilik kultural― minimo berari eusten saiatu nintzen ahaleginean, ustez Beckettek nahi zukeen bezala.

Jakina, libre luke edonork beste bertsio euskaldun jatorrago bat saiatzea, baldin eta hartarako gai ikusten badu bere burua, edo ―ai ama― euskara beste zer (?) bateko hizkuntzatzat tratatu behar dela baderitzo. Hori, hala ere, auto- zein hetero-, ez da, zintzo mintzo, itzulpena.

Tira. Nik ondutako itzulpenak bazuen, alde batera, ezaugarri berezi bat euskarari berari zegokiona, kontuan hartu bainuen lana enkargatu zidan antzerki-taldeko partaideen hizkera-oinarria (Bidasoaren jirakoa), nahiz guztiz batua hizkuntza. Jakinaren gainean jarri nituen horretaz orain antzeztera menturatu direnak, eta baimen guztiak eman, eta are bultzada, nahi adina lizentzia hartzeko alde horretatik beren molde erosoenera ekartzeko erregistroa.

Alde handia dago, hala ere, azaleko kontuok moldatzetik mamizkoagoak aldatzera. Eta, berriro, berdin dio nork egiten duen hori, autorea bera izan zein beste edonor obraren gainetik jartzera ausartzen dena. Kasu guztietan, errespetu-falta deritzot, hara. Itzulpen jatorretik zertan eta zergatik aldendu den garbi aitortzeak bidea eman lezake, onenean, auzioi guztioi buruzko jarrerak eta argudioak kontrastatzeko.

Posted on

Errespetua da hitza

Juan Garzia Garmendia

Maiatzaren 14an, Pasai San Pedroko Udal Aretoko antzoki koxkorrean nintzen, Godoten esperoanen euskarazko estreinaldian. Alegia, Becketten frantsesezko (eta ingelesezko) obra gailen hori (hogeigarren mendeko maisulan seinalagarrienetariko bat) neuk (Bidasoaldeko antzerki-talde batentzat) aspalditxo euskaratu (ez zen antzeztu), handik pixka batera liburu gisa argitaratu (2001), eta orain (2023) Zurriola Antzerki Eskolak bere gertaleku eta gozatoki naturalera itzulia.

Halaxe gabiltza, hain zuzen, itzulika zoro nahiz zuhurxeagoan, gure zirkuitu sorginduan euskal literatura-hamsterrok. Aritua nintzen ni askoz lehenago ere antzezlan batzuk euskaratzen, kasu horretan taularatu bai baina paperean argitaratu ez zirenak. Orainago, beste esperientzia bat ere egokitu zitzaidan, aski adierazgarria hura ere gure burubide bidegaldu samarrez. DSS2016 ekitaldi potolo(tu)en barnean, enkargua eman zidaten Shakespeareren komedia ospetsu bat itzul nezan, eta hala onlineratu zen (ezen ez papereratu) Uda-gau bateko ametsa. Aldi berean (!), egitasmo be(ra)ren inguruan (!!) eta izenburu —marratxoa gorabehera— berarekin (!!!), liburu berri gisa plazaratu zen, eskuizkribu-gordailu zahar batetik, Uda gau bateko ametsa. Ez, ez da txantxa; eta ez da broma, gero.

Hori nahikoa ez, eta berriak iristen hasi zitzaizkidan bazela asmoa bestelako Uda-gau bateko ametsa arrandioski antzezteko DSS2016 egitasmoaren gailur-gailurreko erakusgarri modura. Kasu honetan, gehiegikeria latza litzateke itzulpen deitzea ekitaldi basa-dotore horri, gastronomiak ere rol nabarmena zuelarik, nola ez, gure turismo-kulturak eskatzen duen moduan. Zori onez edo txarrez, sarrera erosia edukirik ere, ez nintzen egon azkenean ekitaldi hartan (beste itzulpen zahar hura plazaratu izana zor zaionari pasatu nion, hara, txartela, hutsegite-komedia batean bageunde bezala). Nik neuk, aski nuen handik eta hemendik iristen zitzaidan informazioarekin: antzezburu bipilek ez zuten ezer jakin nahi obra euskaratuarekin, edo itzultzaileokin, edo testuarekin berarekin, edo jatorrizko pertsonaiekin, edo, beldur naiz, antzerki isabeldarrekin eta Willekin berarekin ere: berek zekiten hobeto, antza, zer komeni zen.

Tira: airean desegina geratu da guztia, Ametseko kontuak bezala, baina Hamleten Danimarkakoaren antzeko usain bat hor geratu zen Cristina Eneako lorategi-bazkaleku hartan, gaurdaino ere, hau idaztean berritu eta oraindik hor datorkidana sudur-muinetara.

Errespetua da hitza. Zaharkitua oso, terminoa, eta labaina, baina mamitsua kontzeptuz. Errespetua autorearenganako; errespetua ofizioen kontuan; errespetua aurretiko eta albotiko lanekiko; errespetua publikoari benetako kultura helarazteko eta ez jendea edozein entretenigarriz engainatzeko… Errespetua da, bai, hitza.

Eta —gatozen itzuliaren itzulian hasierako hizpide baikorrera—, errespetu bikaina ez ezik, bikaintasun gailena erakutsi ziguten Pasaian zurriolatar antzez-jendeok beren xumetasun itxuratik. Aitor dezadan beldur kizi batekin hurbildu nintzela emanaldira; batez ere, ez nekielako nola funtzionatuko zuen nire itzulpenak bere benetako saltsan, hots, ondo transmitituko ote zen hura antzezleetatik aditzaileetara.

Laster ahaztu nintzen kezka horretaz eta gainerakoez. Testuaz beraz, esan beza bestek zer deritzon, baina ni ezin pozagorik geratu nintzen —eta berdin gustura sumatu inguruko guztiak— han entzunik hura halako indar eta distira bizi jatorraz hats-haragitua. Batek gero guztiz egoki aipatu zuenez, defenditu beharra izaten du taula gainean dena delako testua, eta hara antzezle literalki amateur haiek, harrigarrizko trebetasun landuz defenditu ez ezik, baita ederki eraso ere Becketten nireari, behar zirenak oro gorderik dramaturgia bikainaz hobeturik den-dena.

Bikaina izan zen saioa: obra hura, dramatizazio, dinamika, espiritu, letra eta zaporea, Samuel Becketten jatorrizko hura zen, gurera ekarria mundu zabal guztira bezala. Errespetua, hara, eta hortik emaitza. Horretarako, aski agertokian zuhaitz bat, argi batzuk, atrezzo minimo bat, eta antzezlanarekin hezurretaraino inplikaturiko jende-talde jator bat.

Halakoek ematen edo berritzen diote bati gogoa bere itzultze-lan bakarti, isil, beti amateur tematian jarraitzeko ekin etsian[1]. Egunotan izan da hurrengo antzezaldia, Donostian, areto zabalago batean. Zirkuitu normal samar batean, miseriazko urritzat jotzekoa litzateke halako bakantasuna, uda osoa tartean: quosque tandem. Etsigarria, baiki, itxaronaldia.

[1] Ez zen aldi bakarra noski gurean baino kanpoan harrera hobea egin zaiena euskal itzulpenei.